Το ενετικό κάστρο στο λιμάνι του Ηρακλείου Κρήτης

2ο Γυμνάσιο Μοσχάτου Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Αγωγής Το ενετικό κάστρο στο λιμάνι του Ηρακλείου Κρήτης Σχολ. Έτος 2012-13 1

Συμμετείχαν οι μαθητές: Αρώνη Ειρηάνα Γκαναβίας Χρήστος Διαμάντης Γιώργος Δούτση Ειρήνη Κοσμάς Γιώργος Λαζαρίδης Κρίτωνας Λαλιώτης Παναγιώτης Λιάκης Γιάννης Μαρίνος Δημήτρης Μαρκάκη Σταματούλα Παπαδοπούλου Μίνα Παπαθεοδώρου Αριστοτέλης Πετροπούλου Γεωργία Ρουσσάκης Δημήτρης Σκαραμάγκου Έλενα Σκρίνου Μαργαρίτα Σηφάκης Αλέξανδρος Συρίγος Γιάννης του Αν. Τασούλη Έφη Τρούλου Ύρια Χατζηϊωάννου Δημήτρης Υπεύθυνος καθηγητής: Καζνέσης Βασίλης Φωτογραφία εξωφύλλου από www.visitgreece.gr 2

Α. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Αρχαιότητα Η ακριβής χρονολογία της ίδρυσης του Ηρακλείου δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Η αρχαιότερη μαρτυρία για την ύπαρξη της κρητικής αυτής πόλης παρέχεται από τον γεωγράφο Στράβωνα, που την αναφέρει ως επίνειο της αρχαίας, Κνωσού. Ο ακριβής μάλιστα τοπογραφικός προσδιορισμός της πόλης από τον ίδιο δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για την ταύτιση του αρχαίου Ηρακλείου με τη σημερινή μεγάλη πόλη της Κρήτης. Τις ίδιες πληροφορίες παρέχουν και άλλες αρχαίες πηγές, όπως ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στο έργο του Γεωγραφική Υφήγησις, καθώς και ο ανώνυμος συγγραφέας του έργου Σταδιασμοί Μεγάλης Θαλάσσης. Το όνομα συνδέεται ασφαλώς με τοπική λατρεία του ήρωα Ηρακλή, ο οποίος λατρευόταν στην Κρήτη με μεγάλες τιμές. Καμιά όμως πληροφορία δεν έχει διασωθεί για την ύπαρξη ιερού του Ηρακλή στην πόλη αυτή. Η ιστορία του Ηρακλείου της Κρήτης κατά τη μακραίωνη περίοδο της ρωμαιοκρατίας στο νησί (69 π. Χ.-330 μ. Χ.) δεν φωτίζεται, δυστυχώς, από τις πηγές. Σποραδικές μαρτυρίες βεβαιώνουν απλώς ότι η πόλη ήταν ζωντανή και στον 3ο μ. Χ. αιώνα. Ένας από τους Δέκα μεγαλομάρτυρες της Κρήτης που μαρτύρησαν κατά τον διωγμό του Δεκίου (250 μ. Χ.), ο Ευάρεστος, καταγόταν από το Ηράκλειο. Η Βυζαντινή Περίοδος και η Βενετοκρατία Είναι πολύ πιθανό ότι η πόλη κατά τους πρώιμους Βυζαντινούς Χρόνους ήταν έδρα επισκοπής. Στη σύνοδο της Σαρδικής (343 μ. Χ.) μετέχει και υπογράφει ο Μουσώνιος «επίσκοπος Ηρακλείου», ενώ στην Γ' Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431) μετέχει ο «Πολυχρόνιος Ηρακλεωτών πόλεως». Αλλά και πολύ αργότερα, στη Ζ' Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας (787) μετέχει ο «Θεόδωρος επίσκοπος Ηρακλειουπόλεως» και υπογράφει τα πρακτικά μαζί με τους επισκόπους Λάμπης και Κνωσού. Μια αρχαιολογική μαρτυρία, που επιβεβαιώνει επίσης την ύπαρξη οχυρωμένης πόλης στη θέση του σημερινού Ηρακλείου, είναι η επιγραφή που βρέθηκε στο λιμάνι του Ηρακλείου και χρονολογείται στο 671 μ. Χ. Η επιγραφή πιστεύεται ότι αναφέρεται σε κάποια επιδρομή Αράβων πειρατών, οι οποίοι, όπως είναι γνωστό, ενεργούσαν συνεχείς επιδρομές στα κρητικά παράλια από τα μέσα του 7ου αιώνα. Μια άλλη πληροφορία σε αγιολογικό κείμενο επίσης του τέλους του 9ου αιώνα βεβαιώνει την ύπαρξη της παράλληλης ονομασίας της πόλης «Κάστρο». Ο άγιος Ανδρέας ο εν τη Κρίσει, που μαρτύρησε κατά τους εικονομαχικούς διωγμούς του Κωνσταντίνου Ε' το 767, είναι Κρητικός και μάλιστα Ηρακλειώτης. Πρόκειται για την αρχαιότερη μαρτυρία του τοπωνυμίου, που στους μεταγενέστερους χρόνους θα επικρατήσει κυρίως στην κοινή γλώσσα (Κάστρο, Μεγάλο Κάστρο) και θα διασωθεί ως τις ημέρες μας. 3

Η ιστορία της Μεσαιωνικής Περιόδου του Ηρακλείου αρχίζει με την αραβική κατάκτηση της νήσου (πιθανότατα το 824 μ. Χ.). Όπως είναι γνωστό, Άραβες από την Ισπανία (Μοζάραβες ή Σαρακηνοί), με αρχηγό τους τον Αμπού Χαψ Ομάρ (Abu Hafs Umar), που οι Βυζαντινοί συγγραφείς τον αποκαλούν Απόχαψι, εκμεταλλευόμενοι τη βαριά εσωτερική κρίση που περνούσε το Βυζάντιο στις αρχές του 9ου αιώνα εξαιτίας της αποστασίας του Θωμά, κατόρθωσαν να καταλάβουν την Κρήτη και να εδραιωθούν στο νησί. Εδώ οργάνωσαν ένα ιδιότυπο εμιράτο, που είχε χαλαρή εξάρτηση από τα άλλα αραβικά κράτη και στήριξε την υπόσταση του στις πειρατικές επιδρομές στα νησιά και στα παράλια της Μεσογείου. Κέντρο και ορμητήριο των πειρατών της Κρήτης είναι ο Χάνδακας, το αρχαίο Ηράκλειο, που τώρα οι Άραβες το περιχαράκωσαν με βαθιά τάφρο, στην οποία οφείλεται πιθανώς η νέα ονομασία της πόλης (Rabd el Khandak = φρούριο της τάφρου). Για 136 χρόνια ο Χάνδακας ήταν τόπος συγκέντρωσης της πειρατικής λείας και μεγάλο κέντρο δουλεμπορίου, όπως μας πληροφορεί ο Ιωάννης Καμενιάτης, που οδηγήθηκε το 904, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τον Λέοντα Τριπολίτη, στο δουλεμπόριο του Χάνδακα. Η περίοδος αυτή της αραβοκρατίας είναι σκοτεινή. Δεν έχουμε καμιά πληροφορία για τους κατοίκους και τον βίο τους και δεν έχει σωθεί κανένα έργο τέχνης. Τα μοναδικά αρχαιολογικά ευρήματα της περιόδου είναι νομίσματα των Αράβων εμίρηδων της Κρήτης, τα οποία βρέθηκαν κατά τις νεότερες ανασκαφικές έρευνες στην πόλη του Ηρακλείου και βρίσκονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Ηράκλειο). Το Βυζάντιο επιχείρησε επανειλημμένα να ελευθερώσει την Κρήτη και να εξαρθρώσει αυτή την τρομερή «φωλεά των πειρατών». Αναφέρονται έξι μεγάλες εκστρατείες, που όλες απέτυχαν, με βαρύτατες απώλειες σε χρήμα και αίμα. Η τύχη επιφύλαξε τη μεγάλη δόξα και την τιμή της άλωσης του Χάνδακα και της ανάκτησης της Κρήτης στον ένδοξο αραβομάχο στρατηγό και μετέπειτα αυτοκράτορα του Βυζαντίου Νικηφόρο Φωκά. Τον Ιούλιο του 960 ο Νικηφόρος Φωκάς έφτασε στα κρητικά παράλια, επικεφαλής μιας άριστα οργανωμένης στρατιάς, και αποβιβάστηκε στην αμμώδη παραλία του Αλμυρού, λίγα χιλιόμετρα δυτικά του Χάνδακα. Οργάνωσε μόνιμο στρατόπεδο και πολιόρκησε το φρούριο από ξηρά και θάλασσα. Η πολιορκία διήρκεσε οκτώ περίπου μήνες και το φρούριο υπέκυψε στις 7 Μαρτίου 961 μ. Χ. Ο τελευταίος εμίρης της Κρήτης, ο Αβδούλ Αζίζ Qurtubi από την Κόρδοβα, που οι Βυζαντινοί τον αποκαλούσαν Κουρούπην, και ο γιος του Ανεμάς (Nu'man) και πλήθος αιχμαλώτων οδηγήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ αμύθητοι ήταν οι θησαυροί του Χάνδακα. Μέρος από τα λάφυρα αυτά έστειλε ο Νικηφόρος Φωκάς στον φίλο και πνευματικό του, τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη, τον ιδρυτή της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος. Έτσι, η ίδρυση της πρώτης μεγάλης μονής στον Άθω συνδέεται με την άλωση του Χάνδακα. Κατά τη λεγόμενη δεύτερη Βυζαντινή Περίοδο της Κρήτης (961-1204) ο Χάνδακας ήταν η πρωτεύουσα της νήσου, έδρα του στρατηγού (διοικητή). Η παλαιά 4

πρωτεύουσα, η Γόρτυνα, έχασε πια τη σημασία της και πέρασε σε περίοδο παρακμής και αφάνειας. Ο Χάνδακας γίνεται επίσης και το θρησκευτικό κέντρο της Κρήτης, έδρα της αρχιεπισκοπής, που ανασυστήθηκε μετά την αραβοκρατία. Στον Χάνδακα ανεγείρεται μεγάλος ναός του πάτρωνα της Κρήτης Αποστόλου Τίτου, πιθανότατα στην ίδια θέση που και σήμερα βρίσκεται ο ομώνυμος ναός. Το νέο διοικητικό κέντρο της Κρήτης οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος, ίχνη του οποίου σώζονται και σήμερα. Έτσι ο Χάνδακας έγινε το ισχυρότερο φρούριο της Κρήτης. Ως διοικητικό κέντρο έχει άμεση σχέση με την Κωνσταντινούπολη. Η πόλη διασώζει και την παράλληλη ονομασία «Κάστρο», όπως φαίνεται σε διάφορα έγγραφα της περιόδου αυτής. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους της Δ' Σταυροφορίας, η Κρήτη παραχωρήθηκε αρχικά στον Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό, που με τη σειρά του την πούλησε στον πονηρότατο δόγη της Βενετίας, τον Ερρίκο Δάνδολο, για το ευτελέστατο ποσό των 1.000 μαρκών αργύρου (12 Αυγούστου 1204). Πριν εγκατασταθούν οι Βενετοί στην Κρήτη, έσπευσαν να την καταλάβουν οι Γενουάτες, που ίδρυσαν σε επίκαιρα σημεία 14 φρούρια και οχύρωσαν τον Χάνδακα. Έπειτα από επταετή σκληρή πάλη των Βενετών με τους Γενουάτες, επικράτησαν οι Βενετοί και έγιναν οι αδιαφιλονίκητοι κυρίαρχοι της νήσου για περισσότερα από 450 χρόνια ως το 1669. Οι Βενετοί απέβλεψαν σε μόνιμη κατοχή και εκμετάλλευση της Κρήτης και φρόντισαν να οργανώσουν στο νησί ένα διοικητικό σύστημα που αποτελούσε μικρογραφία του διοικητικού μηχανισμού της Γαληνότατης Δημοκρατίας του Αδρία. Πρωτεύουσα της νέας αυτής και μεγάλης βενετικής κτήσης του βασιλείου της Κρήτης (Regno di Candia) είναι ο Χάνδακας, έδρα του δούκα της Κρήτης και όλων των ανώτατων διοικητικών και στρατιωτικών αρχών της νήσου, η «Βενετία της Ανατολής», όπως την έλεγαν. Διατήρησαν μάλιστα οι Βενετοί και τη μεσαιωνική ονομασία της πόλης, που τώρα την έλεγαν Candia, κατά παραφθορά του ονόματος Χάνδαξ (Candiga-Candia). Η πόλη λεγόταν επίσης και Κρήτη, ως η σημαντικότερη και μεγαλύτερη πόλη της νήσου (Isola di Candia Citta di Candia). Κατά το πρότυπο της μητρόπολης, η νέα κτήση τέθηκε υπό την προστασία του αγίου Μάρκου και το έμβλημά του με το φτερωτό λιοντάρι είναι πια το χαρακτηριστικό σύμβολο της νέας εξουσίας. Μετά την απομάκρυνση των Ορθόδοξων αρχιερέων και την ανακήρυξη της Κρήτης σε Λατινική αρχιεπισκοπή, ο Χάνδακας γίνεται έδρα του Λατίνου αρχιεπισκόπου Κρήτης, που έχει την εξάρτησή του αρχικά από το λατινικό πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός του Αγίου Τίτου μετατρέπεται σε λατινικό και ανακηρύσσεται μέγα προσκύνημα, ισότιμο με τους Αγίους Τόπους. Ήδη από 1209, για λόγους θρησκευτικής πολιτικής ο πάπας Ιννοκέντιος Γ' παραχωρούσε με βούλα συγχωροχάρτια στους Κρητικούς και στους Λατίνους που θα επισκέπτονταν τους Αγίους Τόπους και τον Άγιο Τίτο του Χάνδακα. 5

Το 1363-1366 ο Χάνδακας γνώρισε βαριά εσωτερική κρίση. Οι Βενετοί ευγενείς της Κρήτης, επιχείρησαν να αποστατήσουν από τη μητρόπολη, διαμαρτυρόμενοι για τις καταπιέσεις και τους παραγκωνισμούς τους. Η αποστασία, που εκδηλώθηκε στις 9 Αυγούστου 1363, είναι γνωστή ως «Αποστασία του Αγίου Τίτου». Οι αποστάτες, με αρχηγό τον δυναμικό Τίτο Venier, κατέλυσαν βίαια τη νόμιμη εξουσία, συνέλαβαν τον δούκα Λεονάρδο Δάνδολο και τον έκλεισαν στη φυλακή, κήρυξαν την κατάλυση της βενετικής κυριαρχίας στο νησί και εγκαθίδρυσαν νέα αυτόνομη και ανεξάρτητη δημοκρατία, υπό την προστασία του πάτρωνα της νήσου αποστόλου Τίτου, του οποίου τώρα η σημαία αντικατέστησε τη σημαία του αγίου Μάρκου. Η Βενετία αντέδρασε βίαια και αποτελεσματικά. Το κίνημα κατεστάλη και οι αποστάτες γνώρισαν την εκδικητική μανία της Βενετίας, με φρικώδεις τιμωρίες. Με θέσπισμα του νέου δούκα της Κρήτης Μέτρου Moresini καθιερώθηκε η ημέρα της καταστολής του κινήματος (10 Μαΐου 1364) ως τοπική εορτή και εορταζόταν εφεξής στον Χάνδακα με μεγάλες εκδηλώσεις, δοξολογίες, πανηγυρισμούς και ιππικούς αγώνες. Ο πληθυσμός του βενετοκρατούμενου Χάνδακα είναι πολυμιγής. Ελληνικός στη συντριπτική του πλειοψηφία, περιλαμβάνει επίσης Βενετούς ευγενείς και αστούς, Ιταλούς, Εβραίους και Αρμενίους. Στα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας υπολογίζεται σε 5-6 χιλιάδες, αλλά η αύξησή του προχωρούσε με γοργούς ρυθμούς. Έτσι, ήδη από τις αρχές του 14ου αιώνα δεν χωρούσε πια στην παλιά πόλη με το βυζαντινό τείχος. Οι κάτοικοι άρχισαν να καταλαμβάνουν την περιοχή έξω από το τείχος, όπου δημιουργήθηκαν νέοι συνοικισμοί, το Εξώπορτο ή Βούργο (Burgus). Στο Εξώπορτο του Χάνδακα εγκαθίστανται και οι κατά καιρούς πρόσφυγες, όπως από την Τένεδο μετά το 1381, από την Κωνσταντινούπολη μετά την Άλωση (1453) και από την Πελοπόννησο μετά το 1460. Στα μέσα του 15ου αιώνα οι συνοικισμοί στο Εξώπορτο καταλάμβαναν υπερδιπλάσια έκταση από την παλαιά πόλη. Οι βενετικές αρχές αποδέχθηκαν αίτημα των κατοίκων του Χάνδακα για τη δημιουργία νέου προστατευτικού τείχους και φρουριακή οργάνωση της πόλης. Από το 1462 η Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας προχώρησε στην πραγματοποίηση ενός μεγαλειώδους έργου: στην κατασκευή των τειχών του Χάνδακα, που είναι το σημαντικότερο και επιβλητικότερο μνημείο της Βενετοκρατίας στην Κρήτη. Τα τείχη αυτά, που περιβάλλουν την πόλη σε σχήμα ορθογώνιου τριγώνου, με την υποτείνουσα στην πλευρά της θάλασσας, σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν από διάσημους αρχιτέκτονες και μηχανικούς και η κατασκευή τους διάρκεσε έναν περίπου αιώνα (1462-1570). Τα τείχη ανταποκρίνονταν στις νέες αντιλήψεις της οχυρωματικής τέχνης, μετά την ανακάλυψη της πυρίτιδας και τη χρήση των πυροβόλων όπλων. Με τις τέσσερις πύλες και τους επτά κολοσσιαίους προμαχώνες τα τείχη του Χάνδακα κάλυπταν περίβολο τριών περίπου χιλιομέτρων και αποτελούσαν έναν συμπαγή οχυρωματικό δακτύλιο. Για την προστασία του λιμανιού οι Βενετοί έχτισαν ένα πελώριο φρούριο, στο άκρο 6

του θαλάσσιου μόλου, στη θέση του παλαιότερου θαλάσσιου φρουρίου. Είναι το Castel di Candia, ο σημερινός Μεγάλος Κουλές, που οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1523-1540. Είναι ένα από τα ισχυρότερα και μεγαλοπρεπέστερα φρούριο της Ανατολής. Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας η πόλη του Χάνδακα δοκιμάστηκε επανειλημμένως από θεομηνίες και άλλες συμφορές. Κατά τον μεγάλο σεισμό του 1303 (ή 1304) χάλασαν τα τείχη και το θαλάσσιο φρούριο, ενώ ο τρομακτικός σεισμός της 29ης Μαΐου 1508 κατέστρεψε ολόκληρη σχεδόν την πόλη, με χιλιάδες θύματα. Νέος σεισμός σημειώθηκε το 1627 και άλλος το 1650, κατά την τότε έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Το 1592 έπληξε την πόλη φοβερή επιδημία πανώλης, που κράτησε, με μικρά διαλείμματα, ως το 1595 και είχε χιλιάδες θύματα. Ο γενικός προβλεπτής Φίλιππος Pasqualigo στην έκθεση του αναφέρει ότι πέθαναν στην πόλη 8.900 άνθρωποι, σε σύνολο πληθυσμού 16.500. Η πόλη είχε επίσης έντονη θρησκευτική ζωή. Αναφέρονται 113 ελληνικές εκκλησίες και μοναστήρια στην κύρια πόλη και στο Εξώπορτο, όπως επίσης 16 λατινικά μοναστήρια και εκκλησίες. Ορισμένα από τα λατρευτικά αυτά κέντρα είχαν ιδιαίτερη φήμη, όπως η ορθόδοξη μονή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών του Χάνδακα και η λατινική μονή του Αγίου Φραγκίσκου. Όλα αυτά τα μνημεία καταστράφηκαν αργότερα από τους Τούρκους ή μεταβλήθηκαν σε τζαμιά, σε στρατώνες, ακόμη και σε δημόσια ουρητήρια. Κατά τους τελευταίους χρόνους της Βενετοκρατίας διαμορφώθηκαν στην Κρήτη ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη πολιτισμού. Οι παλιές διαφορές των δύο στοιχείων, των Ελλήνων και των Βενετών, γεφυρώνονται και η Βενετία αναγκάζεται να υιοθετήσει ηπιότερη πολιτική στο νησί. Μια ακμαία και προηγμένη αστική κοινωνία, με έντονα ελληνικό χαρακτήρα, ανοιχτή στα ρεύματα της ευρωπαϊκής Αναγέννησης, γίνεται τώρα ο φορέας ενός λαμπρού πολιτισμού, με αναγεννησιακό ύφος. Τα κέντρα της Κρήτης και ιδιαίτερα ο Χάνδακας, η πρωτεύουσα, κοσμούνται με λαμπρά έργα τέχνης. Η Ενετική Λέσχη (Loggia) (1627) και η Κρήνη του Μοροζίνη (1628) στον Χάνδακα είναι εντυπωσιακά έργα, αληθινά κοσμήματα της πόλης. Παράλληλα αναπτύσσεται πνευματική και καλλιτεχνική ζωή, της οποίας ο ωραιότερος καρπός είναι η πλούσια και χυμώδης κρητική λογοτεχνία. Γύρω στο 1600 ιδρύεται στον Χάνδακα η Ακαδημία των Stravaganti, ένας όμιλος λογίων, με αρχηγό τον Ανδρέα Κορνάρο, πιθανότατα αδελφό του ποιητή του Ερωτόκριτου Βιτσέντσου Κορνάρου. Μέσα σε αυτό το ανεπτυγμένο καλλιτεχνικό περιβάλλον του βενετοκρατούμενου Χάνδακα γεννήθηκαν και διαμορφώθηκαν έξοχα πνεύματα, όπως ο Μιχαήλ Δαμασκηνός, ο λαμπρότερος εκπρόσωπος της κρητικής σχολής της ζωγραφικής, και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, η μεγάλη δόξα της Κρήτης. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Θεοτοκόπουλος ήταν ήδη αναγνωρισμένος ζωγράφος πριν φύγει από τον Χάνδακα σε ηλικία 28 ετών (1569). Όλη αυτή η πλούσια και ελπιδοφόρα πνευματική και καλλιτεχνική ανθοφορία 7

διακόπηκε απότομα και οριστικά με την τουρκική κατάκτηση. Οι Τούρκοι, αφού κατέλαβαν τα Χανιά (1645) και το Ρέθυμνο (1646), στράφηκαν κατά του Χάνδακα. Η πολιορκία του φρουρίου, που διήρκεσε 22 περίπου χρόνια (1648-1669), είναι από τα μεγαλύτερα πολεμικά γεγονότα της μεσαιωνικής ιστορίας. Κάτω από τα πελώρια τείχη του φρουρίου διεξάγεται αληθινή γιγαντομαχία, οι λεπτομέρειες της οποίας προκαλούν τον θαυμασμό και το δέος. Στην ιστορία των πολέμων δεν υπάρχει φρούριο που να αμύνθηκε με μεγαλύτερη γενναιότητα και για περισσότερο χρόνο όσο το φρούριο του Χάνδακα. Η πολιορκία του Χάνδακα εξελίχθηκε ουσιαστικά σε πανευρωπαϊκό πόλεμο, καθώς όλοι οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες, παραμερίζοντας τις μεταξύ τους διαφορές και αντιθέσεις, έσπευσαν να βοηθήσουν τη Βενετία στον πόλεμο κατά των απίστων. Ιδιαίτερα κρίσιμα υπήρξαν τα τρία τελευταία έτη της πολιορκίας. Το φρούριο ζει μέσα στη φρίκη των συνεχών βομβαρδισμών και μόνη ελεύθερη διέξοδος του είναι η θάλασσα. Ο αγώνας άρχισε να κλίνει υπέρ των Τούρκων όταν ο συνταγματάρχης Ανδρέας Μπαρότσης αυτομόλησε στο τουρκικό στρατόπεδο και υπέδειξε στους εχθρούς τα ασθενή σημεία των τειχών και τα αμυντικά σχέδια του αρχιστρατήγου Μοροζίνη. Τον Αύγουστο 1669 η τύχη του φρουρίου είχε ήδη κριθεί. Με μια έντιμη συνθήκη, για την οποία εργάστηκαν από 29 Αυγούστου 1669 ο διαβόητος Παναγιωτάκης Νικούσιος, μέγας διερμηνέας, τον οποίο ο Τούρκος αρχιστράτηγος Αχμέτ Κιοπρουλή είχε φέρει μαζί του, και ως εκπρόσωποι του Μοροζίνη ο Σκώτος Annant και ο Κρητικός ευγενής Στέφανος Σκορδίλης. Η συνθήκη συντάχθηκε με μεγάλη επιμέλεια, υπογράφηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 1669 και οι εχθροπραξίες σταμάτησαν. Ο Βενετός αρχιστράτηγος είχε προθεσμία 12 ημερών για να εκκενώσει την πόλη. Ο πληθυσμός μεταφέρθηκε με πλοία στην παρακείμενη νησίδα Ντία και από εκεί στα Επτάνησα και στη Βενετία. Στις 27 Σεπτεμβρίου η πόλη ήταν έρημη. Ο τελευταίος που την εγκατέλειψε ήταν ο Γερμανός αξιωματικός Χριστόφορος Degenfeld. Όταν στις 4 Οκτωβρίου 1669 ο Κιοπρουλής μπήκε στην πόλη, δεν βρήκε παρά σωρούς ερειπίων. Η άλλοτε πλούσια και μεγάλη πρωτεύουσα του Βασιλείου της Κρήτης (Regno di Candia) περνούσε πια στη νέα και φρικτότερη περίοδο της ιστορίας της, την Τουρκοκρατία (1669-1898). Νεότεροι χρόνοι Κατά τη νέα αυτή περίοδο ο Χάνδακας εξακολούθησε να είναι πρωτεύουσα του Εγιαλετίου της Κρήτης, έδρα του Τούρκου πασά (σερασκέρη) της νήσου. Διατήρησαν μάλιστα και την παλιά ονομασία και την έλεγαν Kandiye (Candia, Κάνδια) Την εικόνα της τουρκοκρατούμενης πόλης μας δίνουν οι Ευρωπαίοι περιηγητές καθώς και τα έγγραφα του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου, που μεταφράστηκαν από τον Νικ. Σταυρινίδη. Ήδη στα 1669 ο Tournefort χαρακτήρισε την πόλη «λείψανα της παλιάς δόξας». Ο πληθυσμός είναι ελάχιστος, 2000 Τούρκοι, 1.000 Εβραίοι και μόλις 800 Έλληνες Η οικονομία της είναι ισχνή και ο λαός ζει σε βαθύ σκότος αμάθειας. Κάποια σημεία αναβίωσης παρουσιάζονται στους πριν από 8

το 1821 χρόνους, με την ίδρυση σχολείων και τη δράση λίγων λογίων. Με την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 ο Χάνδακας γνώρισε τη φοβερότερη σφαγή της ιστορίας του. Είναι ο «μεγάλος αρπεντές» (24 Ιουνίου 1821), κατά τον οποίο σφαγιάστηκαν ο μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος Παρδάλης και πέντε επίσκοποι, καθώς και μεγάλο πλήθος προκρίτων και λαού. Από τα πρώτα έτη της επανάστασης, οι λόγιοι έμποροι και αγωνιστές επανέφεραν την παλιά ονομασία Ηράκλειον (1822), που επιβάλλεται και επικρατεί γενικώς. Η πόλη εξακολουθεί να είναι πρωτεύουσα της Γενικής Διοίκησης της Κρήτης και κατά την περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840) και ως το 1850, όταν ο Μουσταφά πασάς μετέφερε το διοικητικό κέντρο στα Χανιά. Το Ηράκλειο, όμως εξακολούθησε να είναι η έδρα της μητρόπολης Κρήτης, σύμφωνα με την παλιά εκκλησιαστική τάξη που ισχύει και σήμερα (αρχιεπισκοπή Κρήτης με έδρα το Ηράκλειο). Με την πάροδο του χρόνου, ο χριστιανικός πληθυσμός πυκνώνεται στην πόλη. Κατά την απογραφή του 1881, που μας δίδει επίσημα στοιχεία το Ηράκλειο έχει 20.958 κατοίκους, 6.361 χριστιανούς και 14.597 Οθωμανούς. Η τελευταία πράξη του κρητικού δράματος κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας είναι η μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου (25 Αυγούστου 1878) κατά την οποία σφαγιάστηκαν και 17 Άγγλοι στρατιώτες και ο υποπρόξενος της Αγγλίας στην πόλη Λυσίμαχος Καλοκαιρινός. Οι Άγγλοι, που σύμφωνα με τους όρους προστασίας της Κρήτης από τις Μεγάλες Δυνάμεις είχαν υπό τον έλεγχό τους το διαμέρισμα του Ηρακλείου, αντέδρασαν αμέσως. Απαγχόνισαν τους πρωταίτιους της σφαγής και εξανάγκασαν τον τουρκικό στρατό να εγκαταλείψει την πόλη (2 Νοεμβρίου 1898). Κατά την περίοδο της Αυτονομίας (1898-1913) το Ηράκλειο ήταν μεγάλη και πλούσια πόλη, που αναπτυσσόταν συνεχώς. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923) ο πληθυσμός αποκαθάρθηκε. Στη θέση των Τούρκων, που αποχώρησαν, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Κατά την απογραφή του 1940 ο πληθυσμός του Ηρακλείου ήταν 39.550. Αξιόλογη υπήρξε η αντίσταση της πόλης κατά τη γερμανική εισβολή και τη Μάχη της Κρήτης. Η πόλη τιμήθηκε για τη γενναιότητα της με τον Πολεμικό Σταυρό Α' Τάξεως. Σήμερα Το πολεοδομικό συγκρότημα Ηρακλείου καταλαμβάνει έκταση 60 τετραγωνικών χιλιομέτρων και περιλαμβάνει τον δήμο Ηρακλείου και τον δήμο Νέας Αλικαρνασσού, που βρίσκεται ανατολικά της πόλης. Ο πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος ήταν 150.253, το 2001. Η πόλη του Ηρακλείου είναι η πέμπτη από πληθυσμιακή άποψη πόλη της Ελλάδας (μετά την Αθήνα, τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα). Πρόκειται για σύγχρονη πόλη, που στις τελευταίες δεκαετίες άλλαξε ριζικά όψη. Έχει, δηλαδή, 9

όλα τα γνωρίσματα της σύγχρονης ελληνικής πόλης: πολυώροφα κτίρια, ελάχιστο πράσινο, ασφυκτική δόμηση και κυκλοφοριακά προβλήματα. Η παλιά πόλη διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή της όψη, ενώ η νέα πόλη έχει σύγχρονη ρυμοτομία. Το Ηράκλειο είναι το οικονομικό και εμπορικό κέντρο του νομού και το βιομηχανικό κέντρο όλης της Κρήτης. Το λιμάνι του, ένα από τα μεγαλύτερα της χώρας, έχει τακτική επικοινωνία με τον Πειραιά με ακτοπλοϊκά σκάφη και πορθμεία. Από το λιμάνι του Ηρακλείου διακινείται αξιόλογος όγκος εμπορευμάτων από και προς το εξωτερικό και το εσωτερικό. Σημαντική κίνηση παρουσιάζει και ο αερολιμένας του Ηρακλείου, που απέχει 3,5 χιλιόμετρα από την πόλη. Το Ηράκλειο είναι ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά κέντρα της Κρήτης. Στην περιοχή του βρίσκονται χώροι μεγάλου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και η πόλη συγκεντρώνει σημαντικότατη τουριστική κίνηση. Το Αρχαιολογικό Μουσείο, στην πλατεία Ελευθερίας, δημιουργήθηκε από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ηρακλείου, ο οποίος ιδρύθηκε το 1878 από ντόπιους διανοούμενους. Είναι ένα από τα πλουσιότερα μουσεία της Ελλάδας και στεγάζει θαυμάσια ευρήματα της Μινωικής Εποχής. Στο Ηράκλειο υπάρχουν επίσης το Ιστορικό Μουσείο, με ιστορικά, θρησκευτικά και εθνολογικά κειμήλια, καθώς και έργα κρητικής λαϊκής τέχνης και η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, μια από τις μεγαλύτερες της χώρας, με 60.000 τόμους. Διατηρεί πολλά μνημεία από την τόσο πλούσια ιστορία της, όπως βενετικά και τουρκικά φρούρια, την Κρήνη του ΜοροζΙνη, παλιές πύλες, πολλές βυζαντινές εκκλησίες, Λότζα (βενετσιάνικο μέγαρο, το σημαντικότερο της Βενετικής Εποχής), τον Μεγάλο Κουλέ, (κάστρο που προστάτευε το βενετσιάνικο λιμάνι), το πάρκο Θεοτοκοπούλου, τον τάφο του Ν. Kαζαντζάκη κ.ά. Τρία χαρακτηριστικά σημεία της πόλης -η πλατεία Νικηφόρου Φωκά, η πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου και το καφενείο Βαλιδέ τζαμί, όπου βρίσκεται ο τουρκικός θόλος Σεπίλ Χανέ και η βενετσιάνικη κρήνη Μπέμπο, που διακοσμείται με ένα εντοιχισμένο ακέφαλο ρωμαϊκό άγαλμα- αποτελούν τα κύρια εναπομένοντα σημεία αναφοράς του παλιού Ηρακλείου. 10

Β. ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ (ΚΟΥΛΕΣ) Στην είσοδο του λιμένα, στη βόρεια απόληξη του δυτικού μόλου, δέσποζε ένα επιβλητικό φρούριο. Γνωστό κατά τη βενετοκρατία με τα ονόματα Rocca a Mare ή Castello a Mare ή Castello, επεκράτησε τελικά να ονομάζεται "Κούλες", όνομα που προέρχεται από την τούρκικη ονομασία Su-Kulesi. Θεμελιώθηκε κατά την τρίτη δεκαετία του 16ου αι. επάνω σε μία μικρή βραχώδη έξαρση, όπου, σε παλαιότερες φάσεις της οχύρωσης, υπήρχε ένας πολύ μικρότερος, κυκλικός, ίσως, πύργος. Η κάτοψη του φρουρίου, όπως διαμορφώθηκε στην οριστική του μορφή, κάλυπτε επιφάνεια περίπου 3.600,00 μ.-. Επειδή η επάνω επιφάνεια της βραχώδους έξαρσης, όπου εδράστηκε το φρούριο, ήταν αρκετά μικρότερη, οι Βενετοί αναγκάστηκαν να συμπληρώσουν την έκταση του φυσικού βράχου με αποθέσεις μεγάλων ποσοτήτων φερτών βράχων και ογκόλιθων. Το υλικό αυτό μεταφερόταν κυρίως από το νησάκι της Ντίας και από την περιοχή των Φρασκιών. Συνήθως γέμιζαν με πέτρες παλιά, άχρηστα πλοία, και τα βύθιζαν, μαζί με το φορτίο τους, στη βόρεια και τη δυτική πλευρά του βράχου, ώστε, αφ' ενός, να αυξηθεί η επιφάνεια του και, αφ' ετέρου, να δημιουργηθεί κυματοθραύστης όπου θα έσπαγαν τα κύματα και θα μειωνόταν η ορμή τους. Έτσι, δημιούργησαν μια κατασκευή έξω από τη βόρεια πλευρά του φρουρίου με τη μορφή μικρού αλλά ισχυρού μόλου, ο οποίος είχε ημικυκλική απόληξη. Οι Βενετοί πίστευαν ότι η ημικυκλική απόληξη θα τους παρείχε διπλή προστασία: εκτός από την ενίσχυση της βόρειας πλευράς του φρουρίου, θα προστάτευε και το λιμάνι εμποδίζοντας τα διάφορα υλικά, που μετέφεραν στη θάλασσα οι κοίτες των ποταμών και οι βροχές, να εισχωρήσουν στη λεκάνη του και να επικαθίσουν στον πυθμένα του. Η ημικυκλική απόληξη θεμελιώθηκε σε αρκετό βάθος. Στα ακραία, βόρεια, σημεία η υποθεμελιωσή της έγινε περίπου 4,50 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στην επάνω επιφάνεια κατασκευάστηκαν δέστρες για να δένουν τα πλοία που έριχναν άγκυρα έξω από το λιμάνι. Η βάση της βορειοδυτικής πλευράς ενισχύθηκε με την απόθεση μεγάλων ποσοτήτων ογκόλιθων και χαλικιών. Με τον τρόπο αυτόν, κατασκευάστηκε ένας κυματοθραύστης προορισμένος να προστατεύει τη βάση του φρουρίου. Μάταιος κόπος. Η δύναμη της θάλασσας στο, συνήθως, αγριεμένο Κρητικό Πέλαγος είναι φοβερή: κατέστρεφε συνεχώς τα έργα των Βενετών στη βόρεια και τη βορειοδυτική πλευρά του φρουρίου, μεταφέροντας και αποθέτοντας συγχρόνως κάθε είδους φερτά υλικά στον πυθμένα του λιμένα. Υπήρχαν περίοδοι κατά τις οποίες, στη βορειοδυτική πλευρά, οι υποσκαφές είχαν τέτοια έκταση, ώστε η θάλασσα να εισχωρεί μέσα στον Κούλε και το αλμυρό νερό να αναμιγνύεται με το γλυκό νερό της δεξαμενής του φρουρίου που υπήρχε στην πλευρά αυτή. Η κάτοψη του Φρουρίου στη Θάλασσα έχει τη μορφή ενός τετράπλευρου με ένα έντονα προβαλλόμενο τμήμα, σε σχήμα ημικυκλίου, στη βορειοανατολική πλευρά. 11

Η δόμηση έχει γίνει από ισχυρότατη τοιχοποιία. Το πάχος των εξωτερικών τοιχωμάτων στη στάθμη του ισογείου στη δυτική, ανατολική και βορειοανατολική πλευρά φτάνει τα 8,70 μ. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι το πάχος των εξωτερικών τοιχωμάτων της βόρειας, στενής, πλευράς, καθώς και της βορειοδυτικής, μακράς, πλευράς, όπου, λογικά, θα έπρεπε να είναι ακόμη περισσότερο ενισχυμένο, είναι, αντίθετα, μικρότερο και δεν ξεπερνά τα 6,96 μ. Τα πάχη των εσωτερικών διαχωριστικών τοίχων είναι σημαντικά μικρότερα και κυμαίνονται, ανάλογα με το σημείο όπου βρίσκονται, από 1,36 έως 3,0 μ. Η οροφή του ισογείου διαμορφώνεται με ένα σύστημα θόλων στους οποίους ανοίγονται μεγάλες οπές εξαερισμού και φωτισμού που κατέληγαν στο δώμα. Η είσοδος του φρουρίου ανοίγεται στη δυτική πλευρά. Εκεί κατέληγε ο δυτικός μόλος, ο οποίος ξεκινούσε από την Πύλη του Μόλου. Η είσοδος ήταν προσεκτικά προστατευμένη: τρεις ξύλινες ισχυρές πόρτες υπήρχαν στον θολοσκεπή και ελαφρά κατηφορικό διάδρομο της εισόδου, ο οποίος οδηγούσε στο εσωτερικό του φρουρίου. Ο διάδρομος είχε μήκος 10,45 μ. και πλάτος 3,0 μ. Ένας άλλος, ευρύτερος διάδρομος, του οποίου το πλάτος κυμαίνεται από 5,22 έως 7,0 μ, συνέχιζε μετά και, αφού κάλυπτε απόσταση 52,20 μ, διακλαδιζόταν. Το ένα σκέλος, μήκους 23,50 μ. και πλάτους 2,80 μ. οδηγούσε στη βόρεια, στενή πλευρά του φρουρίου όπου υπήρχε η επικουρική έξοδος προς την ημικυκλική απόληξη και την ανοικτή θάλασσα. Το άλλο σκέλος, με κατεύθυνση ανατολική, κατέληγε στην ημικυκλικά διαμορφωμένη πλευρά του φρουρίου. Στη νοτιοδυτική πλευρά του ισογείου υπήρχε και τρίτη, δευτερεύουσα, έξοδος, η οποία οδηγούσε στον χώρο του λιμανιού. Το επίπεδο του ισογείου διαμορφώθηκε με μικρή αύξηση της κλίσης του από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Η στάθμη αμέσως μετά την είσοδο είναι +1,36μ. ενώ στο βορειοανατολικό τμήμα είναι +1,74μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Η κύρια δύναμη πυρός του φρουρίου είχε συγκεντρωθεί στο ισόγειο. Μεγάλες κανονιοθυρίδες είχαν δημιουργηθεί στα εξωτερικά τοιχώματα. Το δάπεδο τους είναι έντονα κατηφορικό και η οροφή τους καλύπτεται με θόλο. Η σταθερή τους θέση δεν έδινε μεγάλες δυνατότητες στους πυροβολητές να διαφοροποιούν τη γωνία σκόπευσης. Έτσι, οι κανονιοθυρίδες της βόρειας πλευράς κατεύθυναν τα πυρά των μεγάλων πυροβόλων στο ύψος που είχε το σκαρί των εχθρικών πλοίων, όταν αυτά έφταναν σε ορισμένη απόσταση από το φρούριο. Οι κανονιοθυρίδες της ανατολικής πλευράς σκόπευαν την εξωτερική περιοχή ανατολικά του οχυρού περιβόλου, έξω από τον Προμαχώνα Σαμπιονάρα, ενώ οι κανονιοθυρίδες της βορειοδυτικής πλευράς προστάτευαν το δυτικό παράκτιο τμήμα έως τον Προμαχώνα Αγίου Ανδρέα. Στο ισόγειο υπήρχαν ακόμη μία μεγάλη δεξαμενή νερού, μια φυλακή και διάφοροι αποθηκευτικοί χώροι τροφίμων και πολεμοφοδίων. Ο Francesco Basilicata, στην έκθεση του που συντάχθηκε το 1630, αναφέρει ότι το φρούριο είχε στο ισόγειο δεκαοκτώ μεγάλα κανόνια ενώ στο δώμα 12

υπήρχαν άλλα είκοσι πέντε μικρότερα, διαφόρων διαμετρημάτων. Την ίδια περίοδο υπήρχαν στις αποθήκες του φρουρίου 300 κιβώτια μπαρούτι και 6.144 βλήματα διαφόρων μεγεθών. Στο δώμα του φρουρίου οδηγούσαν δύο διαβάσεις που ξεκινούσαν από τον κεντρικό διάδρομο: ένα κεκλιμένο επίπεδο απ' όπου οι Βενετοί ανέβαζαν, σύροντας, τα κανόνια και τα άλλα εφόδια και ένα κλιμακοστάσιο. Στη δυτική πλευρά του κλιμακοστασίου εντοιχίστηκε πλάκα με εγχάρακτη τη χρονολογία 1539. Το δώμα είχε διαμορφωθεί ως μία ευρεία πλατεία, την οποία όριζε ένα φαρδύ parapetto. Το γενικό επίπεδο είχε διαμορφωθεί σε στάθμη +10,44 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, αλλά υπήρχε και ένα τμήμα στη νοτιοδυτική πλευρά που είχε διαμορφωθεί σε χαμηλότερη στάθμη. Εκεί το επίπεδο είχε 8,70 μ. διαφορά από την επιφάνεια της θάλασσας. Το parapetto ήταν κτιστό και συμπαγές δίχως τις επάλξεις που υπάρχουν σήμερα. Αυτές προστέθηκαν αργότερα από τους Τούρκους. Το επίπεδο κίνησης και βολής, το οποίο έχει διατηρηθεί σήμερα, διαμορφώνεται σε δύο στάθμες. Η υψηλότερη, +15,07 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, αντιστοιχεί στο δυτικό και στο νοτιοδυτικό τμήμα. Η χαμηλότερη, που διαμορφώθηκε σε στάθμη +12,18 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, αντιστοιχεί στη βορειοδυτική, βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του φρουρίου. Επάνω στο parapetto, στη βόρεια πλευρά, υπήρχε ο πύργος του φάρου ενώ ένα φαρδύ άνοιγμα στην ανατολική πλευρά επέτρεπε στη φρουρά να ανεβάζει ή να κατεβάζει, κατ' ευθείαν από το δώμα στο λιμάνι, διάφορα εφόδια. Στο φρούριο λειτουργούσε μύλος και φούρνος, που κάλυπταν τις ανάγκες της φρουράς, καθώς και μία εκκλησία. Υπήρχαν ακόμη χώροι στρατωνισμού της φρουράς και κατοικίες των αξιωματικών και του διοικητή του οχυρού. Η μακραίωνη ζωή και οι περιπέτειες του φρουρίου έχουν αποτυπωθεί στις όψεις του. Η δόμηση των λίθινων επιφανειών φαίνεται σήμερα σαν να έχει γίνει από ποικίλους και ανομοιόμορφους λίθινους δόμους, αποτέλεσμα διαδοχικών επισκευών και συμπληρώσεων. Με τα χρόνια ο Κούλες κατέληξε να γίνει το σήμα κατατεθέν του Χάνδακα. Ο φτερωτός Λέων του Αγίου Μάρκου, επιβλητικός, ανάγλυφος σε τρεις μεγάλες μαρμάρινες, εντοιχισμένες στο φρούριο, πλάκες, εποπτεύει ακόμη αυτό το σπουδαίο μνημείο. 13

Γ. ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ Η βορειοδυτική όψη. Η νοτιοανατολική όψη. Η κάτοψη του ισογείου. Τα σχέδια προέρχονται από το βιβλίο της κ. Χρυσ. Τζομπανάκη Χάνδακας Η πόλη και τα τείχη που εκδόθηκε από την Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών το 1996. 14

Δ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Για να κατασκευαστεί η αναπαράσταση σε κλίμακα 1:100, μεγενθύθηκαν τα σχέδια του κάστρου και μεταφέρθηκε το σχέδιο της κάτοψης στην ενδιάμεση βάση της μακέτας (MDF 3mm). Η βάση κόπηκε με σέγα σε τρία τμήματα. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες και ανέλαβαν ένα τμήμα η κάθε ομάδα. Στο πρώτο τμήμα κατασκευάστηκε η προβλήτα και ο περιβάλλον χώρος του κάστρου. Στο δεύτερο τμήμα κατασκευάστηκαν τα τείχη και στο τρίτο τμήμα η ταράτσα του κτιρίου. Στην πορεία της κατασκευής το δεύτερο τμήμα ενισχύθηκε εσωτερικά με ξύλινα πηχάκια, για να αυξηθεί η αντοχή του τμήματος και για να οριστεί το κατάλληλο ύψος της κατασκευής. Το κύριο υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή είναι η μπάλσα (είδος μαλακής ξυλείας) σε διάφορα πάχη. Επιλέχθηκε το υλικό αυτό, γιατί είναι εύκολη η κατεργασία του και κόβεται με κοπίδι. Από μπάλσα φτιάχτηκε η προβλήτα, τα τείχη και τα διάφορα επίπεδα της ταράτσας. Οι ενώσεις των κομματιών καλύφθηκαν με στόκο και τρίφτηκαν με γυαλόχαρτο για να εξομαλυνθούν. Στο τέλος κάθε μέρας γινόταν έλεγχος για την προσαρμογή των τριών τμημάτων μεταξύ τους. Οι εξωτερικές επιφάνειες της κατασκευής καλύφθηκαν με ένα λεπτό στρώμα στόκου, που λειάνθηκε και χαράχτηκε, για να αναπαρασταθούν οι πέτρες που αποτελούν το δομικό υλικό του κτιρίου. Οι θόλοι στις εισόδους και τα υπόλοιπα ανοίγματα του κάστρου φτιάχτηκαν με πηλό και κολλήθηκαν με ξυλόκολλα στη θέση τους. Για την αναπαράσταση της θάλασσας γύρω από το κάστρο, βάφτηκε η βάση με μπλε χρώμα και, αφού στέγνωσε, απλώθηκε πάνω της ξυλόκολλα, για να αποδοθεί το ανάγλυφο των κυμάτων. Οι κορυφές των κυμάτων βάφτηκαν προσεκτικά με λευκό χρώμα. Τέλος τα τρία τμήματα κολλήθηκαν σε βάση από μελαμίνη 8mm και, αφού καλύφθηκαν τα κενά που υπήρχαν μεταξύ τους, βάφτηκαν με τα κατάλληλα χρώματα για να αποδοθεί το χρώμα της πέτρας, όπως φαινόταν σε διάφορες φωτογραφίες του κάστρου. Όλα τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν, ήταν χρώματα μοντελισμού. Παρακάτω ακολουθούν φωτογραφίες από τα στάδια της κατασκευής. 15

Ε. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Μεταφορά της κάτοψης στη βάση Κοπή κομματιών 16

Κατασκευή της προβλήτας Τρίψιμο των ενώσεων 17

Βάψιμο της βάσης Απόδοση των κυμάτων με ξυλόκολλα 18

Βάψιμο των κορυφών των κυμάτων Η αναπαράσταση της θάλασσας έτοιμη 19

Χάραξη της προβλήτας Βάψιμο της προβλήτας 20