Ανθοκομία (Εργαστήριο) Α. Λιόπα-Τσακαλίδη 1
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 1 2
Η Ανθοκομία ασχολείται με την τεχνική της καλλιέργειας φυτών τα οποία χάρις στην ιδιαίτερη ομορφιά κάποιου μέρους τους ή του συνόλου τους χρησιμοποιούνται για την διακόσμηση του εσωτερικού χώρου των κτιρίων καθώς και των εξωτερικών χώρων των οικιστικών περιοχών (κήποι, πάρκα, πεζοδρόμια, νησίδες οδών, ακάλυπτοι χώροι οικοπέδων, κ.λπ.). Τα φυτά με τα οποία ασχολείται η ανθοκομία ονομάζονται καλλωπιστικά φυτά, δεδομένου ότι σε γενική θεώρηση χρησιμοποιούνται για τον καλλωπισμό του περιβάλλοντος στο οποίο ζει ο άνθρωπος. Στις περισσότερες περιπτώσεις το τμήμα εκείνο των καλλωπιστικών φυτών που έχει την κύρια καλλωπιστική αξία είναι το άνθος (ή η ταξιανθία). 3
Η ανθοκομία μπορεί να χωρισθεί σε τέσσερις επιμέρους κλάδους, την καλλιέργεια για παραγωγή δρεπτών ανθέων, παραγωγή φυτών εσωτερικών χώρων, παραγωγή φυτών διακόσμησης τοπίων και κηποτεχνία αρχιτεκτονική κήπων. Από τους παραπάνω κλάδους οι τρείς πρώτοι ανήκουν στην παραγωγική ανθοκομία ενώ η κηποτεχνία αρχιτεκτονική κήπων αποτελεί ιδιαίτερη κατηγορία. 4
Με βάση αυτόν τον διαχωρισμό διακρίνουμε τρεις γενικές κατηγορίες προϊόντων της παραγωγικής ανθοκομίας, τα δρεπτά άνθη, τα γλαστρικά φυτά και τα φυτά κηποτεχνίας και διακόσμησης τοπίου. δεν υπάρχει σαφής και απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ ανθοκομικών φυτών για παραγωγή δρεπτών ανθέων, φυτών για καλλιέργεια σε φυτοδοχεία και φυτών διαμόρφωσης και διακόσμησης επιφανειών πρασίνου, δεδομένου ότι το ίδιο βοτανικό είδος είναι δυνατόν να χρησιμοποιείται σε δύο ή ακόμη και σε τρείς επιμέρους κλάδους της ανθοκομίας. 5
Για παράδειγμα, το τριαντάφυλλο, το χρυσάνθεμο, ο γλαδίολος, το γαρίφαλο, κ.λπ. χρησιμοποιούνται τόσο για παραγωγή δρεπτών ανθέων όσο και για την διακόσμηση κήπων, το γεράνιο, το λίλιο, η ορτανσία, ο υάκινθος, ο φίκος, ο φοίνικας, κ.λπ. χρησιμοποιούνται τόσο σε φυτοδοχεία για διακόσμηση εσωτερικών χώρων και αυλών σπιτιών όσο και στην κηποτεχνία, κ.λπ.. Σε αρκετές περιπτώσεις βέβαια, διαφέρουν οι ποικιλίες που χρησιμοποιούνται σε κάθε περίπτωση. 6
Καλλιέργεια για παραγωγή δρεπτών ανθέων Η καλλιέργεια για παραγωγή δρεπτών ανθέων λαμβάνει χώρα σε επιχειρηματική κλίμακα ή στην ύπαιθρο ή στο θερμοκήπιο. Συνίσταται στην τυποποιημένη μονοκαλλιέργεια φυτών που σε κάποιο στάδιο της ανάπτυξής τους ανθίζουν και παράγουν ωραία άνθη και έχει σαν στόχο την κοπή των ανθέων αυτών και την εμπορία τους. Τα φυτά από τα οποία κόβονται τα άνθη, εφόσον είναι μονοετή δεν έχουν πλέον άλλο σκοπό ύπαρξης και εκριζώνονται με στόχο να αντικατασταθούν από άλλη καλλιέργεια, ενώ αν είναι πολυετή παραμένουν στον χώρο καλλιέργειας με στόχο να επακολουθήσουν νέες συγκομιδές λουλουδιών μόλις αυτά ξανανθίσουν. 7
Παραγωγή φυτών εσωτερικών χώρων Τα φυτά εσωτερικών χώρων παράγονται σε γλάστρες ή άλλου είδους φυτοδοχεία κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες περιβάλλοντος (θερμοκήπια) και χρησιμοποιούνται για να διακοσμούν τους εσωτερικούς χώρους σπιτιών και γενικά κτιρίων στα οποία διαβιούν άνθρωποι. Ορισμένα από αυτά μπορούν, για κάποια τουλάχιστον χρονικά διαστήματα του έτους, να χρησιμοποιηθούν και για την διακόσμηση βεραντών, μπαλκονιών, ταρατσών, αυλών, κ.λπ. φυτεμένα σε γλάστρες, ζαρντινιέρες και παρτέρια 8
Παραγωγή φυτών διακόσμησης τοπίων Η παραγωγή φυτών κηποτεχνίας και διακόσμησης τοπίου λαμβάνει χώρα σε μεγάλες, εξειδικευμένες φυτωριακές μονάδες εξοπλισμένες με σύγχρονα θερμοκήπια-πολλαπλασιαστήρια στις οποίες γίνεται εφαρμογή διαφόρων μεθόδων αναπαραγωγής των επιθυμητών φυτών. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται τόσο οι κλασσικές τεχνικές, όπως η σπορά και η ριζοβολία μοσχευμάτων όσο και σύγχρονες μέθοδοι όπως ο μεριστωματικός πολλαπλασιασμός και γενικότερα η ιστοκαλλιέργεια. 9
Κηποτεχνία αρχιτεκτονική κήπων Η κηποτεχνία αρχιτεκτονική κήπων ασχολείται με την τοποθέτηση και συντήρηση καλλωπιστικών φυτών σε εξωτερικούς χώρους οικιστικών περιοχών, όπως πάρκα, δημόσιες επιφάνειες πρασίνου, δημόσιοι και ιδιωτικοί κήποι αναψυχής, κ.λπ.. 10
Προοπτικές της ανθοκομίας Σήμερα η ανθοκομία αποτελεί έναν από τους βασικότερους κλάδους της γεωργικής παραγωγής, ιδιαίτερα στις πλούσιες χώρες του πλανήτη μας. Η εισαγωγή στην καλλιέργεια νέων ανθοκομικών ειδών και ποικιλιών είναι ουσιαστικά η κυριότερη οδός που μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της συνολικής ζήτησης ανθοκομικών προϊόντων στις πλούσιες χώρες. 11
Κατηγορίες καλλωπιστικών φυτών Υπάρχουν πολλά κριτήρια με βάση τα οποία μπορούν να ταξινομηθούν τα καλλωπιστικά φυτά (π.χ. αν είναι ετήσια ή πολυετή, αν είναι ποώδη ή ξυλώδη, αν είναι ευαίσθητα ή ανθεκτικά στο κρύο την ζέστη και διάφορες άλλες συνθήκες του περιβάλλοντος, αν καλλιεργούνται για τα άνθη τους, το φύλλωμά τους ή και για τα δύο, αν προορίζονται για παραγωγή κομμένων λουλουδιών, για χρήση ολόκληρων των φυτών σε φυτοδοχεία ή για διακόσμηση κήπων και πάρκων, κ.λπ. Σε γενικές γραμμές όμως η κατάταξή τους με βάση τα φυσικά τους χαρακτηριστικά (π.χ. χρώμα και σχήμα άνθους, ετήσια ή πολυετή, ποώδη ή ξυλώδη, κ.λπ.) καλείται βοτανική ταξινόμηση ενώ η κατάταξη με βάση την χρησιμότητα και τον τρόπο αξιοποίησης τους από τον άνθρωπο συνιστά την καλλιεργητική ταξινόμηση. 12
Τα καλλωπιστικά φυτά είναι με μεγάλη διαφορά η πλέον πολυάριθμη ομάδα καλλιεργούμενων φυτών σε σύγκριση με όλες τις άλλες ομάδες όπως π.χ. τα λαχανικά, τα καρποφόρα δένδρα, τα φυτά μεγάλης καλλιέργειας, κ.λπ.. Η αισθητική ανάγκη για ποικιλομορφία στην εμφάνιση και όχι για ομοιομορφία, όπως επιτάσσει η μονοκαλλιέργεια, έχει οδηγήσει στην εισαγωγή πολυάριθμων συγγενικών μεταξύ τους ειδών και ποικιλιών. Τα καλλωπιστικά φυτά προέρχονται από τα πλέον διαφορετικά και απομακρυσμένα μεταξύ τους μέρη της γης, αφού το βασικό κριτήριο επιλογής τους ήταν η εντυπωσιακή τους εμφάνιση, ενώ η οικολογική τους προσαρμοστικότητα τοποθετείτε σε δεύτερη μοίρα, μεταξύ άλλων και λόγω της εναλλακτικής δυνατότητας χρησιμοποίησης τους ως φυτών εσωτερικού χώρου. Γι αυτό το λόγο η χρήση των κοινών ονομάτων τους, δηλαδή αυτών που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή, συχνά είναι 13
ανεπαρκής για να γίνει κατανοητό για ποιό φυτό πρόκειται κάθε φορά, ιδιαίτερα όταν απαιτείται συνεννόηση σε διεθνές επίπεδο. Τα δεδομένα αυτά καθιστούν την ανάγκη χρήσης επιστημονικών ονομάτων που να είναι κοινά για όλους τους επιστήμονες και τους εμπλεκόμενους από όλες τις χώρες της γης πολύ πιο επιτακτική από τους άλλους κλάδους της φυτικής παραγωγής. Γι αυτό στην ανθοκομία η χρήση των βοτανικών ονομάτων των φυτών και γενικά η παραπομπή στη βοτανική τους κατάταξη είναι ιδιαίτερα συχνή. Οι αρχές στις οποίες βασίζεται και ο τρόπος που γίνεται η κατάταξη των φυτών σε ομάδες ανάλογα με την βοτανική τους συγγένεια καθώς και η επιστημονική ονοματολογία τους αποτελούν γνωστικό αντικείμενο της Συστηματικής Βοτανικής. Σύμφωνα με τις αρχές της Συστηματικής Βοτανικής τα φυτά αρχικά διακρίνονται σε είδη, 14
ενώ πολλά είδη μαζί συνιστούν το γένος, πολλά γένη απαρτίζουν μία οικογένεια, πολλές οικογένειες σχηματίζουν μία τάξη, πολλές τάξεις μία κλάση και πολλές κλάσεις ένα φύλο. 15
Είδος (species) Το είδος του φυτού αποτελεί την βασική μονάδα διάκρισης. Διαφορετικά είδη είναι για παράδειγμα η καμέλια, η γαρδένια, η ζέρμπερα, κ.λπ. Σύμφωνα με τον Διεθνή Κώδικα Βοτανικής Ονοματολογίας κάθε είδος φυτού φέρει ένα διώνυμο όνομα στη λατινική γλώσσα. Η καμέλια ονομάζεται Camelia japonica, η γαρδένια Gardenia florida, ενώ η ζέρμπερα Gerbera jamesonii. Tα φυτά του ίδιου είδους διασταυρώνονται εύκολα μεταξύ τους. Το ίδιο είδος σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να διαιρείται περαιτέρω σε βοτανικές ποικιλίες. Η βοτανική ποικιλία συμβολίζεται με την συντομογραφία var. (variety = ποικιλία). Ο υάκινθος (Hyacinthus orientalis) έχει δύο βοτανικές ποικιλίες (var. albulus και var. provincialis). Οι βοτανικές ποικιλίες όμως δεν θα πρέπει να συγχέονται με τις πολυάριθμες καλλιεργητικές ποικιλίες, οι οποίες δεν ορίζονται με βάση βοτανικά κριτήρια αλλά με βάση κάποια συγκεκριμένα καλλιεργητικά χαρακτηριστικά (π.χ. χρώμα άνθους, κ.λπ.). Οι καλλιεργητικές ποικιλίες στην διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται με την προσθήκη cv. (cultivated variety = καλλιεργούμενη ποικιλία), π.χ, Rosa hybrida, cv. Mercedes. 16
Γένος Πολλά είδη που μοιάζουν μεταξύ τους ταξινομούνται στο ίδιο γένος. Το γένος στο οποίο ανήκει ένα είδος αποτελεί την πρώτη λέξη της διώνυμης λατινικής ονομασίας του ενώ η δεύτερη διακρίνει το συγκεκριμένο είδος. Για παράδειγμα η καμέλια από το όνομά της φαίνεται ότι ανήκει στο γένος Camelia. Για να καταδειχθεί ότι γίνεται αναφορά σε ένα γένος φυτών, το όνομα του γένος γράφεται με προσθήκη της λατινικής συντομογραφίας sp. (species = είδη) στο τέλος (π.χ. Camelia sp. = είδη του γένους Camelia). Η τριανταφυλλιά για παράδειγμα στην πραγματικότητα δεν είναι ένα είδος αλλά περισσότερα, τα οποία όλα ανήκουν στο γένος Rosa sp. Οικογένεια Πολλά συγγενικά μεταξύ τους γένη φυτών ταξινομούνται σε μία βοτανική οικογένεια. Για παράδειγμα η τριανταφυλλιά (Rosa sp.) ανήκει στην οικογένεια Rosaceae (ροδώδη) ενώ η ζέρμπερα, το χρυσάνθεμο, καθώς και διάφορα είδη μαργαρίτας ανήκουν στην οικογένεια Compositae (συνθετώδη). Η οικογένεια είναι η ανώτατη ταξινομική βαθμίδα εντός της οποίας μπορεί να είναι δυνατός ο εμβολιασμός μεταξύ διαφορετικών μελών της. 17
Τάξη Αντίστοιχα, πολλές συγγενείς βοτανικές οικογένειες συνιστούν μία τάξη. Για παράδειγμα, η Σαμασκηνιά ανήκει στην Οικογένεια Rosaceae ενώ ο Πλάτανος στην Οικογένεια Platanaceae. Οι δύο παραπάνω οικογένειες ανήκουν στην τάξη Rosales. Για μερικές τάξεις που περιλαμβάνουν πολλές οικογένειες οι συστηματικοί βοτανολόγοι συχνά χρησιμοποιούν και τις ενδιάμεσες ταξινομικές βαθμίδες υποτάξη και υπεροικογένεια. 18
Κλάση Πολλές τάξεις απαρτίζουν μία κλάση. Τα περισσότερα καλλωπιστικά φυτά ταξινομούνται σε δύο κλάσεις, τα μονοκότυλα (Monokotyledonae) και τα δικότυλα (Dikotyledonae) οποία ανήκουν στο ίδιο φύλο. 19
Φύλο Πολλές κλάσεις συνιστούν ένα φύλο ενώ όλα τα φύλα των φυτών ανήκουν στο βασίλειο των φυτών. Το φύλο που περιλαμβάνει τις δύο σημαντικότερες κλάσεις για τα ανθοκομικά φυτά, δηλαδή τα μονοκότυλα και τα δικότυλα φυτά είναι το φύλο των σπερματοφύτων (Spermatophyta). Άλλα σημαντικά φύλα είναι τα Gymnospermae (γυμνόσπερμα) στα οποία ανήκουν τα κωνοφόρα και τα Pteridophytae (πτεριδόφυτα) στα οποία ανήκουν οι φτέρες. 20
Καλλιεργητική ταξινόμηση Τα καλλιεργητικά κριτήρια με βάση τα οποία ταξινομούνται τα ανθοκομικά φυτά είναι τα εξής: α) ο τρόπος χρησιμοποίησης και η χρησιμότητα κάθε ανθοκομικού είδους β) η εποχή και η διάρκεια καλλιέργειας και γ) ο τρόπος και ο χώρος καλλιέργειας των ανθοκομικών φυτών. Η κατάταξη αυτή επομένως δεν μπορεί να είναι απόλυτη αφού υπεισέρχονται περισσότερα από ένα κριτήρια ταξινόμησης. Επίσης, ορισμένα καλλωπιστικά είδη μπορούν να ανήκουν σε περισσότερες από μία κατηγορίες, εφόσον χρησιμοποιούνται για περισσότερους από έναν σκοπούς στην ανθοκομία. Για παράδειγμα, η τριανταφυλλιά καλλιεργείται ως παραγωγική καλλιέργεια για παραγωγή κομμένου λουλουδιού ενώ συγχρόνως χρησιμοποιείται και για την δημιουργία καλλωπιστικών κήπων και πάρκων. Εντούτοις, η κατάταξη των καλλωπιστικών φυτών σε κατηγορίες με βάση τα προαναφερθέντα καλλιεργητικά κριτήρια είναι χρήσιμη για λόγους τόσο διδακτικούς όσο και πρακτικούς, παρόλες τις αδυναμίες που μπορεί να παρουσιάζει. 21
Σε κάθε περίπτωση, με βάση τα παραπάνω κριτήρια τα ανθοκομικά φυτά μπορούν να ταξινομηθούν σε καλλωπιστικά φυτά διαμόρφωσης τοπίων, σε καλλωπιστικά φυτά εσωτερικών χώρων και σε δρεπτά καλλωπιστικά. Τα φυτά διακρίνονται σε επτά κατηγορίες: 1. ένδρα 2. Θάμνοι 3. Αναρριχώμενα 4. Αρωματικά 5. Ποώδη 6. Κωνοφόρα 7. Φοινικοειδή Τα φυτά της κάθε κατηγορίας έχουν διαφορετική χρήση. Έτσι, π.χ. όταν θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα φυσικό φράχτη, θα χρησιμοποιήσουμε κάποια κωνοφόρα δένδρα (Λεϋλάντι, Αριζόνα) ή κάποιους θάμνους (Βιβούρνο, Λιγούστρο, Αγγελική, Φωτίνια) εάν πρόκειται για χαμηλού ύψους φράκτη. 22
Όταν θέλουμε να καλύψουμε ένα συρματόπλεγμα ή ένα κάγκελο ή ακόμα και ένα τοίχο, τότε θα φυτέψουμε κάποια αναρριχώμενα φυτά (Γιασεμί, Αγιόκλημα, Κισσός). Στην περίπτωση που θέλουμε να εντυπωσιάσουμε με κάποιο φυτό δίπλα σε μια πισίνα ή σε κάποιο ξεχωριστό σημείο, τότε θα φυτέψουμε ένα φοινικοειδές( Χαμαίρωπας, Φοίνικας) ή κάποιο κωνοφόρο (Κέδρος, Έλατο, Τάξος) ή τέλος ένα δένδρο (Μανόλια). Όταν θέλουμε να καλύψουμε μια πλαγιά για να μη υποστεί διάβρωση το έδαφος, τότε θα φυτέψουμε κάποια ποώδη εδαφοκαληπτικά (Χλοοτάπητα, Γιουνίπερους ). Επιπλέον, για να δημιουργήσουμε σε ένα σημείο σκιά, θα φυτέψουμε κάποιο πλατάνι, φλαμουριά, πεύκο ή σεκόια, στην περίπτωση όμως που επιθυμούμε να ωφεληθούμε από τους καρπούς τους, τότε έχουμε τη δυνατότητα να φυτέψουμε ένα καρποφόρο δένδρο όπως είναι η μηλιά, η ροδακινιά και η κερασιά. Ακόμα, για να δημιουργήσουμε έναν βραχόκηπο, θα χρησιμοποιήσουμε θάμνους ή κωνοφόρα, κυρίως νάνα υποκείμενα (Αγγελικά, Ευώνυμο, Πυξάρι, Τούγια). Τέλος, έχουμε τη δυνατότητα να εντυπωσιάσουμε ευχάριστα κάνοντας χρήση φυτών που παράγουν μυρωδιές και αρώματα (Μέντα, Λεβάντα, ενδρολίβανο, Φασκόμηλο). 23
Σημαντικά φυτά στη αρχιτεκτονική τοπίου ΕΝ ΡΑ: α) Καλλωπιστικά : Πλατάνι, σφενδάµι, λεύκα, φλαµουριά, τζιτζιφιά, κέλτης (ή δένδρο του Ιούδα), σοφόρα, προύνος, κερλετόρια ΚΩΝΟΦΟΡΑ: ΑΝΑΡΡΙΧ ΜΕΝΑ: β) Καρποφόρα : Μηλιά, αχλαδιά, κυδωνιά, ροδακινιά, κερασιά, δαµασκηνιά, καρυδιά, αµυγδαλιά. Λεϋλάντι, τούγια, κουκουναριά, Αριζόνα, λεµονοκυπάρισσος, κέδρος, κυπαρίσσι, σεκόια, έλατο, τάξος, χαµαικύπαρη. Γιασεµί, αγιόκληµα, κισσός, αµπέλοψη, τριανταφυλλιά, κληµαταριά, βουκαµβίλλια. ΘΑΜΝΟΙ: Λιγούστρο, Βιβούρνο, Φωτίνια, πυξάρι, αγγελική, ευώνυµο, βερβερίδα, καλλιστήµων, πικροδάφνη, κυδωνίαστρο. ΦΟΙΝΙΚΟΕΙ Η: Φοίνικας, Χαµαίρωπας, δράκαινα, πιτσάρδια, γιούκα, τσίκας. ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ενδρολίβανο, λεβάντα, λεβαντίνη, φασκόµηλο, ρίγανη, θυµάρι, µέντα, δυόσµος, µαντζουράνα. 24