Η διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του εθνικού και μετα- εθνικού λόγου: Προτάσεις γλωσσικής πολιτικής Αργύρης Αρχάκης Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών
Εισαγωγικά Γλωσσική πολιτική: Αξιολόγηση γλωσσών, επιλογή γλωσσών και τρόπος διδασκαλίας γλωσσών στην κρατική εκπαίδευση Μονογλωσσία και γλωσσική ομογενοποίηση του πληθυσμού Vs Ποικιλία γλωσσών ως δεξαμενές επιλογών για τους ομιλητές
Στόχος Προτάσεις γλωσσικής πολιτικής ως προς το ζήτημα της διδασκαλίας της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας σε μεταναστευτικούς πληθυσμούς στην Ελλάδα Στόχος των προτάσεων είναι η αλλαγή στάσης ως προς: την έννοια γλώσσα το μοντέλο γλωσσικής διδασκαλίας το γλωσσοδιδακτικό πρότυπο
Το φαινόμενο της μετανάστευσης στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες: ξενοφοβία και σύνθετες νεανικές ταυτότητες Τρόπος υποδοχής μεταναστών στην Ελλάδα: Αποκλεισμός των ξένων από το εθνικό σώμα και τα δικαιώματα που η συμμετοχή σ αυτό συνεπάγεται (Λιάκος 2005: 101) Οι μεγαλύτερες μεταναστευτικές ομάδες (π.χ. Αλβανοί) που επιθυμούν μόνιμη εγκατάσταση στην χώρα, επιδιώκουν την ομογενοποιητική αφομοίωσή τους αποδεχόμενοι τις αξίες, τη γλώσσα και τις συμπεριφορές της πλειονοτικής ομάδας (Gogonas 2010, Χατζηδάκη 2005)
Το φαινόμενο της μετανάστευσης στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες: ξενοφοβία και σύνθετες νεανικές ταυτότητες Τοποθέτηση ορισμένων νέων μεταναστών προς τον εθνικό ξενοφοβικό και ομογενοποιητικό ιδεολογικό λόγο: Υπέρβαση των έντονων διακρίσεων μεταξύ του πλειονοτικού πληθυσμού και των μεταναστευτικών ομάδων στις οποίες ανήκουν Διαμόρφωση ευρέων ταυτοτήτων που να περιλαμβάνουν την σύνδεσή τους τόσο με την πατρίδα τους και τους συγγενείς τους όσο και με την Ελλάδα ως χώρα υποδοχής (βλ. Παπανδρέου 2013 Παπαταξιάρχης 2006)
Το φαινόμενο της μετανάστευσης στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες: ξενοφοβία και σύνθετες νεανικές ταυτότητες Χαρακτηριστικές εκφράσεις ως δείγματα σύνθετων ταυτοτήτων: Να είσαι Αλβανός στην καρδιά και να ζεις στην Ελλάδα (Παπανδρέου 2013: 209) Όλα μου φαίνονται πιο οικεία με τον καιρό. Ποτε όμως δεν θα πάψει να μου λείπει ο κόσμος μου ειχα συνηθησει πλεον την δευτερη μου πατριδα ( ) παρ ολ αυτά όμως ποτε δεν ξεχναω τις δυσκολες μερες που περασα στην αρχή (Archakis 2014) Διαμόρφωση ταυτοτήτων με στοιχεία πολιτισμικής υβριδικότητας (Γκόβαρης 2013: 20, Maher 2005, Otsuji & Pennycook 2010: 245, Blommaert 2013α)
Η ασκούμενη γλωσσική πολιτική ως προς τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας: Γλωσσική διδασκαλία όσων πληθυσμών επιθυμούν ή καλούνται να μάθουν ελληνικά αλλά για διάφορους λόγους διαφοροποιούνται από τους αυτόχθονες ελληνικούς (όντας λ.χ. μειονοτικοί, μεταναστευτικοί, διασπορικοί κλπ.)
Η ασκούμενη γλωσσική πολιτική ως προς τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Εκπαιδευτικές πολιτικές για τους μετανάστες μαθητές Vs εκπαιδευτικές πρακτικές: «Οι νόμοι, π.χ. υπέρ των μεταναστών, θα είναι συχνά πιο προοδευτικοί από τις συνειδήσεις των ατόμων» και «η σχολική πράξη, εκτός από μερικά προγράμματα και την προσωπική δουλειά κάποιων εκπαιδευτικών, [θα] παραμένει στην ουσία μονοπολιτισμική και αφομοιωτική» (Μπουτουλούση 2002: 45, 57) Τα παιδιά των μεταναστευτικών πληθυσμών βυθίζονται σε ελληνόφωνες τάξεις, παρακολουθούν μαθήματα ελληνικής γλώσσας και γενικότερα το ελληνόγλωσσο πρόγραμμα σπουδών σαν να είχαν τα ελληνικά μητρική τους γλώσσα (Gogonas 2010, Κοιλιάρη 2005, Μπουτουλούση 2002)
Η ασκούμενη γλωσσική πολιτική ως προς τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Διδασκαλία ελληνικών στους ενήλικους μετανάστες: Παρέχονται από διάφορους φορείς μαθήματα ελληνικών, αλλά το διδακτικό πρότυπο που ακολουθείται δεν φαίνεται να διαφέρει ουσιαστικά από τη διδασκαλία της ελληνικής ως μητρικής (Μοσχονάς 2006) Η διαδικασία πιστοποίησης της ελληνικής, αν και αποτελεί προϋπόθεση για την μετάβαση στο καθεστώς του επί μακρόν διαμένοντος ή για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη, είναι σύνθετη και μη επαρκώς προσαρμοσμένη στις ανάγκες και τις δυνατότητες των ενηλίκων μεταναστών (βλ. Ανδρουλάκης 2010, Μοσχονάς 2010)
Η ασκούμενη γλωσσική πολιτική ως προς τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Η διδασκαλία της ελληνικής στους μεταναστευτικούς πληθυσμούς (μαθητικούς και ενήλικους) αποσκοπεί είτε στην αφομοίωσή τους είτε στον κοινωνικό αποκλεισμό τους, αν δεν ανταποκριθούν στο εκπαιδευτικό σύστημα και το εγκαταλείψουν «Η γλώσσα του κράτους γίνεται η ίδια αντιληπτή ως κράτος» Μοσχονάς (2005: 308)
Από τον εθνικό στον μετα-εθνικό λόγο Ερωτήματα: Μπορεί και σε ποιο βαθμό να αμφισβητηθεί η ακολουθούμενη εθνική, ομογενοποιητική γλωσσική πολιτική; Αν ναι, με ποια θεωρητικά και εμπειρικά ερείσματα μπορεί αυτό να πραγματοποιηθεί σ ένα έντονα μονογλωσσικό και μονοπολιτισμικό περιβάλλον όπως το ελληνικό;
Από τον εθνικό στον μετα-εθνικό λόγο Για την απάντηση των ερωτημάτων θα πρέπει να εκπονηθούν συστηματικές εθνογραφικές και ποιοτικές έρευνες μικροκλίμακας που παράλληλα με τις ποσοτικές έρευνες μακράς κλίμακας, θα μπορέσουν να συλλάβουν και να αναδείξουν τις πιθανώς νέες αναδυόμενες σύνθετες (πολιτισμικές και γλωσσικές) ταυτότητες των μεταναστών (Blommaert 2013α, Τρέσσου & Μητακίδου 2007) Ενδεικτικό παράδειγμα: Έκθεση (του τύπου επιστολή σε φίλο) ενός μαθητή αλβανικής καταγωγής Α λυκείου, 15 χρονών, ο οποίος αναφέρεται στην μεταναστευτική του εμπειρία στην Ελλάδα κάνοντας ειδική αναφορά στον τρόπο που χρησιμοποιεί τις διαθέσιμες σ αυτόν γλώσσες:
Από τον εθνικό στον μετα-εθνικό λόγο Παράδειγμα: Αγαπημένο μου φιλαράκι, Στη αρχη οταν ηρθα εδω στην ελλαδα μου ητανε δυσκολο να μηλησω ελληνικα αλλα με το καιρο και με την βοηθια των φηλων μου εμαθα πολύ καλα να μηλαω. Οταν ξεκινησε το σχολιο μου φενοτανε δισκολο γιατι δεν ηξερα να γραφω. Φιλους εκανα καλους και τωρα ειμαι μια χαρα εδώ. Αρχισα να δουλεβω γιατι ετσι βοηθαγα οικονομικα τους γονης μου. όταν πηγενα στην Αλβανια μου φενωταν λιγο παραξενα αλλα μετα απο λιγο καιρο συνιθιζα όταν επεστρεφα στην ελλαδα ξεχναγα μερικες λεξεις και μερικες φορες μπορει να τις ελεγα στα Αλβανικα και γελαγαμε ολοι μαζει μερικοι φιλοι μου μου ζητανε να τους μαθενο λιγο Αλβανικα γιατι θελουνε να μαθουνε και αφτοι μερικες λεξεις και οταν τους μαθενο σε μερικους φενετε πολύ δυσκολο οπος και μενα όταν ηρθα εδω στην ελλαδα. Καταστασιακ ή εναλλαγή κώδικα Γλωσσικά περάσματ α Σχόλια γλωσσικής επίγνωσης
Από τον εθνικό στον μετα-εθνικό λόγο Οι απόψεις και περιγραφές όπως αυτές του μαθητή, θα μπορούσαν να αποτελέσουν το έναυσμα για να διερευνήσουμε μιαν εναλλακτική γλωσσική πολιτική για την διδασκαλία της γλώσσας στο πλαίσιο του μετα-εθνικού λόγου, με έμφαση στις υβριδικές γλωσσικές ταυτότητες Βασικό χαρακτηριστικό του μετα-εθνικού λόγου είναι η κριτική στάση απέναντι στην παραδοσιακή αντίληψη που θέλει τις γλώσσες και τους πολιτισμούς να εκτείνονται ως ομοιογενείς οντότητες με ιστορική συνέχεια στα όρια των εθνικών συνόρων εξοβελίζοντας την αλλοφωνία και τους διαφορετικούς πολιτισμούς (Pujolar 2007, Blommaert & Rampton 2011)
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μεταεθνικού λόγου 1. Η έννοια γλώσσα στο πλαίσιο του μετα-εθνικού λόγου Yπερποικιλότητα (superdiversity, Vertovec 2007) Οι γλώσσες και οι γλωσσικές ποικιλίες δεν είναι στατικές οντότητες που συσχετίζονται μονοδιάστατα με συγκεκριμένα σταθερά χαρακτηριστικά των ομιλητών (π.χ. φύλο, ηλικία, κοινωνική τάξη, εθνότητα) αλλά δεξαμενές ρεπερτορίων από τις οποίες αντλεί κάθε φορά ο ομιλητής γλωσσικά στοιχεία ώστε να διαμορφώσει με ποικίλους συνδυασμούς το ύφος του και την (πολιτισμική ή γλωσσική) ταυτότητά του (Heller 2007α, Stroud & Wee 2012: 39, Blommaert 2013β: 3)
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μεταεθνικού λόγου Οι μεταναστευτικοί πληθυσμοί, διατηρώντας διεθνικούς δεσμούς με τον τόπο καταγωγής τους, συχνά διατηρούν τη γλώσσα καταγωγής τους και αξιοποιούν στοιχεία της κατά τη διαμόρφωση του ύφους και κατά την κατασκευή των ταυτοτήτων τους (βλ. Stroud & Wee 2012: 37)
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μετα-εθνικού λόγου Κριτική επισκόπηση του ρόλου της εθνικής γλώσσας στην ασκούμενη εθνική γλωσσική πολιτική: Νόμος 3838/2010: η επαρκής γνώση της ελληνικής γλώσσας είναι μία από τις προϋποθέσεις για την πολιτογράφηση ενός αλλοδαπού ως έλληνα πολίτη Οι μετανάστες μαθητές βυθίζονται μαζί με γηγενείς σε αποκλειστικά ελληνόφωνες τάξεις και διδάσκονται την ελληνική σαν να ήταν η μητρική τους γλώσσα Μοσχονάς (2010): «Συνηθίσαμε να θεωρούμε τη γλώσσα προαπαιτούμενο της ένταξης, ενώ στην πραγματικότητα το αντίθετο ισχύει: η απρόσκοπτη ένταξη των μεταναστών θα ήταν το ισχυρότερο κίνητρο για την ενίσχυση της ελληνομάθειάς τους» Επιπλέον, η «απρόσκοπτη» διαδικασία κοινωνικής και γλωσσικής ένταξης έχει πάντα μια πολύ ενδιαφέρουσα και απρόβλεπτη δυναμική και μπορεί να οδηγήσει σε νέες πραγματικότητες γλωσσικής (υπερ)ποικιλότητας πέρα από την εκμάθηση του ιδεατού κανόνα της εθνικής γλώσσας, αντίστοιχες με τις νέες σύνθετες ταυτότητες που είδαμε να διαμορφώνουν ορισμένοι από τους μετανάστες μαθητές επιχειρώντας την υπέρβαση των παραδοσιακών εθνικών διαχωριστικών γραμμών
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μεταεθνικού λόγου 2. Το διαπολιτισμικό μοντέλο διδασκαλίας Η διαπολιτισμική εκπαίδευση επιδιώκει την «παιδαγωγική ισότητας» παρέχοντας «ίσες εκπαιδευτικές ευκαιρίες στους μαθητές από διαφορετικές φυλετικές, εθνικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες» (Banks & Banks 1995, 2004, βλ. επίσης Πιατά 2014: 176, Μάμας 2014: 83) Προτείνουμε την υιοθέτηση διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα με στόχο τη διαμόρφωση «δυναμικών πολιτισμικών ταυτοτήτων» που θα βασίζονται στην «πολυπολιτισμική επίγνωση» και θα οδηγούν στη «διαπολιτισμική επικοινωνιακή ικανότητα» (Πιατά (ό.π.: 179), αλλά και στις «υβριδικές ταυτότητες» ως απότοκο της συνάντησης γηγενών και μεταναστών (Χατζησωτηρίου 2014: 21) Οι υβριδικές ταυτότητες θεωρούμε ότι πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Στόχος είναι η ανάδειξη των νέων σύνθετων ταυτοτήτων που είδαμε ότι επιχειρούν να διαμορφώσουν ορισμένοι από τους μετανάστες μαθητές στην Ελλάδα, υπερβαίνοντας τις παραδοσιακές διαχωριστικές γραμμές
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μετα-εθνικού λόγου «[Η] διδασκαλία των γλωσσών καταγωγής [των μεταναστών] είναι σκόπιμο να αποτελεί βασικό κομμάτι των σύγχρονων προγραμμάτων διαπολιτισμικής διδασκαλίας» (Τσάκωνα 2014: 213, βλ. και Σκούρτου κ.ά. 2004, Σκούρτου 2009) Οι γλώσσες καταγωγής των μεταναστευτικών πληθυσμών αποτελώντας αντικείμενο διδασκαλίας και των πλειονοτικών μαθητών μπορούν να δώσουν το έναυσμα για την διαμόρφωση νέων δυναμικών και σύνθετων πολιτισμικών και γλωσσικών ταυτοτήτων και πρακτικών (βλ. σχετικά Κοιλιάρη 2005: 89, 109, 129-130)
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μετα-εθνικού λόγο 3. Το γλωσσοδιδακτικό πρότυπο διδασκαλίας Τα κυρίαρχα γλωσσοδιδακτικά παραδείγματα βασίζονται στο πρότυπο του φυσικού ομιλητή, στην επιδίωξη δηλαδή της εκμάθησης μιας δεύτερης/ξένης γλώσσας σε επίπεδο φυσικού ομιλητή, υπηρετώντας με αυτόν τον τρόπο την επεκτατική ιδεολογία της μονογλωσσίας (Δενδρινού 2004: 52, βλ. σχετικά Blommaert 2013β, Moore κ.ά. 2013, Δελβερούδη 2004: 250, Llurda 2004, Byram 1997) Το κύριο πρόβλημα που εντοπίζεται στο γλωσσοδιδακτικό αυτό πρότυπο είναι η άμεση ή έμμεση συσχέτισή του με την πρότυπη, εθνική γλώσσα: ο φυσικός ομιλητής είναι αυτός που θεωρητικά γνωρίζει σε απόλυτο βαθμό την πρότυπη εθνική γλώσσα, διότι γεννιέται και αναπτύσσεται γλωσσικά μέσα σ αυτήν, ανεξάρτητα από τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του, αλλά και από τα κειμενικά είδη και τις κοινωνικές πρακτικές που εξασκεί (Pennycook 2012: 80-82, 121 κ.ε., 125)
Προτάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας υπό το πρίσμα του μετα-εθνικού λόγο Το γλωσσοδιδακτικό πρότυπο του διαγλωσσικού/διαπολιτισμικού ομιλητή (Δενδρινού 2004: 53, βλ. επίσης Kramsch 1998): Η γλώσσα δεν εκλαμβάνεται ως κλειστό, πλήρως και επακριβώς περιγράψιμο σύστημα, αλλά ως σύνολο διαφορετικών πηγών/πόρων οι οποίες τροφοδοτούν τις κοινωνικές και επικοινωνιακές πρακτικές που συγκροτούνται με εναλλαγή κωδίκων και γλωσσικά περάσματα (βλ. Heller 2007β: 8, Alvarez- Cáccamo 1998) Στο πλαίσιο του προτύπου αυτού, επιδίωξη είναι οι μαθητές «να καταστούν υποκείμενα-παραγωγοί νοήματος, χρησιμοποιώντας όλους τους διαθέσιμους σε αυτούς σημειωτικούς τρόπους και μέσα» (Δενδρινού 2004: 51) ώστε «να λειτουργούν στα όρια μεταξύ πολλών γλωσσών [και] να ελίσσονται στα επικοινωνιακά συμβάντα» (Δενδρινού 2004: 50)
Συμπερασματικά Καταθέσαμε ένα γενικό πλαίσιο θέσεων σχετικά με την διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Έχοντας ως έναυσμα τις υβριδικές κατασκευές ταυτοτήτων από νέους κυρίως μετανάστες στην Ελλάδα, στρέψαμε την προσοχή μας στον μεταεθνικό λόγο
Συμπερασματικά H διαπολιτιστική εκπαίδευση μπορεί : να συναντήσει και να υποστηρίξει την οικοδόμηση ευρέων και σύνθετων ταυτοτήτων να φέρει στο προσκήνιο τις γλώσσες καταγωγής των μεταναστών καθιστώντας τις, μαζί με την ελληνική, διαθέσιμες πηγές για τη σύνθεση διαπολιτισμικών νοημάτων να αποδεσμευτεί από το γλωσσοδιδακτικό πρότυπο του φυσικού ομιλητή και να υιοθετήσει αυτό του διαγλωσσικού/διαπολιτισμικού ομιλητή
Συμπερασματικά Στο πλαίσιο αυτό είναι προφανές ότι η έμφαση έχει φύγει από την ελληνική γλώσσα και εντοπίζεται σ όλες τις διαθέσιμες γλώσσες που μπορούν να λειτουργήσουν ως γλωσσικοί πόροι. Ως εκ τούτου, ο όρος διδασκαλία της γλώσσας επαρκεί και οι ενδιάμεσοι προσδιορισμοί της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης περιττεύουν
Βιβλιογραφικές αναφορές Alvarez-Cáccamo, C. (1998). From switching code to code-switching : Towards a reconceptualization of communicative codes. Στο Auer P. (επιμ.), Code-Switching in Conversation. London: Routledge: 29-50. Ανδρουλάκης, Γ. (2010). Με πρόσχημα την αντικειμενικότητα: Προβλήματα στη χρήση των τεστ γλωσσομάθειας ως κριτηρίου για την πολιτογράφηση των μεταναστών/-ριών και η απαίτηση για κοινωνιογλωσσολογική έρευνα. Ανακοίνωση στο Συνέδριο: Πολιτισμική ετερότητα, ιδιότητα του πολίτη και δημοκρατία: εμπειρίες, πρακτικές και προοπτικές, Αθήνα, 7-8 Μαΐου 2010. Archakis, A. (2014). Immigrant voices in students essay texts: Between assimilation and pride. Discourse & Society 25(3): 297-314. Banks, J. Α. & Banks, C. A. M. (1995). Equity pedagogy: An essential component of multicultural education. Theory into Practice 34(3): 152-158. Banks, J. A. & Banks, C. A. M. (επιμ.) (2004). Handbook of Research on Multicultural Education. San Francisco, CA: Jossey-Bass Publishers [β έκδ.]. Blommaert, J. (2013α). Ethnography, Superdiversity and Linguistic Landscapes: Chronicles of Complexity. Bristol: Multilingual Matters. Blommaert, J. (2013β). Language and the study of diversity. Working Papers in Urban Language & Literacies 113: 1-10. Blommaert, J. & Rampton, Β. (2011). Language and superdiversity. Diversities 13(2): 1-20.
Βιβλιογραφικές αναφορές Byram, Μ. (1997). Teaching and assessing intercultural communicative competence. Clevedon: Multilingual Matters. Γκόβαρη, Χ. (2013). Διαπολιτισμική Παιδαγωγική: Σκέψεις και θέσεις από τη σκοπιά της θεωρίας της παιδείας (Bildungstheorie).Στο Γκόβαρης, Χ. (επιμ.), Διδασκαλία και μάθηση στο διαπολιτισμικό σχολείο. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg. Δελβερούδη, Ρ. (2004). Τμήματα ξένων γλωσσών και φιλολογιών στο ελληνικό πανεπιστήμιο: παρατηρήσεις για τη φυσιογνωμία και τις προοπτικές τους. Στο Δενδρινού, Β. & Μητσικοπούλου, Β. (επιμ.), Πολιτικές γλωσσικού πλουραλισμού και ξενόγλωσση εκπαίδευση στην Ευρώπη: Αθήνα: Μεταίχμιο: 244-253. Δενδρινού, Β. (2004). Πολυγλωσσικός γραμματισμός στην Ε.Ε.: εναλλακτικά προγράμματα ξενόγλωσσης εκπαίδευσης. Στο Δενδρινού, Β. & Μητσικοπούλου, Β. (επιμ.), Πολιτικές γλωσσικού πλουραλισμού και ξενόγλωσση εκπαίδευση στην Ευρώπη: Αθήνα: Μεταίχμιο: 47-59. Gogonas, N. (2010). Bilingualism and Multiculturalism in Greek Education: Investigating Ethnic Language Maintenance among Pupils of Albanian and Egyptian Origin in Athens. Newcastle upon Tyne, UK: Cambridge Scholar Publishing. Heller, M. (επιμ.) (2007α). Bilingualism: A social approach. New York: Palgrave Macmillan. Heller, M. (2007β). Bilingualism as ideology and practice. Στο Heller M. (επιμ.), Bilingualism: A social approach. New York: Palgrave Macmillan: 1-21.
Βιβλιογραφικές αναφορές Κοιλιάρη, Α. (2005). Πολυγλωσσία και Γλωσσική Εκπαίδευση. Μια Κοινωνιογλωσσολογική Προσέγγιση. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Kramsch, C. (1998). The privilege of the intercultural speaker. Στο M. Byram & M. Fleming (επιμ.), Language learning in intercultural perspective: approaches through drama and ethnography: Cambridge: Cambridge University Press: 19-27. Λιάκος, Α. (2005). Πώς Στοχάστηκαν το Έθνος Αυτοί που Ήθελαν να Αλλάξουν τον Κόσμο. Αθήνα: Πόλις. Llurda, Ε. (2004). Λόγοι περί «φυσικού/μη φυσικού ομιλητή» στα πανεπιστημιακά τμήματα ξένων γλωσσών στην Ισπανία. Στο Β. Δενδρινού & Β. Μητσικοπούλου (επιμ.), Πολιτικές γλωσσικού πλουραλισμού και ξενόγλωσση εκπαίδευση στην Ευρώπη: Αθήνα: Μεταίχμιο: 229-236. Maher, J. (2005). Metroethnicity, language, and the principle of Cool. International Journal of the Sociology of Language 11: 83-102. Μάμας, Χ. (2014). Συμπεριληπτική και διαπολιτισμική εκπαίδευση: Δύο όψεις του ιδίου νομίσματος; Στο Χατζησωτηρίου, Χ. & Ξενοφώντος, Κ. (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Προκλήσεις, παιδαγωγικές θεωρήσεις και εισηγήσεις. Καβάλα: Εκδ. Σαΐτα: 80-95. Moore, R. E, Madsen, L. M & Blommaert, J. (2013). Taking up speech in an endangered language: Bilingual discourse in a heritage language classroom. Working Papers in Urban Language & Literacies 112: 1-21.
Βιβλιογραφικές αναφoρές Μοσχονάς, Σ. Α. (2005). Ιδεολογία και Γλώσσα. Αθήνα: Εκδ. Πατάκη. Μοσχονάς, Σ. Α. (2006). Τα ελληνικά ως ξένη γλώσσα: γραμματική οργάνωση της μάθησης και της διδασκαλίας. Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία 22: 37-88. Μοσχονάς, Σ. Α. (2010). Εξόριστοι στη γλώσσα: γλωσσικός αποκλεισμός και η κρατική πιστοποίηση της γλωσσομάθειας. Ελελεύ, (Οκτώβριος 2010): 54-58. Μπουτουλούση, Ε. (2002). Το πολυπολιτισμικό σχολείο: Κριτικές προσεγγίσεις και η πολιτισμική συνειδητοποίηση. Στο Αυδή, Α. & Χρυσαφίδου, Α. (επιμ.) Ανακαλύπτοντας τον Πλούτο της Διαφορετικότητας Μέσω της Τέχνης. Πρακτικά ημερίδας των προγραμμάτων Comenius και Εκπαίδευσης Χωρίς Σύνορα, 28 Μαρτίου-2 Απριλίου 2001. Θεσσαλονίκη: Πήγασος: 39-88. Otsuji, E. & Pennycook, A. (2010). Metrolingualism: Fixity, fluidity and language in flux. International Journal of Multilingualism 7(3): 240-254. Παπανδρέου, Π. Γ. (2013). Παιδιά της μετανάστευσης στην Αθήνα: Η πολιτική του ανήκειν και οι σκοτεινές πλευρές της προσαρμογής. Αθήνα: Νήσος. Παπαταξιάρχης, Ε. (επιμ.) (2006). Περιπέτειες της ετερότητας: Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα. Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια. Pennycook, Α. (2012). Language and Mobility: Unexpected Places. Bristol: Multilingual Matters.
Βιβλιογραφικές αναφορές Πιατά, Α. (2014). Η πολυπολιτισμική επίγνωση και επικοινωνιακή ικανότητα στη διαπολιτισμική εκπαίδευση: Θεωρητικές προσεγγίσεις και πρακτικές εφαρμογές. Στο Χατζησωτηρίου, Χ. & Ξενοφώντος, Κ. (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Προκλήσεις, παιδαγωγικές θεωρήσεις και εισηγήσεις. Καβάλα: Εκδ. Σαΐτα: 176-197. Pujolar, J. (2007). Bilingualism and the nation-state in the post-national era. Στο Heller M. (επιμ.), Bilingualism: A Social Approach. Basingstoke: Palgrave: 71-95. Σκούρτου, Ε. (1997). Η παραδειγµατική σχέση πρώτης και δεύτερης γλώσσας και οι παιδαγωγικές της συνέπειες. Στο Γεωργογιάννης, Π. (επιµ.), Θέµατα διαπολιτισµικής εκπαίδευσης. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg: 131-143. Σκούρτου, Ε., Βρατσάλης, Κ. & Γκόβαρης, Χ. (2004). Μετανάστευση στην Ελλάδα και εκπαίδευση: Αποτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης -Προκλήσεις και προοπτικές βελτίωσης. Πρόγραμμα 5. Εμπειρογνωμοσύνη. Πανεπιστήμιο Αιγαίου: ΙΜΕΠΟ. http://www.imepo.gr/clientfiles/documents/skourtouimepo.pdf Stroud, C. & Wee, L. (2012). Style, Identity and Literacy. Clevedon: Multilingual Matters. Τρέσσου, Ε. & Μητακίδου, Σ. (επιμ.) (2007). Μειονότητες μιλούν για την εκπαίδευση των παιδιών τους. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Τσάκωνα, B. (2014). Αγγλικά, αλβανικά ή ρώσικα; Η διδασκαλία των γλωσσών καταγωγής στο σχολείο. Στο Χατζησωτηρίου, Χ. & Ξενοφώντος, Κ. (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Προκλήσεις, παιδαγωγικές θεωρήσεις και εισηγήσεις. Καβάλα: Εκδ. Σαΐτα: 198-218.
Βιβλιογραφικές αναφορές Χατζηδάκη, Α. (2005). Μοντέλα δίγλωσσης συμπεριφοράς σε οικογένειες Αλβανών μαθητών: Δεδομένα από εμπειρική έρευνα. Επιστήμες Αγωγής, Δίγλωσσοι μαθητές στα ελληνικά σχολεία: Διδακτικές προσεγγίσεις και θεωρητικά ζητήματα, θεματικό τεύχος: 79-102. Χατζησωτηρίου, Χ. (2014). «Από τη Μονοπολιτισμικότητα στη Διαπολιτισμικότητα»: Κρατική Πολιτική, Σχολείο και Σχολική Τάξη. Στο Χατζησωτηρίου, Χ. & Ξενοφώντος, Κ. (επιμ.), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Προκλήσεις, παιδαγωγικές θεωρήσεις και εισηγήσεις. Καβάλα: Εκδ. Σαΐτα: 14-42. Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies 30(6): 1024-1054.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας!