Αυτοκρατορική εθιμοτυπία και λατρεία. Συνοπτική παρουσίαση των σχετικών πηγών

Αυτοκρατορική εθιμοτυπία και λατρεία. Συνοπτική παρουσίαση των σχετικών πηγών τοτ πρωτοπρεσβυτέρου Χρυσοστόμου Νάσση, Λέκτορος της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Εἶναι κοινὸς τόπος τῆς ἱστορικῆς ἔρευνας ὅτι ὁ θεσμὸς τοῦ αὐτοκράτορα διαποτίζει, σχεδὸν στὸ σύνολό του, τὸν πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, οἰκονομικό, στατιωτικό, νομικό, ἐπιστημονικὸ καὶ βεβαίως ἐκκλησιαστικὸ βίο τοῦ Βυζαντίου. Σχετικὰ μὲ τὴ λατρευτικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ κατὰ τὶς ἐργασίες τοῦ παρόντος συμποσίου, ὁ αὐτοκράτορας εἶναι πρόσωπο τὸ ὁποῖο σφράγισε κατὰ τρὸπο καθοριστικὸ τὴ ἐξελικτικὴ πορεία τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ κατὰ καιροὺς «πιστὸς ἐν Χριστῷ βασιλεὺς τῶν Ρωμαίων» 1, συντάσσει ὕμνους, τροπάρια, κανόνες καὶ ἰδιόμελα γιὰ λειτουργικὴ Συντομογραφίες: Cameron, The Construction of Court Ritual = Αveril Cameron, The Construction of Court Ritual: The Byzantine Book of Ceremonies, στὸ D. Cannadine καὶ S. Price (ἐπιμ.), Rituals of Royalty. Power and Ceremonial in Traditional Societies, Cambridge 1987, σσ. 106-136. Dagron, Empereur et prêtre = G. Dagron, Empereur et prêtre. Étude sur le «césaropapisme» byzantin [Bibliothèque des histoires], Paris 1996. Featherstone, Preliminary Remarks = J. M. Featherstone, Preliminary Remarks on the Leipzig Manuscript of De Cerimoniis, Byzantinische Zeitschrift 95 (2002) 457-479. Featherstone, Further Remarks = τοῦ ἰδίου, Further Remarks on the De Cerimoniis, Byzantinische Zeitschrift 97 (2004) 113-121. Goar, Εὐχολόγιον = J. Goar, Εὐχολόγιον sive rituale graecorum, Venetiis 2 1730 (ἀνατύπ., Graz 1960). Majeska, Russian Travelers to Constantinople = G. P. Majeska, Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries [Dumbarton Oaks Studies 19], Washington, D.C. 1984. ΜcCormick, Analyzing Imperial Ceremonies = M. ΜcCormick, Analyzing Imperial Ceremonies, Jahrbuch des österreichischen Gesellschaft für Byzantinistik 35 (1985) 1-20. Oikonomidès, Les listes de préséance = Ν. Oikonomidès (ἐπιμ.), Les listes de préséance byzantines des IX e et X e siècles [Le monde byzantin], Paris 1972, σσ. 65-235. Reiske, De Cerimoniis, τ. I-II = Johannes Jacobus Reiske (ἐπιμ.), Constantini Porphyrogeniti imperatoris De Cerimoniis aulae byzantinae libri duo, 2 τόμοι (τ. Ι: κείμενο, τ. ΙΙ: σχόλια) [Corpus scriptorum historiae Byzantinae], Bonnae 1829-1830. Taft, The Communion, Thanksgiving and Concluding Rites = R. F. Taft, A History of the Liturgy of St John Chrysostom. Volume VI: The Communion, Thanksgiving and Concluding Rites [Orientalia Christiana Analecta 281], Roma 2008. Verpeaux, Pseudo-Kodinos = J. Verpeaux (ἐπιμ.), Pseudo-Kodinos. Traité des offices [Le monde byzantin], Paris 1966. Vogt, Le Livre de cérémonies = Α. Vogt, Le Livre de cérémonies de Constantin Porphyrogénète, 2 τόμοι (τ. Ι.1: Livre I, chapitres 1-46 (37) Texte et traduction, τ. Ι.2: Commentaire, τ. ΙI.1: Livre I, chapitres 47 (38)-92 (83) Texte et traduction καὶ τ. IΙ.2: Commentaire), Paris 1935-1940. 1 Irfan Shahîd, Heraclius. Πιστὸς ἐν Χριστῷ βασιλεύς, Dumbarton Oaks Papers 34 (1980-1981) 225-237. 1

χρήση. Θυμιᾶ, εἰσέχεται στὸ ἱερὸ βῆμα 2, κοινωνεῖ ὅπως οἱ ἱερεῖς, εὐλογεῖ καὶ διδάσκει τὸν λαὸ τοῦ Θεοῦ. Ἐπιφέρει ἀλλαγὲς στὸ τυπικό. Καθορίζει καὶ ἀναμορφώνει τὸ ἑορτολόγιο, εἰσάγει νέες ἑορτὲς, προσδίδει νέο περιεχόμενο σὲ ἤδη ὑφιστάμενες. Προκαλεῖ τὴ δημιουργία ἀκολουθιῶν καὶ τελετῶν καὶ τὴ σύνταξη εὐχῶν γιὰ τὸ πρόσωπο καὶ τὶς δραστηριότητές του. Προσδίδει μεγαλοπρέπεια στὶς λιτανευτικὲς πομπὲς καὶ δοχές 3, μὲ τὶς συνεχόμενες στάσεις καὶ ἐπευφημισμούς 4, μὲ τὴ συνοδεία κηρίων 5, λαβάρων, λιτανευτικῶν εἰκόνων καὶ σταυρῶν καὶ τοῦ εὐαγγελίου. Ὁ αὐτοκράτορας καὶ οἱ περὶ αὐτὸν δανείζουν τὰ ἐνδύματά τους, τὸ στιχάριο, τὸ φελώνιο, τὸ ὠμοφόριο, ἀργότερα τὸν σάκκο καὶ ἀκόμη ἀργότερα τὴ μίτρα στοὺς κληρικούς. Νομοθετεῖ ἐπὶ θεμάτων λατρείας. Εἶναι ὁ κατ ἐξοχὴν κτήτορας, ἐγκαινιαστής, ἀνακαινιστής, εὐπρεπιστὴς καὶ δωρητὴς ναῶν καὶ μονῶν, ὅπου συντελεῖται ἡ θεία λατρεία. Γενικῶς, εἶναι ἡ κινητήρια δύναμη, μὲ τὴν ὁποία ἀναπτύσσεται, κωδικοποιεῖται καὶ συστηματοποιεῖται ἡ ἀσματική-καθεδρικὴ λειτουργικὴ πράξη τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, ἡ ὁποία στὴ χειρόγραφη παράδοση τῶν σχετικῶν λειτουργικῶν πηγῶν ὀνομάζεται «ὁ ἐκκλησιαστής» 6. 2 Φαίνεται ὅτι στὴ Δύση ὑπῆρχε ἄλλη στάση σχετικὰ μὲ τὰ «προνόμια» τοῦ αὐτοκράτορα νὰ θυμιᾶ καὶ νὰ εἰσέρχεται στὸ ἱερὸ βῆμα. Γιὰ τὴ θυμίαση, βλ. Ἀθανασίου Ἀλεξανδρείας, Πρὸς ἁπανταχοῦ μοναχοὺς περὶ τῶν γεγενημένων παρὰ τῶν Ἀρειανῶν ἐπὶ Κωνσταντίου, μδ 7 H. G. Opitz, Athanasius Werke, τ. ΙΙ, 1.6, Berlin 1940, σσ. 183-230, ἐδῶ στὴ σ. 208.20-24. Πρβλ. Ἀγαπίου ἱερομονάχου καὶ Νικοδήμου μοναχοῦ, Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηὸς τῆς μίας, ἁγίας, καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας, Ζάκυνθος 3 1864 (ἀνατύπ., Θεσσαλονίκη 1987), σ. 109, σημ. 1: «Πρὸς τοῦτο χρησιμώτατα εἶναι τὰ ὑπὸ τοῦ Ὁσίου ἐπισκόπου Κουρδούβης, πρὸς Κωνσταντῖνον τὸν μέγαν εἰρημένα (παρὰ Ἀθανασίῳ ἐπιστολὴ τοῖς ἀπανταχοῦ τὸν μονήρη βίον ἀσκοῦσι). Σοὶ βασιλείαν ὁ Θεὸς ἐνεχείρισεν, ἡμῖν τὰ τῆς Ἐκκλησίας ἐπίστευσε καὶ ὥσπερ ὁ τὴν σὴν ἀρχὴν ὑποκλέπτων ἀντιλέγει τῷ διαταξαμένῳ Θεῷ οὕτω φοβήθητι μὴ καὶ σὺ τὰ τῆς Ἐκκλησίας εἰς σεαυτὸν ἕλκων, ὑπεύθυνος ἐγκλήματι μεγάλῳ γένῃ. Ἀπόδοτε, γέγραπται, τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ (Μτ. κβ 21). Οὔτε τοίνυν ἡμῖν ἄρχειν ἐπὶ τῆς γῆς ἔξεστιν οὔτε σὺ τοῦ θυμιᾶν ἐξουσίαν ἔχεις, ὦ βασιλεῦ». Γιὰ τὴν εἴσοδο στὸ ἱερὸ βῆμα, βλ. Θεοδωρήτου Κύρρου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία ε 18, «Περὶ τῶν ἐν Θεσσαλονίκῃ σφαγῶν καὶ περὶ τῆς τοῦ ἐπισκόπου Ἀμβροσίου παῤῥησίας καὶ τῆς τοῦ βασιλέως εὐσεβείας» PG 82, 1232-1237, κυρίως στὶς στῆλες 1236C-1237B. 3 Γιὰ τὴ λειτουργία τῶν στάσεων, βλ. J. Baldovin, The Urban Character of Christian Worship. The Origins, Development and Meaning of Stational Liturgy [Orientalia Christiana Analecta 228], Roma 1987 (ἀνατύπ., Roma 2002). 4 H. J. W. Tillyard, The Acclamation of Emperors in Byzantine Ritual, The Annual of the British School at Athens 18 (1911-1912) 239-260. 5 Γιὰ ἐνδιαφέρουσες σχετικὲς πληροφορίες, βλ. μοναχῆς Vassa Larin, The Dikerion and Trikerion of the Byzantine Rite Pontifical: Origins and Significance, Orientalia Christiana Periodica 74 (2008) 417-430. 6 Γιὰ τὴ διαδικασία αὐτὴ καὶ τὴν ἐπίδραση ποὺ ἄσκησε ἡ αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία στὴ διαμόρφωση τοῦ λεγομένου βυζαντινοῦ τυπικοῦ, βλ. τὸ σχετικὸ κεφάλαιο «The Byzantine Rite Becomes Imperial (Τὸ βυζαντινὸ τυπικὸ γίνεται αὐτοκρατορικό)» στὸ ἔργο τοῦ R. F. Taft, The Byzantine Rite: A Short History, Collegeville, MN 1992, σσ. 28-41. (= πρωτοπρ. Δημητρίου Βακάρου, 2

Λόγῳ τῆς ἐξέχουσας θέσεώς του, ὁ αὐτοκράτορας ἀπολαμβάνει εἰδικὰ λειτουργικὰ προνόμια, τὰ ὁποῖα συχνότατα γίνονται ἀντικείμενο περιγραφῶν στὶς πηγές. Γιὰ παράδειγμα, παρὰ τὴν ἐπικείμενη ἅλωση τῆς πρωτεύουσας τῆς ἀνατολικῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας στὰ χέρια τοῦ Μωάμεθ τοῦ πορθητῆ (29 Μαΐου 1453), ὁ κωνσταντινουπολίτικης καταγωγῆς ἀρχιεπισκόπος Θεσσαλονίκης Συμεὼν (1416/1417-1429) ἐπανειλημμένως ἀναφέρεται σὲ θέματα, κυρίως λειτουργικά, ποὺ ἀφοροῦν στὸ πρόσωπο ἢ τὸν θεσμὸ τοῦ αὐτοκράτορα. Εἰδικότερα ὁ Συμεὼν κάνει λόγο γιὰ τὸν τρόπο ἀναγορεύσεως, χρίσεως καὶ στέψεώς του 7, τὴ μνημόνευση καὶ τὴν ἐξαγωγὴ μερίδας ὑπὲρ αὐτοῦ κατὰ τὴν Ἀκολουθίαν τῆς προθέσεως 8, τὴν εὐφημία του μετὰ τὴ (μικρά) εἴσοδο 9, τὸν λόγο Τό βυζαντινό τυπικό. Δύο κείμενα ἱστορικῆς προσέγγισης ἀπό τούς Robert F. Taft καί Miguel Arranz S.J. Μετάφραση-Σχόλια, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 47-68). 7 PG 155, 352D-356D. Βλ. αὐτόθι, 417Β. Γιὰ τὴ στέψη τοῦ αὐτοκράτορα, βλ. F. E. Brightman, Byzantine Imperial Coronations, Journal of Theological Studies 2 (1901) 359-392, Αἰκατερίνης Χριστοφιλοπούλου, Ἐκλογή, ἀναγόρευσις καὶ στέψις τοῦ βυζαντικοῦ αὐτοκράτορος [Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 22.2], ἐν Ἀθήναις 1956 (ἀνατύπ., 2003), C. Tsirpanlis, The Ιmperial Coronation and Theory in De cerimoniis aulae Byzantinae of Constantine VII Porphyrogennitus, Κληρονομία 4 (1972) 63-91, Janet L. Nelson, Symbols in Context: Rulers Inauguration Rituals in Byzantium and the West in the Early Middle Ages, Studies in Church History 13 (1976) 97-119, P. Charanis, Imperial Coronation in Byzantium: Some New Evidence, Byzantina 8 (1976), 37-46 D. M. Nicol, Kaisersalbung: The Unction of Emperors in Late Byzantine Coronation Ritual, Byzantine and Modern Greek Studies 2 (1976) 37-52, M. Arranz, Le couronnement royal et autres promotions de cour a Byzance (Les sacrements de l institution de l ancien Euchologe constantinopolitain: III-1), Orientalia Christiana Periodica 56 (1990) 83-133 Dagron, Empereur et prêtre, σσ. 74-105 (κεφ.: Proclamations et couronnements) καὶ P. Yannopoulos, Le couronnement de l empereur à Byzance: rituel et fond institutionnel, Byzantion 61 (1991) 73-89. Βλ. καὶ τὴν ἐνδιαφέρουσα μελέτη τοῦ Α. Bryer, Une église à la demande du client à Trébizonde, Proche-Orient Chrétien 32.3-4 [1982] 217-232, ὅπου διαφαίνεται ὅτι ἡ «Μεγάλη Ἐκκλησία» τῆς Τραπεζούντας, ὁ ναὸς τῆς Θεοτόκου Χρυσοκεφάλου, κτίστηκε κατὰ τρόπο ὥστε νὰ ὑπάρχει κατάλληλος χῶρος γιὰ τὴ στέψη τῶν Μεγάλων Κομνηνῶν. 8 PG 155, 284B. Βλ. Goar, Εὐχολόγιον, σ. 79: «Εἶτα λαβὼν καὶ ἑτέραν προσφορὰν λέγει Ὑπὲρ σωτηρίας, κράτους, νίκης καὶ δυνάμεως τῶν εὐσεβεστάτων καὶ φιλοχρίστων βασιλέων ἡμῶν». Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει τὸ γεγονὸς ὅτι στὴ χειρόγραφη παράδοση τῆς Διατάξεως τοῦ Δημητρίου Γεμιστοῦ δὲν προβλέπεται ἡ μνημόνευση αὐτή. Βλ. σχετικῶς, πρωτοπρ. Ἀλεξάνδρου Rentel, The 14th Century Diataxis of Dimitros Gemistos. Edition and Commemtary (Excerpta ex Dissertatione ad Doctoratum), Romae 2004, σσ. 63-78. Γιὰ ἀναφορὲς ἀπὸ τὸν Συμεὼν στὴ μνημόνευση τοῦ ὀνόματος τοῦ βασιλέως σὲ ἄλλες περιστάσεις, βλ. PG 155, 401C καὶ 444B. Σχετικὰ μὲ τὴ μνημόνευση τοῦ αὐτοκράτορα σὲ ἄλλα λειτουργικὲς συνάφειες, βλέπε τὰ ἑξῆς: Eleanor A. Congdon, Imperial Commemoration and Ritual in the Typikon of the Monastery of Christ Pantokrator, Revue des études byzantines 54 (1996) 161-199, μοναχῆς Vassa Larin, The Origins and History of the Royal Office at the Beginning of Matins, Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata III s. 5 (2008) 199-218 καὶ τῆς ἰδίας, Поминовение гражданских властей в византийском обряде как выражение церковного понимания государства (Ἡ μνημόνευση τῶν πολιτειακῶν ἀρχῶν στὸ βυζαντινὸ λειτουργικὸ τυπικὸ ὡς ἔκφραση τῆς ἀντιλήψεως τῆς πολιτείας περὶ τῆς Ἐκκλησίας), στὸ πρωτοπρ. Михаил Желтов (ἐπιμ.), Православное учение о церковных таинствах: Материалы V 3

γιὰ τὸν ὁποῖο εἰσοδεύει καὶ αὐτὸς κατὰ τὴν εἴσοδο τῶν τιμίων δώρων 10, τὴν παράσταση νεοχειροτονηθέντος ἀρχιερέως ἐνώπιον τοῦ βασιλέως καὶ τὴν εὐχὴ ποὺ ἀναπέμπει ὑπὲρ τοῦ αὐτοκράτορα 11, τὸν ρόλο ποὺ διαδραματίζει κατὰ τὴν ἐκλογὴ πατριάρχου κ.ἄλ. 12. Τὰ παραπάνω ἐρείδονται σὲ μία ὑπερχιλιετὴ παράδοση αὐτοκρατορικῆς ἐθιμοτυπίας, ἡ ὁποία ἀνάγεται στὶς ἀπαρχὲς τῆς ἱδρύσεως τὸν 4ο αἰώνα ἀπὸ τὸν Κωνσταντίνο Α τῆς νέας, χριστιανικῆς πλέον, Ρώμης στὰ στενὰ τοῦ Βοσπόρου. Βεβαίως, ἡ προσέγγιση τοῦ θέματος ἀναφορικὰ μὲ τὴν αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία καὶ τὴ σχέση της μὲ τὴ θεία λατρεία 13, ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο, τὴν ἀλληλεπίδραση, τὰ ἑκατέρωθεν δάνεια, τὴ θεσμική τους δομὴ καὶ λειτουργία καὶ τὰ ὅμοια, προϋποθέτει τὸν ἐντοπισμὸ καὶ τὴν ὀρθὴ κατανόηση τῶν σχετικῶν πηγῶν, τὶς ὁποῖες συνοπτικὰ θὰ παρουσιάσουμε στὴν εἰσήγησή μας. Διευκρινίζουμε ὅτι θὰ μᾶς ἀπασχολήσουν κυρίως οἱ πηγὲς τῆς μεσοβυζαντινῆς καὶ ὑστεροβυζαντινῆς περιόδου, ποὺ καταγράφουν τὴν ἐθιμοτυπικὴ πράξη τοῦ ἀνατολικοῦ τμήματος τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας 14. 1) Ἔκθεσις τῆς βασιλείου τάξεως. «Ὁ βασιλεὺς δὲ ἔνδον τοῦ βήματος κοινωνεῖ κατ αὐτὸν μόνον τὸν καιρὸν τῆς κρίσεως καὶ ἀναγορεύσεως πλὴν μετὰ τοὺς διακόνους καί, ὡς παρὰ τῶν παλαιῶν ὑποτυπώσεων ἔγνωμεν, οὐκ ἐν τῇ ἁγίᾳ τραπέζῃ, ἀλλὰ τιθεμένου ἐκ πλαγίου ἀντιμινσίου ἐν τραπεζακίῳ τινί. Οἱ μὲν γὰρ ἀρχιερεῖς πρότερον καὶ ἱερεῖς καὶ διάκονοι κατὰ τὸ ἔθος τοῦ ζωοποιοῦ ἄρτου καὶ ἐκ τῶν συνήθων ἱερῶν ποτηρίων τοῦ θείου αἵματος μετέχουσι μετὰ δὲ ταῦτα δὲ προσελθὼν ὁ βασιλεύς, Международной богословской конференции РПЦ (Москва, 13 16 ноября 2007 г.), τ. 3, Москва 2009, σσ. 441-454. 9 PG 155, 293B. Βλ. αὐτόθι, 429A γιὰ τὸν εὐφημισμὸ τοῦ αὐτοκράτορα κατὰ τὴν ἐνθρόνιση νεοχειροτονηθέντος ἀρχιερέως. 10 PG 155, 356CD. 11 PG 155, 429D-432Β. 12 PG 155, 437C-444B. Bλ. PG 155, 432ΑΒ καὶ 677C. 13 Γιὰ τὴ σχέση αὐτή, βλ. ἐνδειτικῶς: ἀρχιμ. Ἱερωνύμου Κοτσώνη, Ἡ θέσις τοῦ αὐτοκράτορος ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Σχολῆς τῶν Νομικῶν καὶ Οἰκονομικῶν Ἐπιστημῶν 8 (1960-1963) 109-120, G. P. Majeka, The Emperor in His Church: Imperial Ritual in the Church of St. Sophia, στὸ Η. Maguire (ἐπιμ.), Byzantine Court Culture from 829-1204, Washington D.C. 2004, σσ. 1-11 καὶ Η. Α. Klein, Sacred Relics and Imperial Ceremonies at the Great Palace of Constantinople, BYZAS 5 (2006) 79-99, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία. 14 Γιὰ τὴν ἀντίστοιχη παράδοση τῆς Δύσεως κατὰ τὴν ὑπὸ ἐξέταση ἐποχή, βλ. Y. Hen, The Royal Patronage of Liturgy in Frankish Gaul to the Death of Charles the Bald [Henry Bradshaw Society Subsidia 3], London 2001 καὶ τοῦ ἰδίου, Roman Barbarians: The Royal Court and Culture in the Early Medieval West [Medieval Culture and Society], Basingstoke 2007. 4

τὸν ἁγιώτατον ἄρτον τῇ χειρὶ παρὰ τοῦ πατριάρχου λαμβάνει ὡς οἱ διάκονοι καὶ τοῦ ζωοποιοῦ αἵματος παρ αὐτοῦ τοῦ πατριάρχου τοῖς χείλεσιν ὡς οἱ διάκονοι κοινωνεῖ ἐκ τοῦ δι αὐτὸν ἡτοιμασμένου ἱεροῦ ποτηρίου. Καὶ τοῦτο ἦν νενομισμένον ἄνωθεν» 15. Ἡ παραπάνω περιγραφὴ περὶ τοῦ τόπου καὶ τοῦ τρόπου μεταλήψεως τοῦ ρωμαίου αὐτοκράτορα 16, ἀποτελεῖ ξεχωριστὸ κεφάλαιο στὸ ἔργο Διὰλογος, τὸ ὁποῖο συνέταξε ὁ Θεσσαλονίκης Συμεών. Ὁ Συμεών, ἀναφέρεται ἐδῶ ἀόριστα σὲ γραπτὰ τεκμήρια («ὡς παρὰ τῶν παλαιῶν ὑποτυπώσεων ἔγνωμεν»), τὰ ὁποῖα ἔλαβε ὑπ ὄψη του γιὰ τὴ σύνταξη τοῦ συγκεκριμένου κεφαλαίου. Τὰ κείμενα αὐτὰ ἦταν ἐνδεχομένως ἀνάλογα μὲ αὐτὸ τοῦ 10ου αἰώνα, ποὺ εἶναι γνωστὸ σήμερα μὲ τὴ συμβατικὴ ὀνομασία Ἔκθεσις τῆς βασιλείου τάξεως τοῦ Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογεννήτου, τὸ ὁποῖο ἀναφέρεται ad hoc στὴν αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία. Ἡ ὀνομασία τοῦ ἔργου αὐτοῦ, ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖται σήμερα, εἶναι ἐπινόηση τοῦ ἐκδότη 17, στηριζόμενος στὸ προοίμιον, ὅπου ὁ συμπιλητὴς ἢ ὁ ἀναθεωρητὴς ἢ καὶ ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας, ἀναφερόμενος περιγραφικὰ στὸ κείμενό του, τὸ χαρακτηρίζει: «ἡ τῆς βασιλείου τάξεως ἔκθεσίς τε καὶ ὑποτύπωσις» 18, διατύπωση ἡ ὁποία προσιδιάζει, ὡς πρὸς τὸν δεύτερο ὅρο, μὲ αὐτὴν τοῦ Συμεών: «ὡς παρὰ τῶν παλαιῶν ὑποτυπώσεων ἔγνωμεν». Βεβαίως δὲν ὑπάρχει ταύτιση μεταξὺ τῶν πληροφοριῶν ποὺ παρέχει ὁ Συμεὼν καὶ αὐτῶν ποὺ περιλαμβάνονται στὴν Ἔκθεσιν, ὅσον ἀφορᾶ στὴ μετάληψη τοῦ αὐτοκράτορα κατὰ τὴ στέψη. Εἰδικότερα δὲν συνάγεται ἀπὸ τὴν 15 PG 155, 352BC. Βλ. αὐτόθι, 356D. 16 Περὶ τῆς μεταλήψεως τοῦ αὐτοκράτορα, βλ. Taft, Excursus I: The Emperor s Communion, The Communion, Thanksgiving and Concluding Rites, σσ. 120-141 (εἰδικὰ γιὰ τὴ μετάληψη κατὰ τὴ στέψη στὶς σσ. 133-138). Προγενέστερη αὐτοτελὴς δημοσίευση τῆς ἰδίας μελέτης: R. F. Taft, The Byzantine Imperial Communion Ritual, στὸ Pamela Armstrong (ἐπιμ.), Ritual and Art. Byzantine Essays for Christopher Walter, London 2006, σσ. 1-27. 17 Τὸ κείμενο ἐκδόθηκε πρῶτον ἀπὸ τὸν Johannes Jacobus Reiske, Constantini Porphyrogenneti imperatoris Constantinopolitani libri duo De cerimoniis aulae Byzantinae, Lipsiae 1751-1754. Ἡ ἔκδοση αὐτή, μαζὶ μὲ τὸν ἀνέκδοτο σχολιασμὸ τοῦ Reiske στὸ δεύτερο βιβλίο τῆς Ἐκθέσεως, περιελήφθη στὴ σειρὰ τῆς Βόννης, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonnae 1829-1830 (= PG 112). Κριτικὴ ἔκδοση τοῦ πρώτου βιβλίου τῆς Ἐκθέσεως (προοίμιον καὶ κεφ. 1-83), μαζὶ μὲ γαλλικὴ μετάφραση καὶ σχόλια, ἔγινε ἀπὸ τὸν Α. Vogt, Le Livre de cérémonies de Constantin Porphyrogénète, 2 τόμοι (τ. Ι.1: Livre I, chapitres 1-46 (37) Texte et traduction, τ. Ι.2: Commentaire, τ. ΙI.1: Livre I, chapitres 47 (38)-92 (83) Texte et traduction καὶ τ. IΙ.2: Commentaire), Paris 1935-1940. Στὴν παροῦσα μελέτη ἀκολουθοῦμε τὴν ἀρίθμηση τῶν κεφαλαίων τῆς Ἐκθέσεως, ὅπως αὐτὴ ὑπάρχει στὴν ἔκδοση τοῦ Reiske, ὄχι δηλαδὴ κατὰ τὴν ἀρίθμηση τοῦ χειρογράφου. 18 Ἔκθεσις I, προοίμιον Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 4.4-5 = PG 112, 76Α-77Α (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 1.10-11). Πρβλ. Ἔκθεσις IΙ, προοίμιον Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 516.1 = PG 112, 973Α: «Ὁ περὶ τῆς βασιλικῆς καὶ συγκλητικῆς τάξεως λόγος». 5

Ἔκθεσιν ὅτι κατὰ τὴν στέψη του ὁ αὐτοκράτορας μεταλάμβανε τῶν ἀχράντων μυστηρίων ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ βήματος 19. Αὐτὴ εἶναι πράξη μεταγενέστερη 20. Ἐπίσης, δὲν κοινωνεῖ ὁ αὐτοκράτορας κατὰ τὴ στέψη μετὰ τοὺς διακόνους (αὐτὴ ἡ διάταξη, ἐξ ὅσον γνωρίζω, εἶναι μοναδικὴ στὸν Συμεών), ἀλλὰ μεταλαμβάνει μετὰ τὸν πατριάρχη 21. Τέλος ὁ Συμεών, ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὴν ὁρολογία τῆς ἐποχῆς του, διακρίνει τὸ «ἀντιμίνσιον» ἀπὸ τὸ «τραπεζάκιον», στὸ ὁποῖο ὁ πατριάρχης ἐναπέθετε τὰ τίμια δῶρα γιὰ νὰ μεταλάβει ὁ νέος βασιλεύς, ἐνῶ στὴν Ἔκθεσιν καὶ σὲ παράλληλα κείμενα, τὸ «ἀντιμίνσιον» εἶναι αὐτὸ καθ ἑαυτὸ τὸ «τραπεζάκιον» 22. Ἡ Ἔκθεσις σήμερα διασώζεται, μὲ χάσματα στὸ κείμενο, σὲ ἕνα μόνον κώδικα 23, τὸ χειρόγραφο Πανεπιστημιακὴ Βιβλιοθήκη τῆς Λειψίας 28 24. Τὸ χειρόγραφο αὐτὸ ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἀρχέτυπο, σύμφωνα μὲ τὶς τελευταῖες μελέτες τοῦ J. Μ. Featherstone 25. Τὸ ὑλικὸ τῆς Ἐκθέσεως, τὸ ὁποῖο χωρίζεται στὴν ἔντυπη ἔκδοση σὲ δύο βιβλία, χρονολογεῖται μεταξὺ 5ου καὶ 10ου αἰώνα. Τὰ ἀρχαιότερα κείμενα (βιβλ. Α, κεφ. 84-95) προέρχονται ἀπὸ τὸ ἀπολεσθὲν ἔργο Περὶ πολιτικῆς καταστάσεως τοῦ πατρικίου Πέτρου, μαγίστου τῶν ὀφφικίων ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ Α (527-565) 26. Ἄν καὶ ὁ Πέτρος ἤκμαζε περὶ τὰ μέσα τοῦ 6ου αἰώνα, στὸ ἔργο του διασώζονται κείμενα τουλάχιστον ἀπὸ τὸν 5ο, ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι καταγράφει τὰ περὶ τῆς ἀναγορεύσεως τοῦ Λέοντος Α (457), τοῦ 19 Ἔκθεσις I, 38 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 193.20-23 = PG 112, 440Β (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. ΙΙ.1, σ. 2.29-30). Πρβλ. Ἔκθεσις I, 1 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σσ. 17.24-18.4 = PG 112, 172Α (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 13.23-29). 20 Βλ. Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σσ. 267.20-268.17 (PG 157, 112AB) καὶ Majeska, Russian Travelers to Constantinople, σ. 433. 21 Δὲν γίνεται ρητὴ ἀναφορὰ στὸ θέμα αὐτὸ στὴν Ἔκθεσιν. Βλ. ὅμως Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σ. 268.6-17 (PG 157, 112AB) καὶ Taft, The Communion, Thanksgiving and Concluding Rites, σ. 139. 22 Βλ. Taft, Communion Antimensia, The Communion, Thanksgiving and Concluding Rites, σσ. 257-260. Γιὰ τὸ ἀντιμίνσιον γενικώτερα, βλ. Π. Σ. Ἀγάθωνος, Τὸ ἀντιμίνσιον. Συμβολὴ εἰς τὴν μελέτην τῆς λατρείας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Λευκωσία 2003, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία. 23 Ἐντοπίζονται μικρὰ τμήματα σὲ ἄλλα χειρόγραφα καὶ ἐκτενέστερο κείμενο σὲ παλίμψηστο κώδικα, τὸ χφ. Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίας Τριάδος Χάλκης (125) 133. Bλ. C. Mango καὶ I. Ševčenko, A New Manuscript of the De Cerimoniis, Dumbarton Oaks Papers 14 (1960) 247-249. Τὸ χειρόγραφο αὐτὸ σήμερα λανθάνει. Ἄλλο τμῆμα τοῦ ἴδιου τοῦ χειρογράφου τῆς Χάλκης διασώζεται σήμερα στὸ χφ. Βατοπεδίου 1003. Βλ. Featherstone, Further Remarks, σ. 120. Βλ. καὶ Μ. Featherstone, J. Grusková καὶ O. Kresten, Studien zu den Palimpsestfragmenten de sogennanten «Zeremonienbuches». I. Prolegomena, Byzantinische Zeitschrift 98 (2005) 423-430. 24 Γιὰ μία γενικότερη συζήτηση σχετικὰ μὲ τὸ χειρόγραφο τῆς Λειψίας καὶ τὴν ἔκδοση τοῦ Reiske, βλ. I. Rochow, Bemerkungen zu der Leipziger Handschrift des Zeremonien buches des Konstantinos Porphyrogennetos and zu der Ausgabe von J. J. Reiske, Klio 58 (1976) 193-197. 25 Preliminary Remarks καὶ Further Remarks. 26 Γιὰ τὸν Πέτρο, βλ. τὴ διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ Π. Ἀντωνοπούλου, Πέτρος Πατρίκιος. Ὁ βυζαντινὸς διπλωμάτης, ἀξιωματοῦχος καὶ συγγραφέας [Ἱστορικὲς Μονογραφίες 7], Ἀθήνα 1990. Εἰδικότερα γιὰ τὸ Περὶ πολιτικῆς καταστάσεως, βλ. αὐτόθι, σσ. 196-221. 6

πρώτου αὐτοκράτορα ποὺ στέφτηκε ἀπὸ πατριάρχη, τὸν Ἀνατόλιο (449-458) 27. Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ κεφάλαια αὐτὰ τοῦ Πέτρου προσετέθησαν στὸν ἀρχικὸ κορμὸ τῆς Ἐκθέσεως κατὰ τὴν τελική της ἀναθεώρηση. Κατ αὐτὴν ἀντιστρόφως προσετέθησαν, μεταξὺ ἄλλων 28, καὶ τὰ χρονολογικῶς νεώτερα κείμενα τῆς Ἐκθέσεως. Τὰ μεταγενέστερα αὐτὰ κείμενα ἐντοπίζονται μετὰ τὰ κεφάλαια τοῦ Πέτρου καὶ στὸ τέλος τοῦ δευτέρου βιβλίου καὶ ἔχουν ὡς ἑξῆς: 1) τὸ κεφάλαιο περὶ τῆς ἀναγορεύσεως τοῦ Νικηφόρου Φωκᾶ 29, 2) τὸ κεφάλαιο «Περὶ τῆς περιβολῆς τοῦ προέδρου τῆς ἁπάσης συγκλήτου» 30, ὁ πρόεδρος αὐτὸς συνιστᾶ νέο θεσμό, ὁ ὁποῖος θεσπίστηκε ἀπὸ τὸν Νικηφόρο Φωκᾶ ὡς ἀντίδωρο πρὸς τὸν πρώην πατρίκιο καὶ παρακοιμώμενο ἐπὶ Κωνσταντίνου Ζ Βασίλειο Λεκαπηνό, τὸν ἐπιλεγόμενο «Νόθον», γιὰ τὴ στήριξη τοῦ τελευταίου κατὰ τὴν ἀναρρίχηση τοῦ Νικηφόρου στὸν αὐτοκρατορικὸ θρόνο, καὶ 3) τὸ κεφάλαιο «Περὶ συνηθειῶν (δηλ. τῶν συνηθισμένων εἰσφορῶν) τῶν πραιποσίτων, ἐν τῇ τάξει τοῦ Ἱπποδρομίου» 31, κείμενο τοῦ Βασιλείου τοῦ Νόθου. Φαίνεται λοιπὸν ὅτι ἡ συνδρομὴ τοῦ Βασιλείου στὴ σύνταξη τῆς Ἐκθέσεως, ἔτσι ὅπως διασώζεται στὸ χειρόγραφο τῆς Λειψίας, νὰ ἦταν οὐσιαστική. Ὁ Featherstone ἔχει ὑποστηρίξει μάλιστα, μὲ ἰσχυρότατα κατὰ τὴ γνώμη μας ἐπιχειρήματα, ὅτι ὁ Βασίλειος ἦταν ὁ κύριος συντελεστὴς τῆς συντάξεως τοῦ ἔργου. Σχετικὰ μὲ τὰ θέματα λατρείας, ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν τὰ πρῶτα 46 κεφάλαια τοῦ πρώτου βιβλίου, σήμερα διασώζονται στὸ χειρόγραφο, καὶ συνεπῶς ὑπάρχουν καὶ στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις, μόνο τὰ 37. Τὰ κεφάλαια αὐτά, στὰ ὁποῖα ἐντοπίζεται ὑλικὸ κυρίως ἀπὸ τὴ βασιλεία τοῦ Μιχαὴλ Γ (842-867) μέχρι καὶ αὐτὴν τοῦ Κωνσταντίνου Ζ (945-959), ἔχουν ὡς ἑξῆς: κεφ. α : κεφ. β -θ : κεφ. ι -ιη : κεφ. ιθ -κα : κεφ. κβ -κδ : ἡ προελεύσεις τοῦ αὐτοκράτορα στὴ μεγάλη ἐκκλησία. οἱ προελεύσεις, τὰ ἄκτα (δηλαδὴ οἱ εὐφημισμοί) καὶ ἡ ὑποστροφὴ κατὰ τὶς ἑορτὲς μεταξὺ Χριστουγέννων καὶ τῆς Πεντηκοστῆς. οἱ προελεύσεις ἀπὸ τὴ Δευτέρα τῆς διακαινισίμιου μέχρι τὴν Ἀνάληψη. ἡ μνήμη τοῦ προφήτου Ἠλιοῦ, ἡ ἀνάμνηση τῶν ἐγκαινίων τῆς Νέας Ἐκκλησίας καὶ ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Δημητρίου. οἱ ἑορτὲς τῆς Ὑψώσεως τοῦ τιμίου σταυροῦ καὶ τῶν Χριστουγέννων καὶ ἡ μνήμη τοῦ μεγάλου Βασιλείου. 27 Ἔκθεσις Ι, 91 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σσ. 410.4-417.12 = PG 112, 745Α-769Β. 28 Τῶν κεφαλαίων 16-56 τοῦ δευτέρου βιβλίου. Γιὰ τὸ κεφ. ΙΙ, 57, βλ. κατωτέρω. 29 Ἔκθεσις Ι, 96 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σσ. 433.10-440.11 = PG 112, 797Α-812Β. 30 Ἔκθεσις Ι, 97 (ἄνευ ἀριθμήσεως στὸ χειρόγραφο) Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σσ. 440.12-443.22 = PG 112, 812Β-824Β. 31 Ἔκθεσις ΙΙ, 57 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 807.1-33 = PG 112, 1445AC. Γιὰ τὸ κείμενο αὐτό, βλ. Featherstone, Further Remarks, σσ. 116-119. 7

κεφ. κε -λε : κεφ. λς : κεφ. λζ : οἱ προελεύσεις κατὰ τὶς ἑορτὲς ἀπὸ τὰ Θεοφάνεια μέχρι τὸ Μέγα Σάββατο. ἡ ἑορτὴ τῆς Ἑνώσεως. τὰ περὶ τῆς περιβολῆς κατὰ τὶς προελεύσεις. Ἀπὸ τὴ διάρθρωση τῆς ὕλης τῆς Ἐκθέσεως, ἰδίως μετὰ ἀπὸ πρόχειρη ἀντιπαραβολὴ τῶν κεφαλαίων β -ιη καὶ τῶν κεφαλαίων κβ -λε, συνάγεται ὅτι πρόκειται περὶ ἑνὸς dossier, στὸ ὁποῖο προσετίθεντο ἢ προσαρμόζονταν οἱ τελετὲς τῆς βασιλικῆς ἐθιμοτυπίας 32. 2) Κλητωρολόγιον καὶ Περὶ τῶν ὀφφικιαλίων. Τὰ κεφάλαια 52-54 τοῦ δευτέρου βιβλίου τῆς Ἐκθέσεως προέρχονται ἀπὸ ἕνα ἄλλο ἔργο 33, τὸ ὁποῖο ἐπίσης σχετίζεται μὲ τὴν αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία, τὸ Κλητωρολόγιον τοῦ Φιλοθέου, ποὺ συντάχθηκε τὸ 899 34. Τὸ Κλητωρολόγιον, ἢ ἀκριβέστερα ἡ Ἀκριβολογία τῆς τῶν βασιλικῶν κλητωρίων καταστάσεως καὶ ἑκάστου τῶν ἀξιωμάτων προσκλήσεις καὶ τιμὴ συνταχθεῖσα ἐξ ἀρχαίων κλητωρολογίων, μοναδικὸ σωζόμενο ἔργο τοῦ πρωτοσπαθαρίου καὶ ἀτρικλίνου Φιλοθέου, εἶναι τὸ ἐκτενέστερο καὶ σημαντικότερο ἀπὸ τὰ Τακτικὰ τοῦ 9ου-10ου αἰώνα. Αὐτὰ ἀποτελοῦν μετεξέλιξη τῶν Notitiae Dignitatuum 35, δηλαδὴ τῶν προγενεστέρων καταστάσεων τῶν ἀξιωματούχων σύνολης τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, Δύσεως καὶ Ἀνατολῆς, καὶ τῶν ἀντιστοίχων καταλόγων τῶν ἐκκλησιαστικῶν διοικήσεων, γνωστῶν ὡς Notitiae Episcopatuum 36. Ὁ βασικὸς σκοπὸς τοῦ συντάκτη τοῦ ἔργου εἶναι ἡ ὁμαλὴ ὀργάνωση τῶν συνεστιάσεων ποὺ παρέθετε σὲ διάφορες περιστάσεις ὁ αὐτοκράτορας, καὶ κυρίως ἡ ἐξασφάλιση κατ αὐτὲς τῆς ἱεραρχικῆς τάξεως τῶν διαφόρων ἀξιωματούχων, ἐκκλησιαστι- 32 Bλ. Cameron, The Construction of Court Ritual, σ. 110: (The Book of Ceremonies) is clearly a compilation rather than a carefully constructed unitary work. Βλ. ἐπίσης Ann Moffatt, The Master of Ceremonies Bottom Drawer: The Unfinished State of the De Ceremoniis of Constantine Porphyrogennetos, Byzntinoslavica 56.2 (1995) 377-388 καὶ τῆς ἰδίας, Variations in Byzantine Imperial Cermonial: The De Ceremoniis of Constantine Porphyrogennetos, Byzantinische Forschungen, 26 (1997) 219-227. 33 Βλ. J. B. Bury, The Ceremonial Book of Constantine Porphyrogennetos, The English Historical Review 22 (1907) 209-207 καὶ 417-439, ἐδῶ στὴ σ. 214. 34 Oikonomidès, Les listes de préséance, σσ. 65-235. Παλαιότερη ἔκδοση τοῦ ἔργου ἔγινε ἀπὸ τὸν J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century with a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos, London 1911 (ἀνατύπ., New York 2008), τὸ κείμενο ἐκδίδεται στὶς σσ. 131-179. 35 Notitia dignitatum: accedunt Notitia urbis Constantinopolitanae et Laterculi provinciarum, edidit Otto Seeck, Berolini 1876 (ἀνατύπ., Charleston 2010). 36 J. Darrouzès (ἐπιμ.), Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinoplitanae [Géographie ecclésiastique de l empire byzantin 1], Paris 1981. 8

κῶν καὶ κρατικῶν 37. Γράφει χαρακτηριστικὰ ὁ Φιλόθεος: «πᾶσα περιφάνεια βίου ἢ ἔνδοξος ἀξιωμάτων ἀξία ἐν οὐδενὶ ἄλλῳ τοῖς ὁρῶσιν ἐνδείκνυται ἀλλ ἢ ἐν τῇ κλήσει τῆς προκαθεδρίας τῆς ἐν τῇ λαμπρᾷ τραπέζῃ καὶ περιποθήτῳ συνεστιάσει τῶν σοφωτάτων ἡμῶν βασιλέων» 38. Τέτοιες συνεστιάσεις, σύμφωνα πάντα μὲ τὸ Κλητωρολόγιον, διοργανώνονταν σὲ χώρους ὅπως ὁ Χρυσοτρίκλινος, ἡ ἐπίσημη αἴθουσα τοῦ θρόνου 39, ἢ τὴν αἴθουσα τῶν ιθ ἀκουβίτων, μὲ διαφορετικοὺς κατὰ περίπτωση καλεσμένους. Γίνεται ἀναφορὰ στὶς αἴθουσες τοῦ Χρυσοτρικλίνου καὶ τῶν ιθ ἀκουβίτων, καθόσον ἡ σύγχρονη ἔρευνα συνδέει τὴν πρώτη ἀρχιτεκτονικὰ μὲ τοὺς ναοὺς τῶν ἁγίων Σεργίου καὶ Βάκχου στὴν Κωνσταντινούπολη 40, τοῦ ἁγίου Βιταλίου στὴ Ραβέννα 41 καὶ ἀργότερα τοῦ παλατιανοῦ παρεκκλησίου ποὺ ἔκτισε ὁ Καρλομάγνος στό Aachen τῆς Γερμανίας 42, ἐνῶ τὴ δεύτερη τὴ συσχετίζει μὲ τὴν τράπεζα τῆς ἱερᾶς μονῆς Μεγίστης Λαύρας τοῦ Ἁγίου Ὄρους 43. Στὶς αἴθουσες αὐτὲς κατὰ τὸ δωδεκαήμερο τῶν Χριστουγέννων γίνονταν καθημερινὲς συνεστιάσεις 44, οἱ ὁποῖες φαίνεται ὅτι ἦταν ἕνα ἐπιπλέον εἰδωλολατρικὸ κατάλοιπο ἀπὸ αὐτὰ ποὺ σχετίζονταν μὲ τὸ χειμερινὸ ἡλιοστάσιο 45, ὅπως οἱ καλένδες 46. Οἱ συγκεκριμένης συνεστιάσεις, 37 Ὁ S. Malmberg στὴν ἀνέκδοτη διδακτορικὴ διατριβή του (Dazzling Dining: Banquets as an Expression of Imperial Legitimacy, Uppsala University 2003) προβαίνει σὲ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ φαινομένου τῶν αὐτοκρατορικῶν συνεστιάσεων. Βλ συνοπτικῶς στὸ ὁμότιτλο ἄρθρο τοῦ ἰδίου στὸ Leslie Brubaker καὶ Kallirroe Linardou (ἐπιμ.), Eat, Drink, and Be Merry (Luke 12:19) Food and Wine in Byzantium. Papers of the 37th Annual Spring Symposium of Byzantine Studies, in Honour of Professor A. A. M. Bryer [Society for the Promotion of Byzantine Studies Publication 13], Aldershot 2007, σσ. 75-91. 38 Oikonomidès, Les listes de préséance, σσ. 83.18-21. 39 J. M. Featherstone, The Chrysotriklinos as seen through De Cerimoniis, στὸ L. Hoffmann (ἐπιμ.), Zwischen Polis, Provinz und Peripherie. Kulturgeschichtliche Beiträge zur byzantinischen Hauptstadt, zur Provinz und zur Byzanzrezeption in den Nachbarstaaten, Wiesbaden 2005, σσ. 810-817. 40 B. Croke, Justinian, Theodora, and the Church of Saints Sergius and Bacchus, Dumbarton Oaks Papers 60 (2006) pp. 25-63. 41 R. Cormack, But is it Art?, στὸ Eva R. Hoffman (ἐπιμ.), Late antique and medieval art of the Mediterranean world, [Βlackwell Anthologies in Art History 5], Oxford 2007, σσ. 301-314, ἐδῶ στὶς σσ. 304-305. 42 H. Fichtenau, The Carolingian Εmpire, μεταφρ. P. Munz, Toronto 1978, σσ. 68-69. 43 Βλ. Malmberg, ὅ.π., Uppsala 2003, σσ. 89-90. Πρβλ. P. M. Mylonas, La trapéza de la Grande Lavra au Mont Athos, Cahiers archéologiques 35 (1987) 143-157. 44 Oikonomidès, Les listes de préséance, σσ. 165.23-191.8. 45 Reiske, De Cerimoniis, τ. ΙΙ, σ. 705-706. Βλ. συνοπτικά, Eugenia Bolognesi Recchi-Franceschini, Winter in the Great Palace: the Persistence of Pagan Festivals in Christian Byzantium, Byzantinische Forschungen, 21 (1995) 117-132 καὶ C. G. Pitsakis, Se souvenir des cultes antiques à Byzance au XII e siècle: les canonistes byzantins et les survivances de pratiques cultuelles païennes, στὸ Barbara Anagnostou-Canas (ἐπιμ.), L Organisation matérielle de cultes dans l antiquité, Paris 2010, σσ. 173-184, ἐδῶ στὴ σ. 184. 9

συνοδευόμενες ἀπὸ διάφορες ἐκδηλώσεις, ὅπως οἱ γοτθικοὶ χοροί, ἐνδεχομένως προκάλεσαν τὴ λειτουργικῶς, ἑορτολογικῶς καὶ κανονικῶς ἀνεξήγητη πράξη χαλαρώσεως τῆς νηστείας κατὰ τὴν περίοδο τοῦ δωδεκαημέρου. Κείμενο ἀντίστοιχο μὲ τὸ Κλητωρολόγιον ἀποτελεῖ καὶ τὸ μεταγενέστερο Περὶ τῶν ὀφφικιαλίων τοῦ παλατίου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ ψευδο-κωδινοῦ Κουροπαλάτου, ποὺ συντάχθηκε μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1347-1368 47. Καὶ ἐδῶ ἐντοπίζονται μοναδικὲς πληροφορίες λειτουργικοῦ περιεχομένου, ὅπως: 1) ἡ ἀμφίεση τοῦ ἀρχιδιακόνου μὲ φελώνιο κατὰ τὴν Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως: «Τῇ Κυριακῇ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως περὶ τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου φέρει τὸν σταυρὸν ἀπὸ τῆς τοῦ παλατίου ἐκκλησίας μετὰ τῶν ψαλτῶν ὁ ἀρχιδιάκονος, φορῶν μὲν τὸ σύνηθες αὐτῷ στιχάριον, φορῶν δ ἐπ αὐτοῦ καὶ φελώνην, οὐ μὴν καὶ ἐπιτραχήλιον ἀλλ ὡράριον» 48, 2) ὁ ἁγιασμὸς κατὰ τὶς νουμηνίες: «Δεῖ δὲ γινώσκειν ὅτι κατὰ τὰς τῶν μηνῶν ἑκάστων ἀρχὰς γίνεται ἁγιασμὸς ἐν τῷ παλατίῳ, ἄνευ μόνου τοῦ Σεπτεμβρίου καὶ τοῦ Ἰανουαρίου κατὰ γὰρ τούτους τοῦ μὲν ἐν τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ, τοῦ δὲ ἐν τῇ πέμπτῃ γίνεται» 49 46 Βλ. Μ. Μeslin, La fe te des kalendes de janvier dans l empire romain [Collection Latomus 115], Bruxelles 1970 καὶ Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός, τ. Β (Ι), Ἀθήνα, χ.χ., σσ. 13-19 (κεφ. Ἑορταὶ καὶ πανηγυρισμοί. Λαϊκαὶ ἑορταὶ ἐθνικὴν ἔχουσαι τὴν ἀρχήν: αἱ καλάνδαι). 47 Κυριότερες ἐκδόσεις: Franciscus Junius, Τοῦ σοφωτάτου Κουροπαλάτου, περὶ τῶν ὀφφικιάλων τοῦ παλατίου Κωνσταντινουπόλεως = Sapientissimi Curopalatae De officialibus palatii Constantinopolitani & officiis magnae Ecclesiae, Heidelbergae 1588 (β ἔκδ., 1596), Jacobus Gretser (ἐπιμ.), Georgius Codinus Curopalata. De Officiis et Officialibus Magnae Ecclesiae et Aulae, Parisiis 1625, Jacobus Goar (ἐπιμ.), Georgius Codinus curopalata, de officiis magnae ecclesiae, et aulae Constantinopolitanae, Parisiis 1648 (β ἔκδ., Venetiis 1729), Ιmmanuel Bekker (ἐπιμ.), Codini Curopalatae. De Officialibus Palatii Constantinopolitani et De Officiis Magnae Ecclesiae Liber [Corpus scriptorium historiae Byzantinae], Bonnae 1839 (= PG 157). Kριτικὴ ἔκδοση: J. Verpeaux (ἐπιμ.), Pseudo-Kodinos. Traité des offices [Le monde byzantin], Paris 1966. Γιὰ τὸ ἔργο αὐτό, βλ. Ν. Gaul, The Partridge s Purple Stockings: Οbservations on the Ηistorical, Literary, and Manuscript Context of Pseudo-Kodinos Handbook on Court Ceremonial, στὸ Μ. Grünbart M (ἐπιμ.), Theatron. Rhetorische Kultur in Spätantike und Mittelalter, Berlin 2007, σσ. 69-104. Ἐπισημαίνουμε ὅτι, ἀπὸ τὶς παλαιότερες ἐκδόσεις, μόνον αὐτὴ τῆς Βενετίας τοῦ 1729 μνημονεύεται στοὺς καταλόγους τῆς Ἑλληνικῆς Βιβλιογραφίας. Βλ. Θ. Ἰ. Παπαδοπούλου, Ἑλληνικὴ Βιβλιογραφία (1466 ci 1800). Τόμος πρῶτος: ἀλφαβητικὴ καὶ χρονολογικὴ ἀνακατάταξις [Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 48], Ἀθῆναι 1984, σ. 231 (ἀριθμ. 3131). 48 Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σ. 221.3-13 (PG 157, 81D). Βλ. αὐτόθι, σ. 222.14-19 (PG 157, 84A). Σύμφωνα μὲ τὶς σχετικὲς πηγές, τὸ φελώνιον φορεῖται ἀκόμη καὶ ἀπὸ τὸν ὑποδιάκονο. Βλ. Τάξις ἐπὶ χειροτονίᾳ ὑποδιακόνου Goar, Εὐχολόγιον, σ. 203: «Προσάγεται τῷ ἀρχιερεῖ ὁ μέλλων χειροτονεῖσθαι ὑποδιάκονος, εἰ μὲν κοσμικός ἐστι, μετὰ φαιλονίου (ἔτσι κατὰ Goar), εἰδὲ μοναχός, μετὰ μανδύου». Βλ. Goar, αὐτόθι, σσ. 204 καὶ 211. 49 Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σ. 240.5-11. Πρβλ. Bekker, De Officialibus, ὅ.π., σ. 78.7-16 = PG 157, 93CD: «τοῦ δὲ ἐν τῇ ἕκτῃ γίνεται». 10

καὶ 3) οἱ τέσσερις ἀγρυπνίες ποὺ γίνονται στὸ ἱερὸ παλάτιο, ὅλες κατὰ τὴ διάρκεια τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς: «Δεῖ δὲ γινώσκειν ὅτι ἐν τῷ παλατίῳ τέσσαρες ἀγρυπνίαι γίνονται κατ ἐνιαυτόν, τοῦ μεγάλου κανόνος, τῆς Ἀκαθίστου, τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καὶ κατὰ τὴν μεγάλην Πέμπτην καὶ ὅτι ὁ μὲν βασιλεὺς ἵσταται ἐν ᾧ ἂν βούλοιτο κατὰ ταύτας τὰς ἀγρυπνίας, τῆς ἀκολουθίας ἀκούων, οἱ δὲ ἄρχοντες ἐν τῷ τρικλίνῳ» 50. Εἰδικότερα, θέματα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴ λατρεία, καὶ κυρίως μὲ τὶς μὲ ἑορτὲς τοῦ λειτουργικοῦ ἔτους, ἐντοπίζονται στὰ κεφάλαια δ -ε (κατὰ τὴν ἀρίθμηση τοῦ Verpeaux 51 ) τοῦ Περὶ τῶν ὀφφικιαλίων 52. Αὐτὲς οἱ ἑορτὲς εἶναι οἱ ἑξῆς: α) τὰ Χριστούγεννα, β) τὰ Θεοφάνια, γ) ἡ Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, δ) ἡ Κυριακὴ τῶν Βαΐων, ε) ἡ Μεγάλη Ἑβδομάδα, ς) ἡ Κυριακὴ τοῦ Πάσχα, ζ) ἡ Διακαινίσιμος Ἑβδομάδα, η) ἡ Πεντηκοστή, θ) ἡ Ὕψωσις τοῦ Σταυροῦ, ι) ἡ ἑορτὴ τῆς Ἰνδίκτου, ια) τὸ Γενέσιον τῆς Θεοτόκου, ιβ) ἡ μνήμη τοῦ μεγαλομάρτυρος Δημητρίου, ιγ) ἡ μνήμη τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ιδ) τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου, ιε) ἡ μνήμη τοῦ μεγάλου Βασιλείου, ις) ἡ ἑορτὴ τῆς Ὑπαπαντῆς, ιζ) ἡ μνήμη τοῦ μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, ιη) ἡ μνήμη τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου, ιθ) τὸ γενέσιον τοῦ Προδρόμου, κ) ἡ μνήμη τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, κα) ἡ ἑορτὴ τῆς Μεταμορφώσεως, κβ) ἡ Κοίμησις τῆς Θεοτόκου, κγ) ἡ ἀποτομὴ τῆς κεφαλῆς τοῦ Προδρόμου, κδ) ἡ κατάθεσις τῆς τιμίας ἐσθῆτος τῆς Θεοτόκου, κε) ἡ Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ κς) τὸ Σάββατον τοῦ Λαζάρου. 3) Μαρτυρίες ἀπὸ ἄλλες πηγές. Εἶναι προφανὲς ὅτι ὁ σκοπὸς τῶν συντακτῶν τῶν ἀνωτέρω πηγῶν εἶναι νὰ ἐκθέσουν λεπτομερῶς τὸ πῶς («καθ ὃν ὀφείλει τρόπον» 53 ) θὰ διεξαχθοῦν οἱ διάφορες τελετές, στὶς ὁποῖες μετεῖχε ὁ αὐτοκράτορας καὶ οἱ περὶ αὐτὸν ἀξιωματοῦχοι τοῦ παλατίου, «ἵν(α) μὴ δόξωμεν ἀτάκτως φερόμενοι, τὴν βασιλικὴν καθυβρίζειν μεγαλειότητα» 54. Γιὰ τὴ σαφήνεια τῶν διατάξεων ἐπιλέγεται ἡ καθομιλουμένη γλώσσα τῆς ἐποχῆς 55 καὶ δίνονται μεταφράσεις 50 Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σ. 230.23-33 (PG 157, 88CD). 51 Κεφάλαια ς -ιε σύμφωνα μὲ τὶς παλαιότερες ἐκδόσεις. 52 Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σ. 189 κ.ἑξ. (PG 157, 61C κ.ἑξ.). 53 Ἔκθεσις Ι, προοίμιον Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 5.10-11 = PG 112, 80A (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 2.24). 54 Ἔκθεσις Ι, προοίμιον Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 4.12-13 = PG 112, 77A (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 2.1-3). 55 Ἔκθεσις Ι, προοίμιον Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 5.2-6 = PG 112, 77BC (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 2.15-18): «Ὡς ἂν δὲ σαφῆ καὶ εὐδιάγνωστα εἶεν τὰ γεγραμμένα, καὶ καθωμιλημένῃ καὶ ἁπλουστέρᾳ φράσει κεχρήμεθα καὶ λέξεσι ταῖς αὐταῖς καὶ ὀνόμασι τοῖς ἐφ ἑκάστῳ πράγματι πάλαι προσαρμοσθεῖσι καὶ λεγομένοις». 11

τῶν ἀκατανοήτων πλέον λατινικῶν ὅρων καὶ φράσεων 56. Ἡ πληρότητα τῶν διατάξεων 57, ἡ εὐρεία χρήση τοῦ ἐνεστώτα, ἡ συστηματικὴ ἀφαίρεση ἱστορικῶν στοιχείων, δηλαδὴ ὀνομάτων καὶ χρονολογιῶν, ἀπὸ τὶς περιγραφὲς καὶ ἡ ἐπανάληψη τῶν τύπων «ὅσα δεῖ παραφυλάττειν», «πῶς δεῖ αὐτὰς τελεῖσθαι», «ὅσα δεῖ γίνεσθαι» 58, «μηδεὶς τοίνυν παραβαινέτω τὴν τοιαύτην τάξιν τε καὶ στάσιν τῶν ἐκτιθεμένων ἀξιωμάτων» 59 καὶ τὰ ὅμοια δίνουν τὴν ἐντύπωση, ἐκ πρώτης ὄψεως, ὅτι πρόκειται γιὰ καθορισμένες, διαχρονικές, ἀπαραβίαστες καὶ ἰσχύουσες διατάξεις πρωτοκόλλου. Ἡ δίχως διευκρινίσεις συναγωγὴ στοιχείων ἢ καὶ αὐτούσιων κειμένων ἀπὸ παλαιότερες πηγὲς (Ἔκθεσις: «ὅσα τε παρὰ τῶν παλαιοτέρων ἐφευρέθη» 60 Κλητωρολόγιον: «Ἀκριβολογία συνταχθεῖσα ἐξ ἀρχαίων κλητωρολογίων» 61 ) ἐνισχύει αὐτὴν τὴν ἀντίληψη. Ἡ προσέγγιση αὐτὴ ὅμως εἶναι μεθοδολογικῶς ἐπισφαλής. Κατ ἀρχήν, ἀκόμη ὅσον ἀφορᾶ στὶς τελετὲς ποὺ «καθορίζονταν» ἀπὸ τὸ ἑορτολογικὸ κύκλο, δὲν εἴμαστε σὲ θέση νὰ προσδιορίσουμε ἐπακριβῶς ποιὲς τελοῦνταν στὴν πράξη 62. Ὑπάρχουν ἐπίσης ἀρκετὰ στοιχεῖα ποὺ μᾶς ὁδηγοῦν νὰ συμπεράνουμε ὅτι ἡ ἐθιμοτυπία δὲν ἦταν ἀπόλυτα δέσμια στὶς διατάξεις τῆς Ἐκθέσεως ἢ καὶ ἄλλων συναφῶν ἔργων. Ἀντιθέτως φαίνεται ὅτι ὑπῆρχαν ἀρκετὰ περιθώρια γιὰ ἐλαστικότητα, ποὺ ἐπέτρεπε σὲ κάποιες περιπτώσεις παρεκκλίσεις ἢ καὶ αὐτοσχεδιασμούς. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα εἶναι ὅσα ἀναφέρει ὁ πατρίκιος Πέτρος στὸ τέλος τοῦ κεφαλαίου περὶ τῆς ἀναγορεύσεως τοῦ Λέοντος Α : «Ἀναγκαῖον... ἐνομίσαμεν καὶ ἑτέρων βασιλέων ἀναγορεύσεις ἐν ἐπιτόμῳ γράψαι, ἵνα ἕκαστος τὸ εὐτακτότερον καὶ ἀρέσκον αὐτῷ καιροῦ γινομένου (ὅπερ βραδέως ὁ Θεὸς ποιήσει 63 ) ἐπιλέξηται» 64. Μέσα στὸ πλαίσιο λοιπὸν τῆς γενικότερης ἐθιμοτυπικῆς παραδόσεως καὶ τῶν σχετικῶν προηγουμένων, ποὺ εἶχε ὑπ ὄψη του ὁ ἔμπειρος παρακοιμώμενος, πραιπόσιτος 56 Βλ. Ἔκθεσις Ι, 74-75 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σσ. 369.6-371.24 = PG 112, 664C-668A (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. ΙΙ.1, σσ. 169.1-172.12). Πρβλ. Ἔκθεσις Ι, 83 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σσ. 384.14-386.22 = PG 112, 693ΑC (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. ΙΙ.1, σ. 186): «Λεξικὸν τῶν ἐν τῷ Γοτθικῷ ᾀδομένων» καὶ «Ἑτέρα ἑρμηνεία τῶν προειρημένων λέξεων». 57 Γίνονται ἀναφορὲς στὴν κίνηση, τὶς διαδρομές, τὴν ἐνδυμασία, τοὺς ἀξιωματούχους ποὺ μετέχουν στὶς τελετές, τοὺς ἐπευφημισμοὺς καὶ τὶς συνεστιάσεις. Βλ. Cameron, The Construction of Court Ritual, σ. 112-113. 58 Ἔκθεσις, passim. 59 Oikonomidès, Les listes de préséance, σ. 129.15-16. 60 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 4.14 = PG 112, 77A (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 2.3-4). 61 Oikonomidès, Les listes de préséance, σ. 81.1-3. 62 Κατὰ τὴν ἐκτίμηση τῆς Αveril Cameron (The Construction of Court Ritual, σσ. 111-12): (E)ven within the section of book i concerned with religious ceremonies, we cannot tell how many of the rituals were actually carried out from year to year. 63 Ἔκφραση εὐχῆς ὑπὲρ τῆς μακροημερεύσεως τοῦ Ἰουστινιανοῦ Α. 64 Ἔκθεσις Ι, 91 Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 417.9-12 = PG 112, 769AB. 12

ἢ ἀτρικλίνης, ὑπῆρχε εὐελιξία τὴν ὁποία μποροῦσε νὰ ἀξιοποιήσει, κατὰ περίπτωση, ἀνάλογα μὲ τὶς ἀνάγκες καὶ τὶς προτιμήσεις του στὶς ἑκάστοτε περιστάσεις ἢ τελετές 65. Ἐπιπροσθέτως πρέπει νὰ λάβουμε ὑπ ὄψη καὶ δύο ἱστορικὰ γεγονότα ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ παλάτιο. Πρῶτον, ὁ Νικοφόρος Φωκᾶς, κατὰ τὴ βασιλεία τοῦ ὁποίου ἔλαβε τὴν τελική της μορφὴ ἡ Ἔκθεσις μὲ τὴν προσθήκη τῶν τελευταίων κεφαλαίων ἀπὸ τὸν Βασίλειο τὸν Nόθο, ὅπως ἤδη ἀναφέραμε, ὀχύρωσε τὸ ἱερὸ παλάτιο τὸ 969, μὲ σκοπὸ νὰ ἀποφύγει ἐνδεχόμενη δολοφονία ἀπὸ τοὺς ἐπίβουλούς του, καὶ ἐξαίρεσε ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς ὀχυρώσεως κεντρικὰ οἰκοδομήματα ποὺ σχετίζονταν μὲ τελετὲς τῆς ἐθιμοτυπίας ποὺ περιγράφει ἡ Ἔκθεσις (π.χ. τὸ συγκρότημα τῆς Δάφνης) 66. Δεύτερον, πρὸς τὸ τέλος τοῦ ἑπομένου αἰώνα, τὸ παλάτιο τῶν Βλαχερνῶν ἔγινε ἡ κατ ἐξοχὴν αὐτοκρατορικὴ κατοικία. Μὲ αὐτὰ τὰ δεδομένα, λοιπόν, ἡ Ἔκθεσις σχεδὸν ἅμα τῇ συντάξει της καθίστατο κατ οὐσίαν κείμενο ἀναχρονιστικό 67. Εἶναι συνεπῶς ἀπαραίτητη ἡ συσχέτιση τῶν πληροφοριῶν ποὺ παρέχουν οἱ κύριες πηγὲς τῆς αὐτοκρατορικῆς ἐθιμοτυπίας μὲ ἄλλες πηγές, ὅπως π.χ. οἱ χρονογραφίες 68 καὶ ἄλλες ἱστορικὲς πηγές 69, οἱ περιγραφὲς ξένων διπλωματῶν 70 περιηγητῶν 71 ἢ καὶ κρατουμένων 72, ἡ κανονικὴ γραμματεία, δηλαδὴ οἱ κανόνες 65 Περισσότερα γιὰ θέματα μεθοδολογίας σχετικὰ μὲ τὴν ὀρθὴ προσέγγιση τῶν ὑπὸ ἐξέταση πηγῶν, βλ. ΜcCormick, Analyzing Imperial Ceremonies. 66 Eugenia Bolognesi Recchi-Franceschini καὶ J. M. Featherstone, The boundaries of the Palace: De Cerimoniis II, 13, Travaux et Mémoires 14 [= Mélanges Gilbert Dagron] (2002) 37-46. Ὁλόκληρος ὁ προηγούμενος τόμος τοῦ ἐπιστημονικοῦ αὐτοῦ περιοδικοῦ, Travaux et Mémoires 13 (2000), ἦταν ἀφιερωμένος στὴν Ἔκθεσιν, ἐν ὄψει τῆς ἀναγγελθείσας νέας ἐκδόσεως τοῦ κειμένου στὸ Παρίσι. 67 Αὐτὸ ἴσως τὸ γεγονὸς ἐξηγεῖ ἐν μέρει γιατὶ ὑπάρχει τόσο ἰσχνὴ χειρόγραφη παράδοση γιὰ τὴν Ἔκθεσιν. 68 Βλ. Θεοφάνους Ὁμολογητοῦ, Χρονογραφία C. de Boor, Theophanis chronographia, τ. 1, Leipzig 1883 (ἀνατύπ., Hildesheim 1963), σ. 468.23-25 καὶ τὴ σημασία ποὺ προσδίδει στὴ συγκεκριμένη πληροφορία τοῦ Θεοφάνους ὁ ΜcCormick (Analyzing Imperial Ceremonies, σ. 8). Γιὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρονογράφους, βλ. Ἀπ. Καρποζήλου, Βυζαντινοὶ ιστορικοὶ καὶ χρονογράφοι, τ. Α -Γ, Ἀθήνα 1997-2009. 69 Βλ. Averil Cameron (ἐπιμ.), Corippus. In laudem Iustini Augusti Minoris, London 1976. 70 Ἔργα ὅπως ἡ Antapodosis καὶ ἡ Relatio de legatione Constantinopolitna τοῦ Λιουτπράνδου ἐπισκόπου Κρεμώνης. Ἔκδοση ἀπὸ τὸν J. Becker, Die Werke Liudprands von Cremona [Monumenta Germaniae historica: Scriptores rerum germanicarum 41], Hannover-Leigzig 1915. Bλ. B. Σ. Καραγιώργου, Λιουτπράνδος ὁ ἐπίσκοπος Κρεμώνης ὡς ἱστορικὸς καὶ διπλωμάτης [Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 38], Ἀθήνα 1978. Πρβλ. J. Koder καὶ T. Weber, Liutprand von Cremona in Konstantinopel, Vienna 1980. Νεοελληνικὴ μετάφραση τῆς Relatio ἀπὸ τὸν Δ. Δεληολάνη, Λιουτπράνδος τῆς Κρεμώνας. Πρεσβεία στὴν Κωνσταντινούπολη τοῦ Νικηφόρου Φωκᾶ, Ἀθήνα 1997. 71 Bλ. Majeska, Russian Travelers to Constantinople. Βλ. καὶ J. Featherstone, Olga s Visit to Constantinople, Harvard Ukranians Studies 14 (1990) 293-312 καὶ τοῦ ἰδίου, Featherstone, Olga s Visit to Constantinople in the De Cerimoniis, Revue des études byzantines 61 (2003) 241-251. 13

καὶ τὰ ἑρμηνευτικὰ σχόλια τῶν βυζαντινῶν κανονολόγων 73, οἱ πανηγυρικοὶ λόγοι 74 καὶ κυρίως, γιὰ τὸ θέμα μας, οἱ λειτουργικὲς πηγές, ὅπως τὸ Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, ἀπὸ ὅπου ὁ J. Mateos λαμβάνει τὶς τυπικὲς διατάξεις γιά τὴν ἔκδοσή του ὑπὸ τὸν τίτλο Τυπικὸν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας 75, τὸ Εὐχολόγιον Κωνσταντινουπόλεως 76 καὶ ὁ Πραξαπόστολος 77, προκειμένου νὰ διαπιστωθεῖ ποιὰ στὴν πραγματικότητα ἦταν ἡ πράξη τῆς αὐτοκρατορικῆς ἐθιμοτυπίας κατὰ τὶς λεπτομέρειές της. * * * Ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω συνάγεται ὅτι ἡ αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία, δὲν ἦταν ἐγκλωβισμένη σὲ μία στατικὴ ἐπανάληψη ἑνὸς στυγνοῦ πρωτοκόλλου. Ἦταν μᾶλλον ἕνα ὅραμα, μία εἰκόνα ποὺ ἀποτύπωνε τὴν οὐράνιο τάξη, εὐπρέπεια, κοσμιότητα, διαύγεια καὶ ἁρμονία (ὅλες αὐτὲς εἶναι λέξεις παρμένες ἀπὸ τὸ προοίμιον τοῦ πρώτου βιβλίου τῆς Ἐκθέσεως). Στόχος λοιπὸν ἦταν, μέσῳ τῆς ὀρθῆς ἐκτελέσεως τῶν διαφόρων τελετῶν, νὰ εἰκονίζεται στὴ γὴ «τοῦ 72 Ἔκδ.: Ibn Rusta, Kitāb al-a'lāk an-nafīsa, M. de Goeje (ἐπιμ.), Leiden 1892 (= Bibliotheca Geographorum Arabicorum 7), σσ. 1-299. Βλ. Α. Α. Vasiliev, Harun Ibn Yahya and his Description of Constantinople, Seminarium Kondakovianum 5 (1932) 149-163, Μ. Izeddin καὶ P. Therriat, Un prisonnier arabe à Byzance au IX e siècle: Hāroūn-ibn-Yahya, Revue des études islamiques 15 (1947) 41-62 καὶ Liliana Simeonova, In the Depths of Tenth Century Byzantine Ceremonial: The Treatment of Arab Prisoners of War at Imperial Banquets, Byzantine and Modern Greek Studies 22 (1988) 75-104. 73 Βλ. G. Dagron, Empereur et prêtre, σσ. 259-289 (κεφ.: Au jugement des canonistes et des liturgistes [XII e -XV e siècles]), ὅπου παρουσιάζονται καὶ ἀναλύονται οἱ σχετικὲς πηγές. Ὅσον ἀφορᾶ στὴν ἀπὸ τὸν Dagron (καὶ εὐρύτερα) ὑποτιθέμενη (οἱονεὶ ἔστω) ἀρχιερατικὴ ἰδιότητα τοῦ βασιλέως, βλ. τὶς περὶ τοῦ ἀντιθέτου θέσεις τοῦ C. Pistakis, L Empereur romain d Orient: un laïc, Τιμητικὸν ἀφιέρωμα εἰς τὸν μητροπολίτην Τυρολόης καὶ Σερεντίου Παντελεήμονα Ροδόπουλον = Kanon 15 (1999) 196-221, τοῦ ἰδίου, Un laïc: l empereur romain d Orient, στὸ P. Catalano καὶ P. Siniscalco (ἐπιμ.), Laicità tra diritto e religione da Roma a Costantinopoli a Mosca, Roma 2009 καὶ τοῦ ἰδίου, Sainteté et empire. A propos de la sainteté impériale: formes de sainteté «d office» et de sainteté collective dans l Empire d Orient, Bizantinistica, Revista de Studi Bizantini e Slavi, ser. II, 3 (2001) 155-227, ἰδιαιτέρως στὶς σσ. 163-179. 74 Γιὰ παράδειγμα, J. Darrouzès, L éloge de Nicolas III par Nicolas Mouzalon, Revue des études byzantines 46 (1988) 5-53. Γενικότερα, βλ. G. T. Dennis, Imperial Panegyric and Reality, στὸ Η. Maguire (ἐπιμ.), Byzantine Court Culture from 829-1204, Washington D.C. 2004, σσ. 131-140. 75 J. Mateos, Le Typicon de la Grande Église: Ms. Saint-Croix n o 40 X e siècle, vol. I-II [Orientalia Christiana Analecta 165-166], Roma 1962-1963. 76 Μ. Arranz, L Eucologio Costantinopolitano agli inizi del secolo XI: Hagiasmatarion & Archieratikon (Rituale & Pontificale), Roma 1996. 77 Βλ. G. Andreou, Il Praxapostolos bizantino del secolo XI, Vladimir 21/Savva 4 del Museo Storico de Mosca. Edizione e commento (Exerpta ex Dissertatione ad Doctoratum), Roma 2008 καὶ К. К. Акентьев, Дрезденский список Типика константинопольской Св. Софии (Cod. Dresde A 104). Реконструкция текста по материалам архива А.А. Дмитриевского, Санкт-Петербург 2008. 14

δημιουργοῦ τὴν περὶ τόδε τὸ πᾶν ἁρμονίαν καὶ κίνησιν» 78. Αὐτὴν τὴν ἁρμονία καὶ κίνηση, ὁ αὐτοκράτορας τὴν κληρονομεῖ ἀπὸ τὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴ συνέχεια τὴν κληροδοτεῖ, ἐμπλουτισμένη πλέον, ξανὰ σὲ αὐτήν, ἔστι ὥστε νὰ μὴν εἶναι δυνατὴ ἡ ἀπόλυτη διάκριση μεταξὺ κοσμικοῦ-αὐτοκρατορικοῦ καὶ ἐκκλησιαστικοῦ τελετουργικοῦ 79. Τὸ προοίμιον τῆς Ἔκθέσεως, ὡς πρὸς τὴ σύλληψη του, συγγενεύει μὲ αὐτὴν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας τοῦ ψευδο-διονυσίου, τῆς Μυσταγωγίας τοῦ Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ καὶ τῆς Ἱστορίας ἐκκλησιαστικῆς καὶ μυστικῆς θεωρίας τοῦ Γερμανοῦ Κωνστανινουπόλεως. Αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία καὶ θεία λατρεία ἔχουν, σύμφωνα μὲ τὴν ἀντίληψη τῶν βυζαντινῶν, κοινὸ πλαίσιο, παράλληλη στόχευση καὶ ὅμοιους τύπους. Καὶ οἱ τρεῖς ἱεραρχίες καὶ τάξεις, οὐράνια, ἐκκλησιαστικὴ καὶ κοσμική, συναντοῦνται ἐνώπιον τῆς ἁγίας τραπέζης κατὰ τὴ διάρκεια τῆς τελέσεως τῆς θείας Λειτουργίας. Κατ αὐτήν, καὶ εἰδικότερα κατὰ τὴν εἴσοδο τῶν τιμίων δώρων, ὅταν ἄδεται ὁ χερουβικὸς ὕμνος, ὁ ὁποῖος εἰσήχθη στὴ θεία Λειτουργία κατόπιν πρωτοβουλίας τοῦ αὐτοκράτορα Ἰουστίνου Β (573-574) 80, καὶ οἱ τρεῖς ἱεραρχίες συμπλέκονται σὲ συνάντηση μυστική. Χαρακτηριστικά, γιὰ αὐτὴ τὴ συνάντηση, ὁ ψευδο-κωδινός, στὴν περιγραφὴ τῆς μεγάλης εἰσόδου τῆς θείας Λειτουργίας τῆς προβλήσεως τοῦ βασιλέως μὲ τὴν αὐτοκρατορικὴ ἀξία, λέει τὰ ἀκόλουθα: «Ἀρχομένου δὲ ψάλλεσθαι τοῦ ἐπὶ τῇ μεγάλῃ εἰσόδῳ ὕμνου, ἐρχόμενοι οἱ ἐντιμότεροι τῶν διακόνων τῆς ἐκκλησίας προσκαλοῦνται τὸν βασιλέα. Ὁ δὲ ἔρχεται μετ αὐτῶν εἰς τὴν λεγομένην πρόθεσιν, ἔνθα κεῖνται τὰ ἅγια. Ὁ βασιλεὺς προηγεῖται τῆς εἰσόδου πάσης εὐθὺς μετ αὐτὸν ἔρχονται οἵ τε διάκονοι καὶ οἱ ἱερεῖς, σκεύη τε ἄλλα τῶν ἱερῶν κρατοῦντες καὶ δὴ καὶ αὐτὰ τὰ ἅγια. Περιελθόντες δὲ κατὰ τὴν συνήθειαν τὸν ναὸν ἔρχονται μέχρι τοῦ σωλέου Ὁ βασιλεὺς διερχόμενος τὸν σωλέαν εὑρίσκει τὸν πατριάρχην ἱστάμενον εἰς τὰ ἅγια θύρια. Τὰς οὖν αὐτῶν κεφαλάς, ὁ μὲν πατριάρχης ἔσωθεν, ὁ βασιλεὺς δὲ ἔξωθεν, εἰς σχῆμα δῆθεν χαιρετισμοῦ κλίναντες ἵστανται. Καὶ 78 Ἔκθεσις I, προοίμιον Reiske, De Cerimoniis, τ. Ι, σ. 5.7-8 = PG 112, 77C (Vogt, Le Livre de cérémonies, τ. Ι.1, σ. 2.20-21). 79 Βλ. Cameron, The Construction of Court Ritual, σ. 113: In the palace and the city, imperial ceremony is also religious ceremony. Bλ. αὐτόθι, σσ. 117, 122, 126 καὶ 133-136. 80 PG 121, 784. Βλ. R. F. Taft, A History of the Liturgy of St John Chrysostom. Volume II: The Great Entrance [Orientalia Christiana Analecta 200], Roma 4 2004, σσ. 68-70. Πρόσφατα ἔχει ὑποστηριχθεῖ ὅτι ἡ συγκεκριμένη προσθήκη τοῦ αὐτοκράτορα εἶχε πολιτικὴ στόχευση. Βλ. σχετικά, W. C. Schneider, Der «Cherubische Einzug» im «Tempel des Lichts»: Die Inszenierung der geistlichen Identität des christlichen Kaisers in der Spätantike, Zeitschrift für antikes Christentum 10.2 (2006) 336-357. 15

μετὰ τοῦτο ἔρχεται ὁ δευτερεύων τῶν διακόνων, τῇ μὲν δεξιᾷ χειρὶ κατέχων θυμιατόν, τῇ δὲ ἑτέρᾳ τὸ λεγόμενον ὠμοφόριον τοῦ πατριάρχου Ὁ δευτερεύων δὲ τῶν διακόνων θυμιᾷ τὸν βασιλέα, καὶ κλίναντος αὐτοῦ τὴν κεφαλὴν βοᾷ μεγάλῃ τῇ φωνῇ τὸ μνησθείη κύριος ὁ θεὸς τοῦ κράτους τῆς βασιλείας σας ἐν τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ, πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων. Εἶτα ἐπιλέγει τὸ ἀμήν. Τὸ δ αὐτὸ τοῦτο πάντες οἱ μετ αὐτὸν ἐρχόμενοι λέγουσι διάκονοί τε καὶ μετ αὐτοὺς οἱ ἱερεῖς. Λέγουσι δὲ πάντες οὗτοι τοῦτο καὶ εἰς τὸν πατριάρχην, εἰσερχόμενοι εἰς τὸ βῆμα, ἤτοι μνησθείη κύριος ὁ θεὸς τῆς ἀρχιερωσύνης σου, πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων. Τούτου δὲ τελεσθέντος, αὖθις τὸν πατριάρχην ὁ βασιλεὺς προσαγορεύσας ἀποδύεται ὅνπερ εἴπομεν χρυσοῦν μανδύαν» 81. Κατὰ τὴν ὥρα τοῦ Χερουβικοῦ, λοιπόν, ὁ βασιλεὺς τῶν ὅλων δορυφορούμενος ἀοράτως ἀπὸ τὶς ἀγγελικὲς τάξεις, ὁ νεοστεφθεὶς βασιλεὺς τῆς οἰκουμένης περιστοιχούμενος ἀπὸ τὶς τάξεις τῶν ἀξιωματούχων του καὶ ὁ πατριάρχης πλαισιωμένος ἀπὸ τὶς τὰξεις τοῦ κλήρου συνάγονται λειτουργικῶς ἐπὶ τῷ αὐτῷ κάτω ἀπὸ τὸν τροῦλο τῆς Ἁγίας Σοφίας, προκειμένου νὰ τελέσουν τὴν ἀναίμακτη θυσία τοῦ εὐσπλάχνου καὶ ἀμωμήτου Ἀμνοῦ τοῦ Θεοῦ «ὑπὲρ τῆς οἰκουμένης, ὑπὲρ τῆς ἁγίας καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας, ὑπὲρ τῶν πιστοτάτων καὶ φιλοχρίστων βασιλέων, παντὸς τοῦ παλατίου καὶ στρατοπέδου αὐτῶν» 82. Ἐδῶ ἀκριβῶς ἔγκειται τὸ μεγαλεῖο τῆς λατρείας: ἑνώνει καὶ ἁγιάζει τὰ πάντα, καθὼς προσφέρει σύνολη τὴν κτίση, «ὁρωμένην τε καὶ οὐχ ὁρωμένην λογικήν τε καὶ νοεράν» 83, στὸν ἐν τριάδι ἀενάως προσκυνούμενο καὶ δοξαζόμενο Θεό. 81 Verpeaux, Pseudo-Kodinos, σσ. 263.21-267.4 (PG 157, 108D-109D). Bλ. Taft, The Great Entrance, ὅ.π., σσ. 200-203. 82 Θεία Λειτουργία Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εὐχὴ τῆς ἀναφορᾶς Goar, Εὐχολόγιον, σ. 63. 83 Θεία Λειτουργία Μεγάλου Βασιλείου, Εὐχὴ τῆς ἀναφορᾶς Goar, Εὐχολόγιον, σ. 141. 16