Ποιοτική μελέτη επιδημιολογικών, κλινικών και κοινωνικοοικονομικών στοιχείων που αφορούν στους Αθίγγανους των Σοφάδων Καρδίτσης Ξανθίππη Αργυρώ Κουτσούκου, ιατρός (αγροτική ιατρός Κέντρου Υγείας Σοφάδων Καρδίτσης κατά το χρονικό διάστημα από τον Ιούλιο του 2005 έως και τον Σεπτέμβριο του 2006) 1. Εισαγωγή. Οι Σοφάδες είναι μια πόλη 17 χλμ. νοτιοανατολικά της Καρδίτσας. Ανήκει στο νομό Καρδίτσης και έχει πληθυσμό 6355 κατοίκους (απογραφή 2001). Εξ αυτών οι 3000 περίπου είναι Αθίγγανοι, αν και ο πραγματικός πληθυσμός τους υπολογίζεται ως μεγαλύτερος. Η συνεχής ροή και εγκατάσταση νέων οικογενειών από άλλες περιοχές, η αστάθεια στην εργασία τους, που απαιτεί εποχιακές μετακινήσεις και άλλες ιδιαιτερότητες της πληθυσμιακής αυτής ομάδας, καθιστούν δύσκολη την καταγραφή του απόλυτου αριθμού τους. Τα παιδιά (ηλικίας<14 ετών), σύμφωνα με αδρό υπολογισμό, είναι περισσότερα από 600. Πρόκειται λοιπόν για έναν από τους μεγαλύτερους συνοικισμούς Αθιγγάνων στην Ελλάδα. Το Κέντρο Υγείας Σοφάδων αποτελεί τον κυριότερο ενδιάμεσο και τις περισσότερες φορές τελικό σταθμό στην περίθαλψη της πληθυσμιακής αυτής ομάδας. Τα ακόλουθα αποτελούν εμπειρική καταγραφή επιδημιολογικών, κλινικών και κοινωνικο-οικονομικών στοιχείων, όπως αυτά συγκεντρώθηκαν κατά το χρονικό διάστημα από τον Ιούλιο του 2005 έως και τον Σεπτέμβριο του 2006, οπότε και εξετέλεσα την υποχρεωτική υπηρεσία υπαίθρου με θέση ιατρού στο Κέντρο Υγείας Σοφάδων. 2. Συχνότερα νοσήματα. 2.1. Λοιμώξεις ανώτερου αναπνευστικού. Παραρρινοκολπίτιδα, αμυγδαλίτιδα, φαρυγγίτιδα, κοινό κρυολόγημα, αποτελούν κάποιες από τις πλέον συχνές αιτίες προσέλευσης, καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Στην μη συμμόρφωση (compliance) προς τις ιατρικές οδηγίες οφείλεται, κυρίως, το γεγονός ότι η συντριπτική πλειονότητα των πασχόντων αυτών προσέρχεται με χρόνια παραρρινοκολπίτιδα (όπως αποδεικνύει η εικόνα παχυβλεννογονίτιδας στην ακτινογραφία παραρρινίων κόλπων) και με υποτροπιάζουσες οξείες αμυγδαλίτιδες, χαρακτηριστικές παραμελημένων καταστάσεων. 2.2. Παθήσεις γαστρεντερικού. Ιογενής γαστρεντερίτιδα, γαστρίτιδα, υποτροπή έλκους στομάχου/δωδεκαδακτύλου, τροφική δηλητηρίαση (κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες), σχετίζονται στενά με τις συνθήκες διαβίωσης και τις διατροφικές συνήθειες του πληθυσμού αυτού, όπως αυτές θα περιγραφούν πιο κάτω. 2.3. Παθήσεις ουροποιογεννητικού. Λιθίαση και ουρολοιμώξεις αποτελούν συχνές νόσους, ενώ η μη θεραπεία ή η ατελής θεραπεία, σύνηθες αίτιο υποτροπών και επαναλαμβανόμενων επεισοδίων στα ίδια άτομα. Η κυστίτιδα κατά κύριο λόγο, αλλά και η κολπίτιδα είναι ιδιαιτέρως συχνές στις Αθίγγανες αναπαραγωγικής ηλικίας. 2.4. Παθήσεις μυοσκελετικού. Οσφυαλγία, οσφυοϊσχιαλγία και ποικίλα μυοσκελετικά άλγη σχετίζονται συχνά με τις συνθήκες εργασίας τους και τον τρόπο ζωής τους.
2.5. Παθήσεις δέρματος. Δήγματα εντόμων και αρθροπόδων γενικότερα, δοθιήνωση, θυλακίτιδα, φθειρίαση σχετίζονται με τις πλημμελείς συνθήκες υγιεινής που επικρατούν στον συνοικισμό και ατομικά. 2.6. Άλλες καταστάσεις. Η κεφαλαλγία αποτελεί συχνότατη αιτία προσέλευσης, κυρίως στις γυναίκες, υποκρύπτουσα πολλάκις παραρρινοκολπίτιδα, αγχώδη διαταραχή ή κατάθλιψη, κατανάλωση οινοπνεύματος. Συνήθη αιτία προσέλευσης κατά τις βραδινές ώρες αποτελεί η οξεία μέθη, που αφορά και στα δύο φύλα, με μεγαλύτερα ποσοστά μεταξύ των ανδρών. Τέλος συχνή αιτία προσέλευσης αποτελεί και η μη ρυθμισμένη αρτηριακή υπέρταση, σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, οφειλόμενη κυρίως σε μη συμμόρφωση. Σε ό,τι αφορά στα χρόνια νοσήματα (π.χ. παθήσεις καρδιαγγειακού και αναπνευστικού), η συχνότητά τους είναι αυξημένη, αλλά χωρίς ιδιαίτερη διαφορά από το λοιπό πληθυσμό της περιοχής. 3. Συχνότερα ατυχήματα. 3.1. Θλαστικά τραύματα. Είναι εξαιρετικά συχνά και στους ενήλικες (πολλές φορές ως αποτέλεσμα μέθης), αλλά ιδιαιτέρως στα παιδιά (και κυρίως στις ηλικίες μεταξύ 3 και 10 ετών). Τα περισσότερα προέρχονται από γυαλί, σίδερο, σύρμα, πτώση στο ίδιο επίπεδο ή από μικρό ύψος. Επί τη ευκαιρία του ελέγχου για τον εμβολιασμό έναντι του κλωστηριδίου του τετάνου στα περιστατικά αυτά, αποκαλύπτεται το τεράστιο μέγεθος του προβλήματος που αφορά γενικότερα στην εφαρμογή και ολοκλήρωση του υποχρεωτικού εμβολιασμού στον πληθυσμό των Αθιγγάνων. 3.2. Εγκαύματα. Είναι συχνότατα τους χειμερινούς κυρίως μήνες και αφορούν κατά κύριο λόγο στα μικρά παιδιά. Οφείλονται συνήθως σε επαφή με ξυλόσομπες και βραστό νερό. 4. Στοιχεία από την συνταγογράφηση. Η επαναλαμβανόμενη μηνιαία συνταγογράφηση στους ασθενείς αυτούς αποκαλύπτει υπερκατανάλωση φαρμάκων, που αφορά κύρια σε: 4.1. ΜΣΑΦ 4.2. Παρακεταμόλη 4.3. Κωδεΐνη 4.4. Aνασταλτικά της γαστρικής έκκρισης 4.5. Αντιόξινα 4.6. Αγχολυτικά 4.7. Αντικαταθλιπτικά 4.8. Υπνωτικά 4.9. Αντιψυχωσικά 4.10. Αντιεπιληπτικά (είναι εντυπωσιακά μεγάλο το ποσοστό των επιληπτικών στον πληθυσμό αυτό). Η αγωγή με τα φάρμακα των κατηγοριών 4.6-4.10 υποδηλώνει χρόνια υποκείμενα νοσήματα για τα οποία οι πάσχοντες παρακολουθούνται από ειδικούς και όχι από αγροτικούς ιατρούς. 5. Στοιχεία από τις εργαστηριακές εξετάσεις. Ο βιοχημικός έλεγχος αίματος αποκαλύπτει στο μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων που προσέρχονται για προληπτικές εργαστηριακές εξετάσεις, υπερχοληστεριναιμία και υπερουριχαιμία, συνδεόμενες στενά με τις διατροφικές τους συνήθειες.
Επιπλέον επί καθημερινής βάσεως προσέρχονται 2 με 3 Αθίγγανες προκειμένου να υποβληθούν σε test κυήσεως. Τα μέτρα αντισύλληψης σχεδόν απουσιάζουν, πλην ελαχίστων περιπτώσεων που προβαίνουν σε τοποθέτηση ενδομητρικού σπειράματος. Οι περιπτώσεις αυτές αφορούν γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας (35-45 ετών), με πολλά συνήθως παιδιά και ιστορικό πολλαπλών διακοπών κύησης. Η μη εφαρμογή μέτρων αντισύλληψης (ούτε καν προφυλακτικού), οδηγεί στην απόκτηση πολλών παιδιών, με συνακόλουθα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα και σε επαναλαμβανόμενες διακοπές κύησης. Η μη χρήση προφυλακτικού, ειδικά, δεν οφείλεται σε έλλειψη γνώσης, όπως ισχύει για τις άλλες μεθόδους, αλλά σε άρνηση χρησιμοποίησής του κυρίως από τους άνδρες. 6. Εμβολιασμοί. Παρά τις συνεχείς προσπάθειες και τα προγράμματα που κατά καιρούς εφαρμόζονται, το πρόβλημα του εμβολιασμού των παιδιών των Αθιγγάνων παραμένει μεγάλο. Λίγα παιδιά παρακολουθούν και ολοκληρώνουν τους προβλεπόμενους υποχρεωτικούς εμβολιασμούς. Το μεγαλύτερο ποσοστό είναι ανεμβολίαστο ή ελλιπώς εμβολιασμένο. Η καθ ημέραν ιατρική πράξη έρχεται αντιμέτωπη με τις συνέπειες: Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού είναι φορείς ή έχουν ενεργό ηπατίτιδα Β. Τον Μάρτιο του 2006 ξέσπασε στον συνοικισμό επιδημία ιλαράς, με περισσότερα από 15 κρούσματα. Ακολούθησε πρόγραμμα εμβολιασμού με MMR στα παιδιά των Αθιγγάνων. Η μη συμμόρφωση του πληθυσμού καθιστά τη διεκπεραίωση των προγραμμάτων και την εφαρμογή των προβλεπόμενων μέτρων δυσχερή και χρονοβόρο και έχει οδηγήσει το προσωπικό του Κέντρου Υγείας (μόνιμοι ιατροί, αγροτικοί ιατροί, επισκέπτριες υγείας) ακόμα και στην πόρτα των παραπηγμάτων του συνοικισμού, προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι. 7. Το κοινωνικο-οικονομικό προφίλ του πληθυσμού και η σχέση του με τα ιατρικά ευρήματα. Οι κανόνες ατομικής υγιεινής τηρούνται στο ελάχιστο. Η έλλειψη εκπαίδευσης αποτελεί ασφαλώς έναν σημαντικό λόγο. Πέραν όμως αυτού, πρέπει να αναφερθεί το γεγονός ότι οι περισσότερες κατοικίες δεν διαθέτουν σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης. (Εξαίρεση αποτελούν οι κατοικίες στον νεότευκτο συνοικισμό, που βρίσκεται εκτός πόλεως). Λοιμώξεις του γαστρεντερικού και του ουροποιογεννητικού, καθώς και παθήσεις δέρματος είναι εύκολα αντιληπτό ότι σχετίζονται με τις συνθήκες αυτές. Σε ό,τι αφορά τον περιβάλλοντα χώρο, η ασφαλτόστρωση είναι περιορισμένη αφορά μια πολύ μικρή περιοχή που θεωρείται εντός σχεδίου πόλεως. Υπάρχει για παράδειγμα στην κεντρική οδό, που διασχίζει τον συνοικισμό και τον ενώνει με την υπόλοιπη πόλη. Οπουδήποτε αλλού υπάρχει χώμα. Η αποκομιδή των απορριμμάτων, αν και τακτική, δεν επαρκεί και δεν αποτρέπει τη δημιουργία εστιών μόλυνσης και τη ρύπανση του περιβάλλοντα χώρου, συμπεριλαμβανομένου και του παρακείμενου ποταμού. Η διαβίωση σε τέτοιες συνθήκες εξηγεί τα θλαστικά τραύματα, που περιγράφτηκαν πιο πάνω (ας σημειωθεί εδώ το γεγονός ότι τα περισσότερα παιδιά κυκλοφορούν ανυπόδητα και μάλιστα σε ένα τέτοιο περιβάλλον), λοιμώξεις του γαστρεντερικού, παθήσεις δέρματος (π.χ. δήγματα εντόμων). Ως προς το εσωτερικό των κατοικιών, ο συνωστισμός πολλών ατόμων ευνοεί λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού και τη φθειρίαση, ενώ η εκτεταμένη
χρήση ξυλόσομπας για οικονομικούς λόγους οδηγεί στα εγκαύματα που ήδη αναφέραμε. Η φύλαξη και η παρασκευή των τροφών είναι άγνωστο κατά πόσο ακολουθεί τους προβλεπόμενους κανόνες. Το διαιτολόγιό τους δε, χαρακτηρίζεται από κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων κρέατος, αλλαντικών, τηγανητών, καρυκευμάτων και οινοπνευματωδών. Παθήσεις του πεπτικού (τροφικές δηλητηριάσεις, γαστρίτιδα, έλκος), λιθιάσεις του ουροποιητικού, η υπερχοληστεριναιμία και η υπερουριχαιμία έχουν άμεση σχέση με τις προτιμήσεις αυτές. Οι εργασίες με τις οποίες ασχολούνται οι περισσότεροι είναι οι εξής: ως εποχιακοί εργάτες γης στη συγκομιδή γεωργικών προϊόντων (άντρες και γυναίκες), συλλογή και μεταφορά παλαιών αντικειμένων (κυρίως σιδερένιων) (επί το πλείστον άντρες), ως πλανόδιοι πωλητές (άντρες και γυναίκες). Οι γυναίκες είναι δε επιφορτισμένες με τις οικιακές εργασίες και την ανατροφή των παιδιών. Όλα τα ανωτέρω σχετίζονται με άρση βάρους και ερμηνεύουν τις παθήσεις του μυοσκελετικού που προαναφέρθηκαν. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι η συμμετοχή στις εργασίες αυτές αρχίζει από μικρή ηλικία (περίπου από 15 ετών). Ολοκληρώνοντας το προφίλ της πληθυσμιακής αυτής ομάδας, κρίνεται σκόπιμο να προστεθούν και τα ακόλουθα στοιχεία: Τα περισσότερα άτομα (άντρες και γυναίκες) ξεκινούν το κάπνισμα από μικρή ηλικία (συνήθως από 15 ετών). Στις μεγαλύτερες ηλικίες (περίπου από τα 40 έτη και άνω) παρατηρείται σημαντική αύξηση των ποσοστών παχυσαρκίας. Υψηλά είναι επίσης τα ποσοστά αλκοολισμού. Τα περιστατικά ξυλοδαρμού (κυρίως γυναικών) που προσέρχονται, αποτελούν μάρτυρα περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας. Η απόκτηση παιδιών ξεκινά από 14 περίπου ετών (πρόκειται λοιπόν για ανήλικους γονείς) εντός ενός γάμου εθιμικού δικαίου, που δεν οριοθετεί κανένα νομικό πλαίσιο. Η ανατροφή των παιδιών γίνεται κυρίως από τις γιαγιάδες οι μητέρες θα μεγαλώσουν ουσιαστικά τα εγγόνια τους. Μέσα σ αυτό το αρκετά ασταθές οικογενειακό περιβάλλον η εγκατάλειψη παιδιών και η ανατροφή από τον ένα γονιό ή από πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος είναι δυστυχώς συχνό φαινόμενο. Τα περισσότερα παιδιά δεν φοιτούν στο σχολείο. Οι περισσότεροι Αθίγγανοι είναι αναλφάβητοι. Παρόλο που όλοι σχεδόν έχουν ιατροφαρμακευτική κάλυψη (κατά σειρά μέσω Πρόνοιας και ΟΓΑ και κάποιοι λίγοι μέσω ΙΚΑ και ΤΕΒΕ), η μη συμμόρφωση προς τις ιατρικές οδηγίες και θεραπείες είναι κυρίως αποτέλεσμα έλλειψης εκπαίδευσης. 8. Συμπεράσματα - Ο ρόλος του ιατρού. Τα φαινόμενα που παρατηρούνται στους Αθιγγάνους των Σοφάδων είναι τα ίδια, με μικρές ενδεχομένως διαφορές, σε όλες τις κοινότητες Αθιγγάνων στην Ελλάδα. Τα ιατρικά ευρήματα έχουν άμεση σχέση με τα κοινωνικά προβλήματα των Αθιγγάνων, μιας πληθυσμιακής ομάδας που ζει στο κοινωνικό περιθώριο. Ο ρόλος της Πολιτείας στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των Αθιγγάνων είναι αδιαπραγμάτευτος, από τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους (κατοικία, ύδρευση και αποχέτευση, περιβάλλων χώρος), μέχρι το μείζον θέμα της κοινωνικής ένταξής τους. Κοινωνική πρόνοια, εκπαίδευση (πρωτίστως
των παιδιών, αλλά και των ενηλίκων), επαγγελματική κατάρτιση πρέπει να αποτελέσουν βασικούς άξονες. Στην έλλειψη εκπαίδευσης, ειδικά, χρειάζεται να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα σ αυτήν οφείλονται συμπεριφορές και ως εκ τούτου ιατρικά ευρήματα στην πληθυσμιακή αυτή ομάδα. Εκτός από την Πολιτεία, που είναι επιφορτισμένη με το έργο της παιδείας, και ο ιατρός παίζει σημαντικό ρόλο. Η εκπαίδευση αφορά και στο ιατρείο: Το πρώτο βήμα είναι να κερδίσει ο ιατρός την εμπιστοσύνη τους η αντιμετώπισή τους από αυτόν ως ισοτίμων πολιτών είναι μείζονος σημασίας. Ο λόγος του ιατρού οφείλει να είναι απλός, οι ερωτήσεις του αναλυτικές και επίμονες και οι οδηγίες του σαφείς, με επιτακτικότητα και να επαναλαμβάνονται πολλές φορές προς εμπέδωση, και στον ίδιο τον ασθενή και στον συνοδό του. Γενικότερες συμβουλές, προτροπές και πληροφορίες για τη βελτίωση της διαβίωσης και της υγείας τους μπορούν να δίδονται στο ιατρείο επί τη ευκαιρία της προσέλευσής τους. Πέραν αυτού, η επίσκεψη ιατρού, ακόμα καλύτερα στα πλαίσια οργανωμένων προγραμμάτων (η συμβολή και η συμβουλή της ιατρικής κοινότητας και προς την Πολιτεία είναι απαραίτητη), στις κατοικίες τους μπορεί να βοηθήσει στην εκπαίδευσή τους πάνω σε ιατρο-κοινωνικά θέματα. Η εκπαίδευση των Αθιγγάνων αποτελεί τη σπουδαιότερη βοήθεια προς αυτούς. Σαρέ οτζενέ τελάλ κατά κχαμ ισάμ εκ (Κάτω απ τον ήλιο όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι)