ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 Περίληψη Λέξεις κλειδιά... 4 Περίληψη... 4 Summary... 4 Λέξεις κλειδιά... 5 1 Έννοια Εμπορικής Πολιτικής... 6 2 ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ GATT... 7 2.1 Ιστορική επισκόπηση... 7 2.2 Το περιεχόμενο της GATT... 9 2.2.1 Η αρχή της μη διάκρισης... 11 2.2.2 Η απαγόρευση των ποσοτικών περιορισμών και η δασμολογική πολιτική... 11 2.2.3 Η απαγόρευση αθέμιτων πρακτικών (dumping, κρατικές επιδοτήσεις)... 11 2.2.4 Η αρχή της αμοιβαιότητας... 12 2.2.5 Ρήτρες Διαφυγής (ή διασφάλισης)... 12 2.2.6 Εξαιρέσεις από το καθεστώς της GATT... 14 2.3 GATT και ΕΕ... 14 2.4 GATT και εθνική εμπορική πολιτική... 15 3 Ο ΠΟΕ... 17 3.1 Η δομή της Τελικής Πράξης του Γύρου της Ουρουγουάης... 17 3.2 Τα αποτελέσματα του Γύρου της Ουρουγουάης... 17 3.3 Αρμοδιότητες του ΠΟΕ... 20 3.4 Σχέση ΠΟΕ GATT... 21 3.5 Σχέση ΠΟΕ ΔΝΤ... 22 3.6 Τα κενά του ΠΟΕ... 22 3.7 Το καθεστώς επίλυσης διαφορών του ΠΟΕ... 24 3.8 Εφαρμογή των συμφωνιών... 26 3.8.1 Αντίμετρα (ή αντίποινα)... 26 3.8.2 Οι μηχανισμοί επιτήρησης του ΠΟΕ... 27 3.8.3 Η ρήτρα μη εφαρμογής... 29 1
4 Η εμπορική πολιτική της ΕΕ... 30 4.1 Ιστορική επισκόπηση... 30 4.2 Η τελωνειακή ένωση... 31 4.3 Η ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς... 33 4.4 Η Κοινή Εμπορική Εμπορική Πολιτική της ΕΕ... 34 4.5 Τα μέσα της κοινής εμπορικής πολιτικής... 35 4.5.1 Το κοινό εξωτερικό δασμολόγιο... 35 4.5.2 Κοινό καθεστώς εισαγωγών... 35 4.5.3 Μέτρα εμπορικής άμυνας... 37 4.5.4 Κοινό καθεστώς εξαγωγών... 38 4.5.5 Διεθνείς εμπορικές συμφωνίες... 40 5 ΠΟΕ και ΕΕ... 43 5.1 Η σύναψη των Συμφωνιών του Γύρου της Ουρουγουαής... 43 5.2 Εφαρμογή των Συμφωνιών στην κοινοτική έννομη τάξη... 43 5.3 Η διεθνής ευθύνη σε περίπτωση παραβίασης των συνθηκών... 44 5.4 Ο ΠΟΕ και ο ρόλος του κράτους μέλους της ΕΕ... 44 6 Μέσα Εμπορικής Πολιτικής... 45 6.1 ΔΑΣΜΟΙ... 45 6.1.1 Δασμοί και ΠΟΕ... 45 6.1.2 Δασμοί και ΕΕ... 47 6.2 ΠΟΣΟΣΤΩΣΕΙΣ... 49 6.2.1 Ποσοστώσεις και ΠΟΕ... 49 6.2.2 Ποσοστώσεις και ΕΕ... 50 6.3 ΕΞΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΔΟΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΙΣΤΩΣΕΙΣ... 51 6.3.1 Η αναμόρφωση του Κώδικα για τις Επιδοτήσεις... 53 6.4 ΑΝΤΙΝΤΑΜΠΙΝΓΚ... 55 6.4.1 ΠΟΕ και αντιντάμπινγκ... 56 6.4.2 Η αναμόρφωση του Κώδικα Αντιντάμπινγκ... 57 6.4.3 Κοινωνικό ντάμπινγκ... 60 6.4.4 Η νομοθεσια της κοινοτητας... 61 2
6.5 ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ... 64 6.5.1 Δημόσιες συμβάσεις και ΠΟΕ... 65 6.5.2 Δημόσιες συμβάσεις και ΕΕ... 66 6.6 ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ... 67 6.7 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΜΠΟΔΙΑ... 69 6.7.1 Τεχνικά εμπόδια και ΠΟΕ... 69 6.7.2 Τεχνικά εμπόδια και ΕΕ... 70 6.8 ΜΕΤΡΑ «ΓΚΡΙΖΑΣ ΖΩΝΗΣ»... 72 7 Συμπεράσματα... 75 7.1 ΠΟΕ και μέσα άσκησης εθνικής εμπορικής πολιτικής... 75 7.2 ΕΕ και μέσα άσκησης εθνικής εμπορικής πολιτικής... 77 8 Βιβλιογραφία... 79 3
Περίληψη Λέξεις κλειδιά Περίληψη Το θέμα της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η επίδραση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και της Ευρωπαϊκής Ενωσης στα μέσα άσκησης εθνικής εμπορικής πολιτικής. Εξετάζοντας το ενιαίο σύνολο που αποτελούν το νομικό κεκτημένο της GATT, ο ΠΟΕ και οι συμφωνίες του Γύρου της Ουρουγουάης και το οποίο ισχύει ως το διεθνές δίκαιο του εμπορίου- καθώς και την κοινή εμπορική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ενωσης, προκύπτει ότι ο μονοπωλιακός ρόλος του κράτους στην άσκηση της εμπορικής πολιτικής πολιτικής έχει, σε μεγάλο βαθμό, περιοριστεί. Summary This dissertation deals with the impact of the World Trade Organisation and the European Union on national trade policies. Considering the renewed General Agreement on Tariffs and Trade, the results of the Uruguay Round negotiations and the common trady policy of the European Union, it results that national trade policies are nowadays subject to major restrictions. 4
Λέξεις κλειδιά Anti-dumping GATT Γύρος της Ουρουγουαής Δασμοί Δημόσιες συμβάσεις Διεθνές εμπόριο ΕΕ Εξαγωγικές πιστώσεις Επιδοτήσεις Κοινή εμπορική πολιτική Μέτρα για τις επενδύσεις Μέτρα «γκρίζας ζώνης» ΠΟΕ Ποσοστώσεις Τεχνικά εμπόδια 5
1 Έννοια Εμπορικής Πολιτικής Η εμπορική πολιτική μπορεί να ορισθεί ως η πολιτική η οποία περιλαμβάνει: όλους τους φόρους (ή τις επιδοτήσεις) που επιβάλλονται στα προϊόντα, τα οποία μια χώρα εμπορεύεται με τον υπόλοιπο κόσμο. τους κανονισμούς που σχετίζονται με το εμπόριο (ποσότητες εισαγόμενων προϊόντων, anti-dumping, αντισταθμιστικοί δασμοί κλπ). μέτρα, σχετικά με το εμπόριο, για τις ξένες επενδύσεις. Ο ορισμός αυτός μπορεί να επεκταθεί, έτσι ώστε να συμπεριλάβει μέτρα προνομιακής χρηματοδότησης, όπως εξαγωγικές πιστώσεις, καθώς, επίσης, και πολιτικές κρατικών προμηθειών. 1 Η εμπορική πολιτική κάθε χώρας αποσκοπεί στο να επηρεάσει το διεθνές εμπόριο, προστατεύοντας και υποστηρίζοντας την εγχώρια παραγωγή της, έναντι της διεθνούς παραγωγής. 1 ΜΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ Γεώργιος, «Οι ευρωπαϊκές πολιτικές για μια ανταγωνιστική εξαγωγική βιομηχανία», Εκδ.Σάκκουλα, 1997, σελ.79 6
2 ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ GATT 2.1 Ιστορική επισκόπηση Μετά το τέλος του Β παγκοσμίου πολέμου, τα θεμέλια της σύγχρονης οικονομικής τάξης τέθηκαν σε δύο διασκέψεις: αυτές του Bretton Woods και της Αβάνας. Η Διάσκεψη του Bretton Woods κατέληξε στην ίδρυση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ, International Monetary Fund) και της Διεθνούς Τράπεζας για την Ανασυγκρότηση και την Ανάπτυξη (International Bank for Reconstruction and Development) και η Διάσκεψη της Αβάνας στην υπογραφή του Χάρτη της Αβάνας, ο οποίος καθιέρωνε ρυθμίσεις επί του συνόλου των θεμάτων του διεθνούς εμπορίου. Ο Χάρτης της Αβάνας δεν ίσχυσε ποτέ, επειδή η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν τον έφερε ενώπιον των νομοθετικών σωμάτων προς επικύρωση, λόγω του διεθνούς ψυχροπολεμικού κλίματος της περιόδου εκείνης και των πιθανών προσκομμάτων που ο Χάρτης θα έθετε στην άσκηση της Αμερικανικής εμπορικής πολιτικής. Το κενό κλήθηκε να καλύψει η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT) που είχε συνομολογηθεί παράλληλα με τον Χάρτη της Αβάνας και περιείχε τις δασμολογικές υποχρεώσεις των μελών του προς ίδρυση, σύμφωνα με τον Χάρτη, Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (ΔΟΕ, International Trade Organization). Η GATT θα συνέβαλλε στην επίλυση των άμεσων και σημαντικότερων προβλημάτων του διεθνούς εμπορίου, μέχρι την οριστική θέση σε ισχύ του ΔΟΕ. Η GATT εστιάζει το ενδιαφέρον της στις δασμολογικές παραχωρήσεις, δηλαδή στην υποχρέωση κάθε συμβαλλόμενου μέρους να περιορίσει το ύψος των δασμών που επιβάλλει στις εισαγωγές προϊόντων από άλλα συμβαλλόμενα μέρη. Οι διατάξεις που συγκεκριμενοποιούν αυτήν την υποχρέωση είναι οι πίνακες παραχωρήσεων. Κατ αυτόν τον τρόπο, η GATT δεσμεύει την κρατική εμπορική πολιτική και περιορίζει, σε σημαντικό βαθμό, τον μονοπωλιακό ρόλο του κράτους στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Η Κοινότητα, αμέσως μετά τη σύστασή της, συμμετέχει με πλήρη δικαιώματα και υποχρεώσεις στην GATT, εκπροσωπεί τα κράτη μέλη και 7
διαπραγματεύεται για λογαριασμό τους. Ο γύρος Dillon 1 (1960 1961) είχε ως αποτέλεσμα τη γραμμική μείωση των δασμών του ΚΕΔ κατά 20 %. Ο γύρος Kennedy (1964 1967) είχε ως αποτέλεσμα μία περαιτέρω γραμμική μείωση των δασμών, κατά 50 %, για τα βιομηχανικά προϊόντα και περιορισμένες παραχωρήσεις για τα γεωργικά. Ο γύρος Tokyo (1973 1979) οδήγησε σε νέα μείωση των δασμών, με ταυτόχρονη προσπάθεια για εναρμόνιση των δασμολογικών δομών, δηλαδή για μεγαλύτερη μείωση των υψηλών δασμών. 2 Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ο οικονομικός ανταγωνισμός των κρατών είχε αυξηθεί ίδίως μεταξύ ΗΠΑ, ΕΕ και Ιαπωνίας- και τα κράτη προσέφευγαν, ολοένα και περισσότερο, σε προστατευτικά μέτρα της λεγόμενης «γκρίζας ζώνης» ή σε διμερείς εμπορικές συμφωνίες, εκτός του πλαισίου της GATT. Οι εξελίξεις αυτές, μεταξύ άλλων, κατέστησαν αναγκαία τη νέα αναθεώρηση της GATT και οδήγησαν στον Γύρο της Ουρουγουάης και την υπογραφή των τελικών συμφωνιών στο Μαρακές, στις 15 απριλίου 1994, και στην ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Στις διαπραγματεύσεις του Γύρου της Ουρουγουάης έλαβαν μέρος 117 χώρες. Πέρα από τα κλασσικά θέματα των εμπορικών διαπραγματεύσεων που αφορούν κυρίως τους δασμούς ο Γύρος της Ουρουγουάης ασχολήθηκε με την αναθεώρηση των κανόνων της GATT, καθώς και την επεξεργασία πολυμερών συμφωνιών για τα λεγόμενα «νέα θέματα»: τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα μέτρα για τις επενδύσεις που συνδέονται με το εμπόριο, καθώς και με τις διεθνείς συναλλαγές στον τομέα των υπηρεσιών. 1 Οι γύροι διαπραγματεύσεων της GATT είναι οι εξής: Γύρος Γενεύης (1947) Γύρος Annecy (1949) Γύρος Torkay (1951) Γύρος Dillon (1960 1961) Γύρος Kennedy (1964 1967) Γύρος Tokyo (1973 1979) Γύρος Ουρουγουάης (1986 1994) 2 ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ Ναπολέων, ΤΣΙΝΙΣΙΖΕΛΗΣ Μιχάλης, «Η ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης», Εκδ. Θεμέλιο, 1995, σελ.533-534 8
Ασχολήθηκε, επίσης, με τα λεπτά θέματα της γεωργίας και της κλωστοϋφαντουργίας, οι εμπορικές συναλλαγές των οποίων ρυθμίζονταν μέχρι τότε από ειδικούς κανόνες, οι οποίοι έπρεπε, πλέον, να ενταχθούν σταδιακά στην GATT. Το κύριο αποτέλεσμα του Γύρου της Ουρουγουάης ήταν ένα σημαντικό άνοιγμα των αγορών. Η πρόσφατη απόπειρα μιας ακόμη αναθεώρησης των συμφωνιών, στο Σηάτλ των ΗΠΑ, κατέληξε σε αποτυχία, λόγω των διαφορετικών στόχων της ΕΕ και της Ιαπωνίας σε σχέση με εκείνους των ΗΠΑ. Ειδικότερα, οι ΗΠΑ επεδίωκαν τομεακές διαπραγματεύσεις, κυρίως σχετικά με τα αγροτικά προϊόντα και τις υπηρεσίες, ενώ η ΕΕ και η Ιαπωνία επεδίωκαν έναν γύρο σφαιρικών διαπραγματεύσεων. 2.2 Το περιεχόμενο της GATT Οι διατάξεις της GATT μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες 1 Α. Στατικές διατάξεις, οι οποίες περιορίζουν την άσκηση της εθνικής εμπορικής πολιτικής και αναφέρονται στην απαγόρευση διακριτικής συμπεριφοράς κατά αλλοδαπών (άρθρα Ι και ΙΙΙ), στην εξασφάλιση ίσων ευκαιριών για εθνικές επιχειρήσεις σε ξένες αγορές (απαγόρευση dumping και ορισμένων επιδοτήσεων) και στην ελεύθερη διέλευση (άρθρο V). Β. Δυναμικές διατάξεις, οι οποίες προβλέπουν τη βαθμιαία κατάργηση των δασμών (άρθρα ΙΙ και XXVIIIbis) και των ποσοτικών περιορισμών (άρθρα ΧΙ και ΧΙΙΙ), κατόπιν διαπραγματεύσεων (Γύροι Πολυμερών Εμπορικών Διαπραγματεύσεων). Γ. Εξαιρέσεις: πρόκειται για αναστολή της εφαρμογής του άρθρου 10 της GATT (ρήτρα του μάλλον ευνοούμενου κράτους) στις εξής περιπτώσεις: Τελωνειακές ενώσεις και ζώνες ελευθέρων συναλλαγών Αναπτυσσόμενες χώρες 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Αργύρης, ΣΤΕΦΑΝΟΥ Κωνσταντίνος, (Επιμέλεια) «Οι συμφωνίες του Γύρου της Ουρουγουάης για το διεθνές εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών», Εκδ. Σάκκουλα, 1995, σελ.21-22 9
Κατόπιν απόφασης των συμβαλλόμενων μερων, εξαιτίας απρόβλεπτων αλλαγών που επήλθαν στο διεθνές εμπόριο ή στην οικονομική κατάσταση του κράτους (άρθροxxv, παρ.5). Πηγές του δικαίου της GATT Οι κυριότερες πηγές του πρωτογενούς δικαίου της GATT είναι οι εξής 1 : Α) Η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου, τα τροποποιητικά και πρόσθετα Πρωτόκολλα και οι κατάλογοι δασμολογικών παραχωρήσεων Β) Οι συμφωνίες Κώδικες του Γύρου του Τόκιο: πρόκειται για συμφωνίες επί ειδικών θεμάτων που συνήφθησαν μεταξύ ορισμένων μόνο συμβαλλομένων μερών. Γ) Η Συμφωνία Πολυινών, η οποία, ως εξαίρεση από τους γενικούς κανόνες της GATT, επιτρέπει στις αναπτυγμένες χώρες την επιβολή μη δασμολογικών μέτρων ή/και τη σύναψη συμφωνιών εθελοντικού περιορισμού των εξαγωγών με τις αναπτυσσόμενες χώρες, με στόχο την προστασία της κλωστοϋφαντουργίας στις αναπτυγμένες χώρες από εκείνη των αναπτυσσόμενων. Το παράγωγο δίκαιο αποτελείται από τις εξής πηγές: Α) Τις συμφωνίες μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών, η σύναψη των οποίων προβλέπεται από την GATT. Β) Τις αποφάσεις των οργάνων της GATT και των ειδικών συμφωνιών (κωδίκων), οι οποίες είναι κατ αρχήν δεσμευτικές. Γ) Τις συστάσεις των οργάνων της GATT, οι οποίες υιοθετούνται χωρίς πρόθεση δέσμευσης (soft law). 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., «Οι συμφωνίες», σελ.24-26 10
Οι καταστατικές αρχές της GATT 1 2.2.1 Η αρχή της μη διάκρισης Οι διακρατικές εμπορικές σχέσεις διαμορφώνονται βάσει ενιαίων και γενικών κανόνων που εξασφαλίζουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις σε όλους και αποτρέπουν διμερείς διακανονισμούς και παροχή επιλεκτικών προνομίων. Η εξωτερική διάσταση της αρχής της μη διάκρισης έναντι άλλων κρατών υλοποιείται με την αρχή του μάλλον ευνοούμενου κράτους (άρθρο 1 παρ.1), η οποία επιβάλλει ίση μεταχείριση των προϊόντων όλων των συμβαλλόμενων μερών ως προς τους δασμούς και τις επιβαρύνσεις, κατά την εισαγωγή και εξαγωγή. Η εσωτερική της διάσταση έναντι εγχώριων προϊόντων- εκφράζεται από την αρχή της εθνικής μεταχείρισης (άρθρο ΙΙΙ), η οποία απαγορεύει τις διακρίσεις μεταξύ αλλοδαπών και εγχώριων προϊόντων στις περιοχές της φορολογίας και των διοικητικών κανονισμών. 2.2.2 Η απαγόρευση των ποσοτικών περιορισμών και η δασμολογική πολιτική Η GATT προσπαθεί να αποτρέψει την προσφυγή σε ποσοτικούς περιορισμούς (άρθρο ΧΙ) και αναγνωρίζει ως μόνο μέσο παρέμβασης στο εμπόριο τους δασμούς, επειδή οι τελευταίοι χαρακτηρίζονται από διαφάνεια και δεν επηρεάζουν τη λειτουργία του μηχανισμού της αγοράς. Απώτερος στόχος της GATT παραμένει πάντως η προοδευτική κατάργηση των δασμών (άρθρα ΧVII και XVIIbis). 2.2.3 Η απαγόρευση αθέμιτων πρακτικών (dumping, κρατικές επιδοτήσεις) Κράτος, η οικονομία του οποίου υφίσταται βλάβη συνεπεία του dumping, έχει το δικαίωμα να επιβάλλει αντισταθμιστικό τέλος (anti dumping duty). Ανάλογα, στην περίπτωση παροχής κρατικής επιδότησης σε εθνικές επιχειρήσεις, η οποία έχει ως συνέπεια αθέμιτο οικονομικό πλεονέκτημα για 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., «Οι συμφωνίες», σελ.27-31 11
εγχώριο οικονομικό κλάδο και προκαλεί ζημία στα συμφέροντα οποιουδήποτε άλλου συμβαλλόμενου μέρους, το τελευταίο έχει τη δυνατότητα να επιβάλλει αντισταθμιστική εισφορά στα προϊόντα του κράτους που χορηγεί την επιδότηση. 2.2.4 Η αρχή της αμοιβαιότητας Στην περίπτωση της ειδικής ή διμερούς αμοιβαιότητας (specific reciprocity) πρόκειται για ισορροπία παροχής και αντιπαροχής, στο πλαίσιο μεμονωμένης διμερούς συναλλαγής. Στην περίπτωση της διάχυτης ή πολυμερούς αμοιβαιότητας, πρόκειται για το συνολικό αποτέλεσμα, το οποίο πρέπει να ικανοποιεί όλα τα μέρη του συνόλου. 2.2.5 Ρήτρες Διαφυγής (ή διασφάλισης) Προκειμένου να μπορούν τα συμβαλλόμενα μέρη να ανταποκριθούν σε έκτακτες ανάγκες προσαρμογής της οικονομίας τους ή σε συγκυριακές ή διαρθρωτικές μεταβολές των διεθνών οικονομικών συνθηκών, οι αρχές της GATT δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν αυστηρά, αλλά απαιτούν κάποια ευκαμψία. Η ευκαμψία αυτή επιτυγχάνεται με τη δυνατότητα των κρατών, τα οποία αντιμετωπίζουν προβλήματα στο εξωτερικό τους εμπόριο ή στο σύνολο της οικονομίας τους, να επικαλεστούν τις ρήτρες διαφυγής (escape clauses). Οι ρήτρες διαφυγής είναι εξαιρετικοί συμβατικοί κανόνες, μέσω των οποίων επιτυγχάνεται αναστολή της εφαρμογής των κανόνων της GATT, μετά από τήρηση διαδικασίας διαβουλεύσεων (π.χ. άρθρο VI, για τα μέτρα αντιντάμπινγκ και τα αντισταθμιστικά δικαιώματα, άρθρο ΧΙΙΙ,για τους περιορισμούς στις εισαγωγές για την προστασία του ισοζυγίου πληρωμών, άρθρο ΧVΙ παρ.1, για τις επιδοτήσεις, άρθρο ΧVΙΙ, για την επιβολή δασμολογικών μέτρων και ποσοτικών περιορισμών από τις αναπτυσσόμενες χώρες, άρθρο ΧΙΧ σε περίπτωση απειλής σοβαρής ζημίας της εθνικής οικονομίας, άρθρο ΧΧ, για μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας και ασφάλειας, άρθρο ΧΧΙ, σε περίπτωση διαταραχής της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, άρθρο ΧΧVΙΙΙ, για την επαναδιαπραγμάτευση των δασμολογικών 12
παραχωρήσεων και άρθρο ΧΧΧV, για τη μη εφαρμογή των διατάξεων της GATT σε ορισμένες περιπτώσεις). Και στις ρήτρες διαφυγής εφαρμόζεται η αρχή της μη διάκρισης, δηλαδή η εγχώρια παραγωγή προστατεύεται όχι μόνο έναντι των κρατών που προκαλούν σοβαρή ζημία στους εγχώριους παραγωγούς, αλλά έναντι του συνόλου των συμβαλλόμενων μερών. 1 Ιδιαίτερη θέση στο πλαίσιο της GATT κατέχει το άρθρο ΧΙΧ, το οποίο δίδει τη δυνατότητα στα συμβαλλόμενα μέρη να διαφύγουν της εφαρμογής των ρυθμίσεων της Γενικής Συμφωνίας, σε περίπτωση που αυτή θα είχε ως αποτέλεσμα, εξαιτίας απρόβλεπτων εξελίξεων, την πρόκληση ή την απειλή πρόκλησης σοβαρής ζημίας στα εγχώρια προϊόντα. Κύριο χαρακτηριστικό της, σε σχέση με τις άλλες ρήτρες διαφυγής, είναι ότι εφαρμόζεται σε νόμιμες καταστασεις, δηλαδή χωρίς να υπάρχει παραβίαση των ρυθμίσεων της GATT. Δικαιολογητικός λόγος της υιοθέτησής της είναι ότι δίνει τη δυνατότητα στις θιγόμενες από τις αυξημένες εισαγωγές επιχειρήσεις να προσαρμοσθούν στις νέες συνθήκες, είτε με τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς τους, είτε με τη μετάθεση των δραστηριοτήτων τους σε άλλα προϊόντα ή τομείς. Κατά την περίπτωση μαζικής εισαγωγής ενός ή περισσότερων προϊόντων σε μία χώρα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία σοβαρών δυσχερειών στη διακίνηση της εγχώριας παραγωγής, και αφού διαπιστωθεί ο κίνδυνος κατόπιν έρευνας που διεξάγεται σύμφωνα με τους κανονισμούς του ΠΟΕ, η θιγόμενη χώρα μπορεί να λάβει τα απαραίτητα απαγορευτικά μέτρα να αναστείλει ή να τροποποποιήσει τις δασμολογικές παραχωρήσεις για τα προϊόντα αυτά- για όση διάρκεια κρίνεται αναγκαίο, ώσπου να αποκατασταθεί η ζημία. Εξυπακούεται ότι τα μέτρα θα κοινοποιούνται γραπτώς, προ της εφαρμογής, στα άλλα συμβαλλόμενα κράτη και σε εκείνο που αποτελεί την αιτία για τη λήψη των μέτρων. Όταν ο κίνδυνος είναι σοβαρός και άμεσος, τα μέτρα μπορούν να τεθούν σε εφαρμογή προσωρινά, πριν από κάθε ειδοποίηση. Αν ανακύψει διαφωνία για τα μέτρα, καλό είναι να ανασταλούν μετά 90 ημέρες εφαρμογής ή μετά 30 ημέρες από την εκ των υστέρων ειδοποίηση. Παρά την αναμφισβήτητη χρησιμότητα τους σε περιπτώσεις κρίσεων, οι ρήτρες διαφυγής ενισχύουν τη δυνατότητα κρατικής παρέμβασης στο 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Αργ., «Οι συμφωνίες», σελ305-317 13
εμπόριο με στόχο την επίτευξη των εθνικών συμφερόντων και υπονομεύουν την αποτελεσματικότητα του διεθνούς οικονομικού συστήματος. 2.2.6 Εξαιρέσεις από το καθεστώς της GATT Πρόκειται για αναστολή της εφαρμογής του άρθρου I της GATT (ρήτρα του μάλλον ευνοούμενου κράτους) στις εξής περιπτώσεις: 1) Τελωνειακές ενώσεις και ζώνες ελευθέρων συναλλαγών Προβλέπεται εξαίρεση από τη ρήτρα του μάλλον ευνοούμενου κράτους υπέρ τελωνειακών ενώσεων και ζωνών ελευθέρων συναλλαγών, επειδή θεωρείται ότι οι ενώσεις αυτές προάγουν μακροπρόθεσμα το διεθνές εμπόριο (άρθρο ΧΧΙV). 2) Αναπτυσσόμενες χώρες Προβλέπεται ειδικό προνομιακό καθεστώς υπέρ των αναπτυσσόμενων χωρών, με εξαιρετικό και προσωρινό χαρακτήρα, το οποίο τις εξαιρεί από την απαίτηση της αμοιβαιότητας (επιτρέπει, δηλαδή, για μια κατηγορία προϊόντων -κυρίως βιομηχανικών- τη δυνατότητα εξαιρετικής δασμολογικής προστασίας) και από την αρχή της μη διάκρισης (επιτρέπει, δηλαδή, τη μεταξύ τους συμφωνία αμοιβαίων εμπορικών παραχωρήσεων, οι οποίες δεν επεκτείνονται αυτόματα στις υπόλοιπες χώρες). 3) Αποδέσμευση από υποχρεώσεις της GATT κατόπιν απόφασης των συμβαλλόμενων μερών (του Συμβουλίου), εξαιτίας απρόβλεπτων αλλαγών στο διεθνές εμπόριο ή στην οικονομική κατάσταση του κράτους (άρθρο ΧΧV, παρ.5). 2.3 GATT και ΕΕ Η Κοινότητα, αμέσως μετά τη σύστασή της, συμμετέχει με πλήρη δικαιώματα και υποχρεώσεις στην GATT, εκπροσωπεί τα κράτη μέλη και διαπραγματεύεται για λογαριασμό τους. Ο γύρος Dillon (1960 1961) είχε ως αποτέλεσνα τη γραμμική μείωση των δασμών του ΚΕΔ κατά 20 %. Επιπλέον, στο πλαίσιο των παράλληλων διμερών διαπραγματεύσεων των άρθρων 24 26 της GATT, η Κοινότητα παραχώρησε στις ΗΠΑ ελεύθερη είσοδο σε τρία γεωργικά προϊόντα (σόγια, ελαιούχοι σπόροι, βαμβάκι). Ο γύρος Kennedy (1964 1967) είχε ως αποτέλεσμα μία περαιτέρω γραμμική μείωση των 14
δασμών, κατά 50 %, για τα βιομηχανικά προϊόντα και περιορισμένες παραχωρήσεις για τα γεωργικά. Ο γύρος Tokyo (1973 1979) οδήγησε σε νέα μείωση των δασμών, με ταυτόχρονη προσπάθεια για εναρμόνιση των δασμολογικών δομών, δηλαδή για μεγαλύτερη μείωση των υψηλών δασμών. 1 Από πλευράς ευρωπαϊκού δικαίου, η GATT αποτελεί τμήμα της κοινοτικής έννομης τάξης (άμεση εφαρμογή) και διέπει τις σχέσεις της ΕΚ με τα συμβαλλόμενα μέλη. 2.4 GATT και εθνική εμπορική πολιτική Η GATT δεν αγνοεί τις ανάγκες του σύγχρονου κράτους, ούτε είναι δογματικά προσηλωμένη στην ελεύθερη αγορά. Αντιθέτως, το σύστημα της GATT περιέχει κανόνες και διαδικασίες που αναγνωρίζουν την πρωταρχική ευθύνη του κράτους για την οικονομική ανάπτυξη και προβλέπουν μέτρα για τη διευκόλυνση της διαρθρωτικής προσαρμογής της εθνικής οικονομίας στην παγκόσμια αγορά. Το πρόβλημα που παρουσιάζεται είναι ότι ορισμένα κράτη αντιμετωπίζουν τις ρήτρες διασφάλισης, που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της προσαρμογής και στην αντιμετώπιση απρόβλεπτων δυσχερειών, όχι ως προσωρινές ασφαλιστικές δικλείδες, αλλά ως μέσα επανεθνικοποίησης της εμπορικής πολιτικής και καταστρατήγησης του πολυμερούς συστήματος. Από την άλλη πλευρά, ως απάντηση στην πρακτική αυτή, άλλα κράτη χρησιμοποιούν την εθνική τους νομοθεσία προς επιβολή «κυρώσεων» κατά της «αθέμιτης» συμπεριφοράς. Στην περίπτωση αυτή δεν είναι πάντοτε δυνατό να διαγνωσθεί αν ένα εθνικό μέτρο αποτελεί αντίδραση σε «αθέμιτη» συμπεριφορά, ή αν στοχεύει, αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο στην προστασία της εθνικής αγοράς. Το διεθνές εμπορικό καθεστώς, όπως εξελίχθηκε μέχρι σήμερα, συνέβαλε σημαντικά στην αύξηση του διεθνούς εμπορίου και αποτέλεσε βήμα ανταλλαγής απόψεων και αμβλύνσεως των διαφορών μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών της GATT. Παρά το γεγονός ότι ορισμένοι θεωρούν πως ελάχιστα επηρεάζουν τη διαμόρφωση της εθνικής εμπορικής πολιτικής, 1 ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ N., «Η ολοκλήρωση», Εκδ.Θεμέλιο, 1995, 530-531 15
οι κανόνες της GATT λαμβάνονται υπόψη στο πλαίσιο της εσωτερικής νομοθετικής διαδικασίας, είτε ως «άλλοθι» των κυβερνήσεων, είτε ως ακραίες παράμετροι των αποφάσεων. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν το διεθνές εμπορικό καθεστώς, στη σημερινή του μορφή, είναι σε θέση να εξασφαλίσει την πειθαρχία των κρατών, να «ανταμείψει» δηλαδή τη συμβατή προς τους κανόνες του συμπεριφορά και να αποτρέψει μονομερή, αποκλειστικά προς το εθνικό συμφέρον προσανατολισμένη συμπεριφορά. Η απάντηση θα δοθεί από τη δυνατότητα του καθεστώτος να αποτελέσει τη μοναδική εναλλακτική λύση, αφενός, έναντι της επιδίωξης διμερούς αμοιβαιότητας στις εμπορικές σχέσεις μεταξύ των κρατών και, αφετέρου, έναντι της τάσης δημιουργίας περιφερειακών εμπορικών συσπειρώσεων. 1 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., «Οι συμφωνίες», σελ.64-65 16
μέρη: 1 1) Το Πρώτο Μέρος Τελική Πράξη (Final Act Embodying the Results 3 Ο ΠΟΕ 3.1 Η δομή της Τελικής Πράξης του Γύρου της Ουρουγουάης Η Τελική Πράξη του Γύρου της Ουρουγουάης αποτελείται από τρία of the Uruguay Round on Multilateral Trade Negotiations) ορίζει ότι οι διακηρύξεις και αποφάσεις του Γύρου της Ουρουγουάης, καθώς και τα Παραρτήματα, αποτελούν ενιαίο τμήμα της Τελικής Πράξης και πρέπει να γίνουν δεκτά ως σύνολο. Δεν επιτρέπεται, δηλαδή, η μερική ή επιλεκτική αποδοχή τους (opting out). 2) Το Δεύτερο Μέρος Ιδρυτική Συμφωνία του ΠΟΕ αποτελεί το κύριο σώμα της Τελικής Πράξης. Περιέχει τον καταστατικό χάρτη του ΠΟΕ και σε 4 Παραρτήματα τις ουσιαστικές συμφωνίες του Γύρου της Ουρουγουάης. 3) Το Τρίτο Μέρος περιλαμβάνει αποφάσεις και διακηρύξεις των υπουργών σε διάφορα θέματα. 3.2 Τα αποτελέσματα του Γύρου της Ουρουγουάης Στις διαπραγματεύσεις του Γύρου της Ουρουγουάης (1986 1994) έλαβαν μερος 117 χώρες. Πέρα από τα «κλασσικά» θέματα, που περιορίζονται συνήθως στο δασμολογικό πεδίο, περιελάμβαναν στο πρόγραμμά τους την αναθεώρηση των κανόνων της GATT (1947) και την επεξεργασία πολυμερών συμφωνιών για τα λεγόμενα «νέα θέματα»: τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που συνδέονται με το εμπόριο, τα μέτρα για τις επενδύσεις που, ομοίως, συνδέονται με το εμπόριο και τις διεθνείς συναλλαγές στον τομέα των υπηρεσιών. Οι διαπραγματεύσεις περιελάμβαναν επίσης τα λεπτά θέματα της γεωργίας και της κλωστοϋφαντουργίας, των οποίων οι εμπορικές συναλλαγές ρυθμίζονταν ως τότε από ειδικούς κανόνες, οι οποίοι έπρεπε να ενταχθούν σταδιακά στην GATT.Το κύριο αποτέλεσμα του Γύρου της Ουρουγουάης ήταν ένα σημαντικό άνοιγμα των αγορών. 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., «Οι συμφωνίες», σελ.44-48 17
Τα σημαντικότερα αποτελέσματα των διαπραγματεύσεων μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Α) Στον τομέα της γεωργίας, τα μη δασμολογικά μέτρα μετατρέπονται σε ισοδύναμους δασμούς και απαγορεύεται η επαναφορά τους.οι δασμοί υπόκεινται σε μείωση κατά 36 % εντός εξαετίας για τις αναπτυγμένες χώρες και κατά 24 % εντός δεκαετίας στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ στις φτωχές χώρες οι δασμοί μπορούν να διατηρηθούν αμετάβλητοι. Για την αποτροπή εισαγωγών σε πολύ μεγάλες ποσότητες ή σε τιμές χαμηλότερες από ένα επίπεδο αναφοράς, ειδική προστατευτική ρήτρα (Clause da sauvegarde) επιτρέπει την επιβολή πρόσθετων δικαιωμάτων. Η στήριξη του γεωργικού εισοσήματος θα γίνεται όλο και περισσότερο μέσω άμεσων εισοδηματικών ενισχύσεων και λιγότερο ή καθόλου- μέσω παρεμβάσεων στις τιμές. Η παροχή εξαγωγικών πιστώσεων περιορίζεται πλέον σε ορισμένα γεωργικά προϊόντα. Τα αναπτυγμένα κράτη, μεταξύ των οποίων και αυτά της ΕΕ, αναλαμβάνουν την υποχρέωση να μειώσουν, σε μία εξαετή περίοδο, τις επιδοτούμενες εξαγωγές κατά 21 % κατ όγκο, σε σχέση με το επίπεδο της περιόδου αναφοράς (1986 1990), και τις δαπάνες εξαγωγικών επιδοτήσεων κατά 36 %. Β) Στον τομέα των δασμών, προβλέπεται σημαντική μείωση, κατά τουλάχιστον 33 %, των δασμών που επιβάλλονται στα βιομηχανικά προϊόντα από τις βιομηχανικές και από πολλές αναπτυσσόμενες χώρες στους εξής τομείς: οικοδομικά υλικά, γεωργικά μηχανήματα, ιατροφαρμακευτικός εξοπλισμός, χάλυβας, μπίρα, οινοπνευματώδη, φαρμακευτικά προϊόντα, χαρτί, παιχνίδια, επίπλωση και κλωστοϋφαντουργία. Το μέσο επίπεδο των δασμών για τις βιομηχανικές χώρες έπεσε από 6,3 % σε περίπου 3,8 %, ενώ ήταν περίπου 47 % το 1947, πριν από τους διάφορους κύκλους διαπραγματεύσεων της GATT. Το ποσοστό των βιομηχανικών προϊόντων που εισάγονται από τις αναπτυσσόμενες χώρες στις αναπτυγμένες με μηδενικό δασμό αυξήθηκε από 20 σε 44 %. Συνολικά, σχεδόν 40 % των βιομηχανικών εισαγωγών της ΕΕ γίνονται πλέον χωρίς δασμούς. Τέλος, χάρη στη συμφωνία για τις τεχνολογίες της πληροφόρησης 1 του 1997, οι δασμοί για τα σχετικά προϊόντα χωρών που αντιπροσωπεύουν 1 ΕΕ L155, 12.06.1997 και ΕΕ L305, 08.11.1997 18
το 92 % του παγκόσμιου εμπορίου των προίόντων αυτών καταργήθηκαν από την 1.1.2000. 1 Γ) Στον τομέα των μέτρων εμπορικής άμυνας, οι διαπραγματεύσεις οδήγησαν σε εκτεταμένη αναθεώρηση των διατάξεων anti-dumping και στη σύναψη νέας συμφωνίας για τα μέτρα διασφάλισης. Με τις σχετικές ρυθμίσεις αποφεύγεται η καταχρηστική προσφυγή σε μέτρα anti-dumping και στα λεγόμενα «μέτρα γκρίζας ζώνης», δηλαδή, κυρίως, στη σύναψη διμερών συμφωνιών αυτοπεριορισμού των εξαγωγών. Δ) Στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας, προβλέπεται η σταδιακή κατάργηση της Πολυινικής Συμφωνίας και η πλήρης ένταξη του τομέα στους κανόνες της GATT εντός δεκαετούς μεταβατικής περιόδου. Ε) Στον τομέα των υπηρεσιών, η Γενική Συμφωνία για το Εμπόριο των Υπηρεσιών (GATS), περιλαμβάνει γενικούς κανόνες, ειδικές διατάξεις για συγκεκριμένους τομείς υπηρεσιών και εθνικούς πίνακες, οι οποίοι καθορίζουν τις υπηρεσίες που κάθε χώρα δέχεται να ανοίξει στο εμπόριο, με ενδεχόμενους περιορισμούς. Η GATS εφαρμόζει ιδίως την αρχή του μάλλον ευνοούμενου κράτους με ορισμένες εξαιρέσεις, όπως τις χρηματοοικονομικές και τις τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες- η οποία σημαίνει ίδια μεταχείριση για όλες τις τρίτες χώρες, την αρχή της διαφάνειας ως προς την πρόσβαση στην αγορά και την αρχή της εθνικής μεταχείρισης, η οποία σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις τρίτων κρατών δεν μπορεί να υφίστανται ανταγωνιστικά μειονεκτήματα σε σχέση με τις εθνικές επιχειρήσεις. ΣΤ) Η συμφωνία για την προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας που συνδέονται με το εμπόριο (Trade related intellectual property TRIPs), η οποία καλύπτει τις ευρεσιτεχνίες, τα πνευματικά δικαιώματα, τα δικαιώματα των καλλιτεχνών, τα εμπορικά σήματα, τις γεωγραφικές ενδείξεις προέλευσης των προϊόντων και τον βιομηχανικό σχεδιασμό. Η Κοινότητα τροποποίησε τον κανονισμό για το κοινοτικό σήμα, με στόχο τη συμμόρφωση με την υποχρέωση εθνικής μεταχείρισης την οποία καθιερώνει η συμφωνία TRIPs. 2 1 ΜΟΥΣΗΣ Νκος, «Εγχειρίδιο ευρωπαϊκής πολιτικής», Εκδ.Παπαζήση, σελ.430-431 2 ΕΕ L349, 31.12.1994. 19
εξής: 2 Αποτελεί το κοινό θεσμικό πλαίσιο για τη διαμόρφωση των Ζ ) Η συμφωνία για τα μέτρα για τις επενδύσεις που συνδένται με το εμπόριο (Trade related investment measures TRIMS), η οποία περιέχει έναν ενδεικτικό κατάλογο απαγορευμένων μέτρων που αφορά κυρίως θέματα όπως οι κανόνες τοπικού περιεχομένου, η ισορροπία του εμπορικού ισοζυγίου και οι απαιτήσεις ως προς τις επιτόπιες πωλήσεις. Τα μέτρα αυτά πρέπει να καταργηθούν σταδιακά σε μία περίοδο δύο ως επτά ετών, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης κάθε κράτους. Η συμφωνία αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία για την ΕΕ, καθώς αυτή κατέχει το 36 % των ξένων άμεσων επενδύσεων στον κόσμο και δέχεται το 19 % των ξένων άμεσων επενδύσεων στο έδαφός της. 1 H) Η συμφωνία για τα τεχνικά εμπόδια του εμπορίου δεσμεύει τα κράτη μέλη να μην προωθούν τεχνικούς κανονισμούς στα βιομηχανικά και γεωργικά προϊόντα, οι οποίοι, πέραν του κύριου σκοπού τους προστασία της εθνικής ασφάλειας, του περιβάλλοντος, της ασφάλειας των ανθρώπων, της υγείας των ζωντανών οργανισμών- προκαλούν εμπόδια στο διεθνές εμπόριο. Τα αποτελέσματα του Γύρου της Ουρουγουάης ευνοούν κυρίως τις αναπτυγμένες χώρες, καθώς περιλαμβάνουν τη ρύθμιση των θεμάτων του αγροτικού εμπορίου, εισάγουν νέα θέματα και προνοούν για την προστασία των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Αντιθέτως, οι ελάχιστα αναπτυγμένες χώρες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως οι μεγάλοι χαμένοι του Γύρου της Ουρουγουάης. Τα πλεονεκτήματα του προνομιακού εμπορικού καθεστώτος που εξακολουθούν να διατηρούν ελάχιστα είναι σε θέση να βελτιώσουν την τραγική οικονομική τους κατάσταση. 3.3 Αρμοδιότητες του ΠΟΕ Ο ρόλος του ΠΟΕ στο πλαίσιο του διεθνούς εμπορικού συστήματος, όπως περιγράφεται στα άρθρα ΙΙ και ΙΙΙ της ιδρυτικής συμφωνίας, είναι ο εμπορικών σχέσεων μεταξύ των κρατών. 1 ΜΟΥΣΗΣ Νκος, «Εγχειρίδιο ευρωπαϊκής πολιτικής», Εκδ.Παπαζήση, σελ.432 2 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., «Οι συμφωνίες», σελ.49 20
Συγκεντρώνει σε ένα ενιαίο πλαίσιο διαδικασίας λήψης αποφάσεων και διοίκησης τις τρεις πολυμερείς συμφωνίες στις οποίες κατέληξε ο Γύρος της Ουρουγουάης: τη γενική συμφωνία για το εμπόριο αγαθών (GATT), τη γενική συμφωνία για το εμπόριο των υπηρεσιών(gats) και τη συμφωνία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που συνδέονται με το εμπόριο (TRIPs). Διευκολύνει την εφαρμογή και την επίτευξη των στόχων των πολυμερών εμπορικών συμφωνιών, με την προοπτική να υπαχθούν σε αυτόν, μελλοντικά, και οι πλειομερείς εμπορικές συμφωνίες Παρέχει βήμα ανταλλαγής απόψεων και διαπραγματεύσεων των μελών του και το πλαίσιο για την επίλυση των διαφορών Συνεργάζεται με το ΔΝΤ και τη Διεθνή Τράπεζα Ασκεί εποπτεία στις εθνικές εμπορικές πολιτικές των μελών του, σύμφωνα με τον Μηχανισμό Ελέγχου Εμπορικών Πολιτικών(ΜΕΕΠ). Ο ΠΟΕ είναι ανοικτός σε όλες τις τώρες που αποδέχονται όλους τους κανόνες του Γύρου της Ουρουγουάης. 3.4 Σχέση ΠΟΕ GATT Ο ΠΟΕ, υπό αυστηρά νομική έννοια, δεν αποτελεί διάδοχο οργανισμό της GATT 1. Σύμφωνα με το άρθρο 2 εδ.4 της Ιδρυτικής Συμφωνίας, τα δύο κείμενα διαφέρουν από νομικής πλευράς. Το νομικό κεκτημένο της GATT ενσωματώνεται στον ΠΟΕ και μαζί με τις συμφωνίες του Γύρου της Ουρουγουάης αποτελούν ενιαίο σύνολο που ισχύει ως το διεθνές δίκαιο του εμπορίου. Ως καταστατικές διατάξεις, οι διατάξεις της Ιδρυτικής Συμφωνίας και της GATT (1947) υπερισχύουν έναντι των πολυμερών εμπορικών συμφωνιών. Η GATT 1994 περιέχει ερμηνευτικές διατάξεις της αρχικής GATT (GATT-1947) και διακρίνεται νομικά από αυτήν, καθώς και από τις συμφωνίες για το εμπόριο των αγαθών. Ως διεθνές δίκαιο, τέλος, η Τελική Πράξη υπερισχύει του εθνικού δικαίου. Τα κράτη αναλαμβάνουν ρητώς την υποχρέωση προσαρμογής της εσωτερικής τους νομοθεσίας προς την Τελική Πράξη και τα Παραρτήματά της (άρθρο16, εδ.4). 1 ΦΑΤΟΥΡΟΣ Α., «Οι συμφωνίες», σελ.52-53 21