ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟ ΤΜΗ ΜΑ

ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟ ΤΜΗ ΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Ζητήματα λογικής, θεωρίας, μεθοδολογίας και κοινωνιολογίας της γνώσης και της επιστήμης. Διδάσκων: Δημήτρης Πατέλης «Εάν υπό τον όρο φιλοσοφία αντιλαμβανόμαστε τις αναζητήσεις της γνώσης στην πλέον γενική και στην πλέον ευρεία μορφή, τότε αυτή, προφανώς μπορεί να θεωρείται η μητέρα όλων των επιστημονικών αναζητήσεων». Άλμπερτ Αϊνστάιν. «Εάν η εξωτερική όψη των πραγμάτων ταυτιζόταν με την ουσία τους, καμία επιστήμη δεν θα χρειαζόταν». Καρλ Μαρξ. «Εάν υπό τον όρο φιλοσοφία αντιλαμβανόμαστε τις αναζητήσεις της γνώσης στην πλέον γενική και στην πλέον ευρεία μορφή, τότε αυτή, προφανώς μπορεί να θεωρείται η μητέρα όλων των επιστημονικών αναζητήσεων». Άλμπερτ Αϊνστάιν. Χανιά 2009 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το πλαίσιο και τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του μαθήματος...3 ΓΝΩΣΗ ΝΟΗΣΗ ΣΥΝΕΊΔΗΣΗ....7 Επιστήμες, πολιτική και επιστημονική φιλοσοφία: σχέσεις ανάπτυξης ή έκπτωσης; Η επιστημονική φιλοσοφία.20 Για το υποκείμενο της επιστημονικής έρευνας. Τυπολογία προσωπικοτήτων.22 Η διαλογικότητα στην επιστήμη..26 Κρισιακή γνωσιακή συγκυρία και «μηχανισμός» ανάπτυξης της επιστήμης 26 Τυπολογίας προσωπικοτήτων και στάσεων συνέχεια.29 Ζητήματα θεωρίας της γνώσης, λογικής και μεθοδολογικής ανάλυσης της επιστήμης 34 Μεθοδολογία του Οργανικού Όλου: Πέραν του Διπόλου Ποιοτικών και Ποσοτικών Μονομερειών και της αντιδιαστολής Κοινωνικών και Φυσικών-Τεχνολογικών επιστημών. 1. Εισαγωγή.34 2. Γνωστική Διαδικασία, Γνώση και Επιστήμη...36 3. Μέθοδος και Μεθοδολογία...40 4. Η Μεθοδολογία του Οργανικού Όλου..45 4.1. Η Γνωσιακή Συγκυρία. 4.2. Η Κρισιακή Γνωσιακή Συγκυρία και οι Επιστημονικές Επαναστάσεις. 4.3. Επιστημονικές Επαναστάσεις και Θεμέλια της Επιστήμης. 4.4. Διάνοια και Λόγος ως Βαθμίδες του Νοείν στη Γνωστική Διαδικασία. Η Ανάβαση από το Αφηρημένο στο Συγκεκριμένο. 4.5. Ιστορικό και Λογικό. 4.6. Οι Κίνδυνοι που Συνδέονται με Εκδοχές του Αναγωγισμού. 4.7. Διαλεκτική Λογική και Μεθοδολογία του Οργανικού Όλου 5. Ιστορική Αναδρομή στη Φιλοσοφική Μεθοδολογική Προβληματική 73 5.1. Σύντομη Αναφορά στην Ιστορική Πορεία Μεθόδου και Μεθοδολογίας. 5.2. Η μεθοδολογία του Λογικού Θετικισμού. 5.3. Αναφορά στη Μεθοδολογία του Τ. Kuhn. 5.4. Για την Εξελικτική Επιστημολογία του Κ. Popper. 5.5. Για τη μεθοδολογία των προγραμμάτων επιστημονικής έρευνας του I. Lakatos. 5.6. Ο μεθοδολογικός αναρχισμός του P. Feyerabend ως προάγγελος της μεταμοντέρνας διάλυσης της ορθολογικής μεθοδολογίας. 5.7. Από την Κοινωνιολογία της Γνώσης και της Επιστήμης στον Αγοραίο Κοινωνιολογισμό. Από την αναγωγή της γνώσης σε αγοραία πληροφορία στη «Μεταμοντέρνα» Διάλυση του Ορθού Λόγου και της Μεθοδολογίας. 6. Ποιοτικές και Ποσοτικές Προσεγγίσεις.94 6.1. Ποιόν, Ποσόν και Μέτρο: Ο Νόμος της Μετάπτωσης των Ποσοτικών Αλλαγών σε Ποιοτικές. 6.2. Ποιοτικοί και Ποσοτικοί Προσδιορισμοί στην Εμπειρία και στη Θεωρία. 6.3. Περί των Όρων και των Ορίων Χρήσης Ποσοτικών Μεθόδων και Μαθηματικοποίησης της Επιστήμης. 6.4. Ποσότητα Εναντίον Ποιότητας; Ορθολογισμός Εναντίον Βιώματος; Σκέψη Εναντίον Παρόρμησης; Ποιείν Εναντίον Αισθάνεσθαι; Απολλώνιο Εναντίον Διονυσιακού; 7. Ορισμένα Συμπεράσματα 105. Βιβλιογραφία 107 Εποπτικά επεξηγηματικά σχήματα.. 115 Βασικές έννοιες και κατηγορίες...121 Αναφορά στην κατηγοριακή ανάλυση και ιστορική ανασύσταση του γίγνεσθαι μιας επιστήμης...158 Η Κοινωνικοποίηση της Επιστημονικής Έρευνας και η Ιδιωτικοποίηση των Αποτελεσμάτων της. Νίκος Α. Ασπράγκαθος,.170 Επιστήμη και ανθρωπισμός.(μ. Δαφέρμος, Ρ. Σάαντ)...184 Φύση, κοινωνία και επιστήμη.193 Οι προοπτικές μιας σύγχρονης Διαλεκτικής της Φύσης και η έννοια «σύμπαν» 197 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ο. Από τη ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΉ ΤΗΣ ΦΎΣΗΣ του Φ. Ένγκελς Οι περιπέτειες των φυσικών επιστημόνων και μηχανικών που αγνοούν την φιλοσοφία.203 Φυσιογνωσία και φιλοσοφία...204 Διαλεκτική 223 Διαλεκτική των φυσικών επιστημών....227 Κατάταξη των επιστημών.... 228 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ο. Η κοινωνική ευθύνη των επιστημόνων (Από το άρθρο του Joseph Rotblat)...229 Η λογική της ελεύθερης έρευνας και η υπαγωγή επιστήμης και παιδείας στο κεφάλαιο...234 2

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Το πλαίσιο και τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του μαθήματος. Εισαγωγικές επισημάνσεις αφετηριακές έννοιες. Πτυχές της διεπιστημονικής θεώρησης της επιστήμης: οικονομική, κοινωνιολογική, ψυχολογική, λογική, μεθοδολογική, ηθική, αισθητική, και φιλοσοφική. Η επιστήμη ως κοινωνικό-πολιτισμικό φαινόμενο. Φιλοσοφία και επιστήμη. A.Η θέση και ο ρόλος της επιστήμης στη διάρθρωση της κοινωνίας. 1.Η εργασία ως πυρήνας της ουσιώδους ανθρώπινης δραστηριότητας και ως υπόδειγμα κάθε δραστηριότητας. Τα συστατικά στοιχεία της εργασίας. Η διάκριση των ουσιωδών πλευρών του αντικειμένου ως αναγκαίος και ικανός όρος μετασχηματισμού του. Σκοποθεσία και γνώση Η ανάδειξη της σκοποθεσίας, της εποπτείας, του ελέγχου και της διοίκησης ως σχετικά αυτοτελούς πόλου του αντιφατικού καταμερισμού της εργασίας. 2. Το κοινωνικό συνειδέναι και οι μορφές του. Φιλοσοφία, επιστήμες και λοιπές μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Η φιλοσοφία ως επιστημονική κοσμοθεωρία. Η επιστήμη ως μoρφή κοινωνικής συνείδησης. Ο διττός χαρακτήρας της επιστήμης (γνώση συνείδηση). 3. Η επιστήμη ως: Ερευνητική δραστηριότητα (παραγωγή αναπαραγωγή διάδοση γνώσης). Αποτελέσματα κεκτημένα (γνώσεις). Θεσμός οργάνωση ιεραρχία σχέσεις μεταξύ ανθρώπων εντός και εκτός επιστήμης. Παραγωγική δύναμη. 4. Ο χαρακτήρας της επιστημονικής δραστηριότητας. Η επιστήμη ως καθολική εργασία. Β.Ζητήματα θεωρίας της γνώσης, λογικής και μεθοδολογίας. 1. Η διαλεκτική υποκειμένου αντικειμένου. Αντανάκλαση, αλληλεπίδραση, ερεθιστικότητα, ανακλαστικότητα, αισθαντικότητα, ψυχισμός, συνείδηση. Δραστηριότητα: υλικό και ιδεατό, αντικειμενοποίηση και απόαντικειμενοποίηση. 3

2. Σημεία, σύμβολα, και κώδικες. Γλώσσα και σκέψη. Φυσική γλώσσα και τεχνητές γλώσσες. Τυποποίηση της γλώσσας. 3. Προεπιστημονική γνώση και επιστημονική γνώση. Καθημερινή συνείδηση και κοινός νους. 4. Εμπειρικό και θεωρητικό, αισθητηριακό και ορθολογικό. Το γεγονός της επιστήμης και της καθημερινής συνείδησης. Το γεγονός ως μέρος του επιστητού. Το γεγονός ως ενότητα αισθητηριακού και ορθολογικού. Παρατήρηση και πείραμα Γνωσεολογικές ιδιαιτερότητες του πειράματος. Μετρήσεις και μετρικά πειράματα. Τα μοντέλα και η πειραματική λειτουργία τους. Προσομοίωση. 5. Διάνοια και λόγος ως βαθμίδες της ενιαίας και αντιφατικής επιστημονικής νόησης. Μέθοδος και μεθοδολογία: τα μέσα και οι τρόποι της έρευνας. Οι παράμετροι και τα κριτήρια επιλογής της μεθόδου. Η μέθοδος της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Ανάλυση σύνθεση, επαγωγή απαγωγή. Η λογική δομής της επιστημονικής νόησης. Τυπική και διαλεκτική λογική. 6. Αρχές της διαλεκτικής μεθόδου και επιστημονική έρευνα: Ολόπλευρη εξέταση του αντικειμένου και σφαιρική προσέγγιση. Εξέταση της αμοιβαίας συνάφειας και των αλληλεπιδράσεων του αντικειμένου. Αιτιοκρατία και τύποι αιτιότητας. Το ανέφικτο της επιστημονικής έρευνας εκτός αιτιοκρατίας. Το αντικείμενο ως αναπτυξιακή διαδικασία. Ιστορικό και λογικό. 7. Η διαλεκτική απόλυτης και σχετικής, συγκεκριμένης και αφηρημένης, υποκειμενικής και αντικειμενικής αλήθειας. Αλήθεια, πλάνη, φενάκες. Επιστήμη και ιδεολογία. Δογματισμός και σκεπτικισμός. 8.Οι λειτουργίες της επιστήμης: - περιγραφή, εξήγηση, ερμηνεία, πρόβλεψη, πρόγνωση. - θεμελίωση και απόδειξη. - η ευρετική λειτουργία της επιστημονικής γνώσης. 9. Η δημιουργική φαντασία και η διαίσθηση. 10. Ο μηχανισμός ανάπτυξης της επιστήμης. αναζήτηση υπόθεση ανακάλυψη. εσωτερικές και εξωτερικές συνιστώσες ανάπτυξης η κρισιακή γνωσιακή συγκυρία ως φάσμα δυνατοτήτων περαιτέρω ανάπτυξης και καταστροφής-διάλυσης της επιστήμης Τα όρια εφαρμοσιμότητας και ισχύος της εκάστοτε κεκτημένης γνώσης 4

η προεκβολή του κεκτημένου στο εισέτι μη εγνωσμένο η υπέρβαση-διαλεκτική άρση του κεκτημένου και ο επαναπροσδιορισμός επαναπροσανατολισμός της έρευνας με την επιστημονική ανακάλυψη. Γ. Οι επιστήμες στην ιστορία Από τον μύθο στον λόγο. Ανθρωπομορφοποίηση και αποανθρωπομορφοποίηση. Οι απαρχές της επιστήμης: φυσική φιλοσοφία. Επιστήμες - απότοκες των αναγκών της πρακτικής ( ιατρική, αστρονομία, αριθμητική ) και ειδέναι εαυτού χάριν. Η εναλλαγή επιστημονικών κοσμοειδώλων στην ιστορία Η ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης ως διαδικασία διεύρυνσης, εμβάθυνσης και διακρίβωσης της γνώσης. Κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας εντός της επιστήμης και κατακερματισμός της γνώσης. Εξειδίκευση και καταμερισμός εργασίας. Φυσικές και κοινωνικές επιστήμες. Το γίγνεσθαι των επιστημών. Ταξινόμηση των επιστημών ως προς το αντικείμενο. Διαφοροποίηση και ολοκλήρωση της επιστημονικής γνώσης. Η συνθετική προοπτική των επιστημών στα πλαίσια του συνειδέναι ολόπλευρα αναπτυσσόμενων προσωπικοτήτων. Το πρόβλημα της ιστορικής ανασύνθεσης. Ιστορικό και λογικό. Δ. Νεωτερισμοί και παραδόσεις στην ανάπτυξη της επιστήμης. Η προσωπικότητα, η κοινωνική αποστολή και το ήθος του επιστήμονα ερευνητή. Τυπολογία προσωπικοτήτων της επιστημονικής κοινότητας. Η επιστημονική κοινότητα ως κομφορμιστικό προκάλυμμα και άλλοθι για την υπαγωγή της επιστήμης σε εξωεπιστημονικά κελεύσματα των κρατούντων. Επιστήμη και εξουσία. Το υποκείμενο της επιστημονικής δραστηριότητας: άτομο, μικροομάδα, επιστημονική κοινότητα, κοινωνία. Το πρόβλημα της σχολής στην επιστήμη. Η κορύφωση του ανταγωνιστικού χαρακτήρα του καταμερισμού της εργασίας επί κεφαλαιοκρατίας: η τεχνοεπιστήμη ως αντικειμενοποιημένη στους υλικούς όρους της παραγωγής δύναμης αντιπαρατίθεται στη ζωντανή εκτελεστική εργασία. Η υπαγωγή της επιστήμης στο κεφάλαιο. 5

Χειραγώγηση της επιστήμης και χειραγώγηση μέσω της επιστήμης. Ο φετιχισμός της επιστήμης: επιστήμη για την επιστήμη Η επιστημονική έρευνα ως καθολική εργασία ανταλλαγής, αμοιβαίου εμπλουτισμού και ανάπτυξης δεξιοτήτων. Η κριτική επαναστατική διάσταση και η χειραφετητική απελευθερωτική λειτουργία της επιστήμης. Ε. Θεωρίες, κατευθύνσεις, τάσεις και προσεγγίσεις στη φιλοσοφία της επιστήμης. Η φιλοσοφία της επιστήμης ως εφαρμοσμένη τυπική λογική: Λογικός θετικισμός. Από την ανάλυση της δομής στην ανάλυση της ανάπτυξης της γνώσης: η διαψευσιμότητα του κριτικού ορθολογισμού. Ανορθολογικός σχετικισμός συμβατισμός. Η μεθοδολογία των ερευνητικών προγραμμάτων. Ο επιστημολογικός αναρχισμός. Η μεταμοντέρνα ανορθολογική διάλυση. Η ιστορική διαλεκτική μεθοδολογία. 6

ΓΝΩΣΗ - ΝΟΗΣΗ - ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ του Δημήτρη Σ. Πατέλη. Για την προέλευση του ανθρώπινου ψυχισμού. Η συνείδηση είναι ιδιότυπο μόρφωμα του ψυχισμού. Είναι χαρακτηριστική για τον άνθρωπο ιδεατή αντανάκλαση της αντικειμενικής και υποκειμενικής πραγματικότητας, μέσω πολύμορφου συνόλου των ειδικά ανθρώπινων ψυχικών λειτουργιών 1. Ο ψυχισμός είναι ιδιότυπη μορφή αντανάκλασης. Αντανάκλαση είναι μια καθολική ιδιότητα της αντικειμενικής πραγματικότητας, πλευρά της αλληλεπίδρασης που συνίσταται στη διαφορών βαθμίδων αναπαραγωγή γνωρισμάτων, δομικών χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων και σχέσεων του αντανακλώμενου αντικειμένου ή διαδικασίας. Σε διαφορετικές βαθμίδες συγκρότησης, διάρθρωσης κλπ. της πραγματικότητας προσιδιάζουν διαφορετικά ως προς τα ποιοτικά και ουσιώδη χαρακτηριστικά τους είδη αντανάκλασης: στα σώματα της μη ζώσας φύσης (π.χ. ίχνη μηχανικής αλληλεπίδρασης) στα φυτά και στους απλούστερους οργανισμούς (π.χ. "ερεθιστικότητα", ως μεταβολή της φυσιολογικής κατάστασης υπό την επίδραση εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμάτων) σε ανώτερα είδη έμβιων όντων (π.χ. "αισθαντικότητα" ως ικανότητα σχηματισμού πρωταρχικών απεικασμάτων κλπ., που παρέχουν τη δυνατότητα χωροχρονικού προσανατολισμού, προσαρμογής, αλλά και προτρέχουσας επενέργειας στο περιβάλλον βάσει της οικολογικής ιδιοτυπίας του και των αναγκών του οργανισμού) κλπ. Στη βαθμίδα του ανθρώπου παρατηρείται η ανώτερη και η πλέον περίπλοκη μορφή αντανάκλασης: ή "συνείδηση" και η "αυτοσυνείδηση". Πρόκειται για ιδιότητες, η εμφάνιση, η διαμόρφωση και η ανάπτυξη των οποίων συν-δέεται με την ιστορία του πολιτισμού, και ιδιαίτερα με την εργασιακή δραστηριότητα και την επικοινωνία. Η ανάγκη μετασχηματισμού της φύσης με την από κοινού δραστηριότητα, μέσω των εργαλείων (μέσων) εργασίας, καθορίζει τον "επιλεκτικό" και "σκόπιμο" χαρακτήρα της αντανάκλασης στον άνθρωπο, ο ψυχισμός του οποίου συνδυάζει την "αισθητηριακή νόηση" με τη "λογική σκέψη" (έννοιες, υποθέσεις, θεωρίες κλπ.) και με τη "δημιουργική φαντασία" και αντικειμενοποιείτε σε υλικά και ιδεατά αντικείμενα που έχουν παραχθεί από τον άνθρωπο (συμπεριλαμβανόμενων και των συστημάτων σημάτων όπως η γλώσσα). Η ύπαρξη ορισμένης διαμεσολαβημένης και ενεργά μετασχηματιζόμενης αντιστοιχίας μεταξύ της αντανάκλασης και των αντικειμενικών χαρακτηριστικών της πηγής της, μεταξύ της επεξεργασίας των νευρικών ερεθισμάτων στον εγκέφαλο και των ψυχικών μορφωμάτων του διασφαλίζει ορισμένη αποτελεσματικότητα στη δραστηριότητα του υποκείμενου. Η επιστημονική έρευνα αποσκοπεί στη βέλτιστη δυνατή αντανάκλαση του αντικειμένου, στην αληθή αναπαράσταση των νόμων που το διέπουν με εγγύτερο ή απώτερο στόχο τον δημιουργικό μετασχηματισμό του. Η αισθητική αντανάκλαση μέσω αισθητηριακών απεικασμάτων - αισθητηριακών ισοδυνάμων της ουσίας (της αρτιότητας, 1 Αποφασιστική στη διερεύνιση της ανάδειξης της συνείδησης στην ανθρωποκοινωνιογένεση είναι η συμβολή της Πολιτισμικής Ιστορικής Ψυχολογίας που αναπτύχθηκε στην ΕΣΣΔ. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ερευνητές όπως οι: Βιγκότσκι Λ.Σ., Ρουμπινστάιν Σ.Λ, Λεόντιεφ Α.Ν., Λούρια Α.Ρ. κ.α. 7

της νομοτέλειας κλπ.) των αντικείμενων, συγκροτεί ένα πεδίο που απαρτίζεται από την αισθητική μορφή της συνείδησης (συνδεόμενη στενά και με τη γνωστική λειτουργία της νόησης), από την αισθητική σχέση προς την πραγματικότητα, από τα αισθητικά. βιώματα και την αισθητική δημιουργία (παρούσα σε κάθε δημιουργική δραστηριότητα). Η ανάπτυξη της πληροφορικής και της κυβερνητικής παρέχει τη δυνατότητα μοντελοποίησης - τυποποίησης και εμπειρικής - μετρικής προσέγγισης των διαφορών μορφών και επιπέδων της αντανάκλασης από τη σκοπιά της παραγωγής, επεξεργασίας και μετάδοσης πληροφοριών. Η παράδοση του εμπειρισμού εξετάζει την αντανάκλαση κατ' εξοχήν ως παθητική διαδικασία εμπλουτισμού της ψυχής μέσω της εμπειρίας και των παραστάσεων. Οι Στωικοί και αργότερα οι αισθήσιοκράτες αποκαλούσαν την ψυχή του νεογνού tabula rasa (άγραφο πίνακα). Η γραμμική, μηχανιστική και μονόπλευρη θεώρηση της αντανάκλασης ανήγαγε το πρόβλημα στον απλό αντικατοπτρισμό. Η γερμανική κλασική φιλοσοφία έθεσε το ζήτημα του ανακλαστικού χαρακτήρα της συσχετικότητας των προσδιορισμών του αντικειμένου στο επίπεδο της ουσίας, ανάγοντας το τελικά στον αναστοχασμό και στην ανασκοπική λειτουργία της υποστασιοποιημένης νόησης (reflexion στον Χέγκελ). Ο διαλεκτικός υλισμός ανέδειξε τη διαβάθμιση των τύπων της αντανάκλασης, στα πλαίσια της καθολικής αλληλεπίδρασης, ως πυρήνα της γνωσιολογίας (Β. Ι. Λένιν). Διάφορες νεομαρξιστικές προσεγγίσεις προσάπτουν στη λενινιστική θεώρηση μηχανιστικά χαρακτηριστικά αντιπαραθέτοντας σ' αυτή την υποκειμενικά νοούμενη πράξη (βλ. σχολή της Πράξης). Η υπερεκτίμηση της εξάρτησης του περιεχόμενου της αντανάκλασης από τις νευροφυσιολογικές ιδιαιτερότητες των αισθητηρίων οργάνων χαρακτηρίζει τον φυσιολογικό ιδεαλισμό (Μuller J.). Για τη θεωρία των ιερόγλυφων τα απεικάσματα της αντανάκλασης είναι σύμβολα, σημεία των πραγμάτων συμβατικού χαρακτήρα (Ο. Helmholtz). Η αντανάκλαση αποτελεί το αντικείμενο διεπιστημονικών προσεγγίσεων (βλ. και: ψυχισμός, συνείδηση, αυτοσυνείδηση, θεωρία της γνώσης). Πότε εμφανίζεται ο ψυχισμός; Ο ψυχισμός εμφανίζεται εάν και εφ όσον το έμβιο ον αποκτά σώμα, δηλαδή διακριτή και όχι διάχυτη ή συγχωνευμένη με το περιβάλλον ύπαρξη. Η απόσπαση του σώματος του οργανισμού από το θρεπτικό του περιβάλλον τον ωθεί σε αναζήτηση ενός προσανατολιστικού μηχανισμού διευθέτησης στο χώρο και το χρόνο. Κατ αυτόν το τρόπο ανακύπτει ως διαμεσολαβημένη σχέση του σώματος με το περιβάλλον μια προτρέχουσα αντανάκλαση που επιτρέπει την αναγκαία (προς αποφυγή κινδύνου, δυσμενούς, καταστρεπτικού ή επιβλαβούς και προς ανεύρεση ευμενούς, ευεργετικού ή επωφελούς περιβάλλοντος) μετατόπιση. Συνδέεται λοιπόν ο ψυχισμός με την κίνηση που χαρακτηρίζει τον ζωικό κόσμο. Στο ζωικό κόσμο ο ψυχισμός είναι ένα ασυνείδητο πλέγμα λειτουργιών - ανταποκρίσεων σε ερεθίσματα, οι οποίες εξασφαλίζουν την ικανοποίηση των ενστικτωδώς κωδικοποιημένων αναγκών του οργανισμού, για την υποστήριξη της βιολογικής του ύπαρξης στα πλαίσια του «πρώτου συστήματος σήμανσης» 2 Το ασυνείδητο του ζωώδους ψυχισμού έγκειται κυρίως στην 2 Βλ. σχετικά: Pavlov I.P. Εγκέφαλος και ψυχισμός. Εκδ. Ακαδ. Παιδαγωγικών και Κοινωνικών Επιστημών. Μόσχα - Βορόνεζ, 1996. 8

αδυναμία του ζώου να διακρίνει τον εαυτό του απ τον περίγυρό του: εδώ περιβάλλον, ερέθισμα και ενέργεια - ανταπόκριση στο ερέθισμα, προσλαμβάνονται ως ενιαίο όλο. Βιβλιογρ.:.Παβλοφ Τ.. θεωρία της αντανάκλασης. Δωδώνη..- Θ. Βακαλιος, Είναι και συνείδηση, γνώση και αλήθεια, Αθ.. 1986.- Ε. Ξενόπουλος, Η διαλεκτική της συνείδησης, Ιωλκος, Αθ., 1979. Εργασία - μέσα - νοήματα - σύμβολα - επικοινωνία. Εργασία. Ιδιότυπα ανθρώπινη μορφή αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τη φύση, η διαδικασία ανταλλαγής ύλης μεταξύ ανθρώπου και φύσης, από την άποψη της συμμετοχής σε αυτήν του ανθρώπου, της χρησιμοποίησης των οργάνων του σώματος του. Η εργασιακή διαδικασία προϋποθέτει προπαντός την ύπαρξη ανάγκης για ορισμένο αντικείμενο της κατανάλωσης. Η εργασία εν γένει περιλαμβάνει τα εξής συστατικά στοιχεία: τον άνθρωπο ως υποκείμενο της εργασίας, το αντικείμενο της εργασίας, τα μέσα της εργασίας και το αποτέλεσμα (προϊόν) της εργασίας. Η αλληλεπίδραση αυτών των στοιχείων κατά ορισμένο τρόπο συνιστά την εργασία. Η ανάγκη μετατρεπόμενη σε σκοπό, σε σκοποθεσία, γίνεται εσωτερική στιγμή της εργασίας και ο κύκλος, με αφετηρία τις βιοτικά απαραίτητες ανάγκες του ανθρώπου, διαμεσολαβείται από την εργασία και ολοκληρώνεται με την κατανάλωση των προϊόντων. Στην εργασιακή διαδικασία διακρίνονται: ο "προσωπικός παράγοντας" (ο άνθρωπος με τις εργασιακές ιδιότητες του) και ο "εμπράγματος" (τα μέσα και τα αντικείμενα της εργασίας). Η εργασία στην ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά υπό μια έννοια και κάθε σχετικά αυτοτελής επιμέρους εργασιακή διαδικασία, διανύει στην ανάπτυξη της ορισμένα στάδια (προϋποθέσεις της εργασίας, πρωταρχική εμφάνιση, διαμόρφωση και ωριμότητα), κατά τα οποία αναπτύσσονται αντίστοιχα όλα τα συστατικά στοιχεία της αλλά και ο εκάστοτε τρόπος αλληλεπίδρασης τους, ο χαρακτήρας της εργασίας. Ο άνθρωπος ξεκίνησε από την άμεση χρησιμοποίηση έτοιμων αντικειμένων της αυτενέργειας της φύσης (συλλεκτική οικονομία), για να περάσει στη διαμεσολάβηση των τεχνητά δημιουργημένων μέσων εργασίας (παραγωγής), τα οποία απαιτούν άμεση ενεργοποίηση φυσικών ανθρώπινων δυνάμεων για τη χρησιμοποίηση τους (δεσπόζουν στη μεγάλη βιομηχανία), και να καταλήξει σε αυτόματα (αυτοματοποιημένα, αυτενεργά) μέσα και στην αυτοαναπαραγωγή αυτενεργών μέσων (παραγωγή αυτομάτων από αυτόματα). Αντίστοιχη ανάπτυξη παρατηρείται στο υλικό, στο αντικείμενο της εργασίας: από τη χρήση δεδομένων υλικών της φύσης, στο προκαταβολικά επεξεργασμένο (από την εργασία) υλικό (το οποίο κατά βάση διατηρεί τις φυσικές ιδιότητες του) και τελικά (στο τέλος της σπείρας της ελικοειδούς ανάπτυξης) στη δημιουργία τεχνητών υλικών με προκαθορισμένες ιδιότητες. Η μέχρι τώρα ιστορία της εργασίας συνδέεται με τη χρησιμοποίηση κατ' εξοχήν της μηχανικής μορφής κίνησης (παρά π.χ. την προαιώνια χρήση της φωτιάς), που φέρει τη σφραγίδα της ζωικής προέλευσης του ανθρώπου (το χέρι είναι όργανο μηχανικής 9

μετατόπισης) και συνδέεται ουσιαστικά με τη χειρωνακτικού χαρακτήρα εργασία. Οι περαιτέρω τάσεις προοιωνίζονται τη διεύρυνση και εμβάθυνση του ρόλου του μετασχηματισμού διαδικασιών (έναντι του μετασχηματισμού πραγμάτων) και της χρήσης ανώτερων μορφών κίνησης, με τελική προοπτική την κατ' εξοχήν βιολογικοποίηση της παραγωγής (βιοτεχνολογίες). Αντίστοιχες αλλαγές παρατηρούνται και στην ίδια την εργασία: από τη συλλογικού χαρακτήρα εργασία, που ανέκυψε με φυσικό τρόπο (συλλογή, γεωργία, κτηνοτροφία), προς την ατομική χειρωνακτική εργασία (από την οποία και ανέκυψε πρωταρχικά η κεφαλαιοκρατία) και από αυτήν προς την εργασία με μηχανές (μέσω αντιφατικών διαδικασιών ενοποίησης και καταμερισμού της εργασίας) με τον - και τεχνολογικά πλέον αναγκαίο - κοινωνικό χαρακτήρα της. Διανύει δηλαδή η εργασία μια πορεία από τη δραστηριότητα για τη χρησιμοποίηση (με ορισμένη χρήση οργάνων του σώματος) κατ' εξοχήν δεδομένων από τη φύση μέσων παραγωγής προς την επικράτηση της εργασίας για τη χρησιμοποίηση τεχνητών μεσών παραγωγής, και από αυτή στην επικράτηση της εργασίας για τη δημιουργία και χρησιμοποίηση αυτενεργών μέσων παραγωγής (με αντίστοιχη συρρίκνωση του ρόλου της φυσικής εργασίας και ενίσχυση της επιστήμης ως παραγωγικής δύναμης). Ελικοειδώς αναπτύσσεται ο άνθρωπος στην εργασία και μέσω της εργασίας. Από τον άνθρωπο - συλλέκτη (πρωτόγονη κοινότητα) στον άνθρωπο - παραγωγό με βασικά μέσα παραγωγής φυσικής προέλευσης (γη και ζώα), με τον ίδιο τον άνθρωπο σχεδόν ολοκληρωτικά (δουλοκτησία) είτε εν μέρει (φεουδαρχία) μη αποσπασμένο από τα εν λόγω μέσα. Έπεται η επικράτηση του ανθρώπου της φυσικής εργασίας για τη χρησιμοποίηση των μηχανών με αντίποδα της τον άνθρωπο της επιστημονικής εργασίας. Η μετέπειτα ανάπτυξη της εργασίας (στην ώριμη αταξική κοινωνία) με τη βαθμιαία απαλλαγή του ανθρώπου από την άμεση (χειρωνακτική) εργασία (μείωση του εργάσιμου χρόνου κλπ.) και την άρση του ανταγωνιστικού χαρακτήρα καταμερισμού της εργασίας και των συνδεόμενων μ' αυτόν σχέσεων παραγωγής, θα οδηγήσει στον άνθρωπο - ολόπλευρα αναπτυσσόμενο υποκείμενο της δημιουργικής (φυσικής και πνευματικής) δραστηριότητας. Στην ιστορία της κοινωνικής φιλοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών η εργασία γίνεται θεωρητικό αντικείμενο κατά τους νέους χρόνους με τις διάφορες εκδοχές της «εργασιακής θεωρίας της αξίας» (βλ. ιδιαίτερα: φυσιοκράτες, Α. Σμιθ, Ντ. Ρικάρντο). Έμμεση, ιδεοκρατικά αντεστραμμένη, πλην όμως εμβριθής διαπραγμάτευση του ρόλου της (κατ' εξοχήν πνευματικής) εργασίας υπάρχει στο έργο του Γκ. Χέγκελ. Η θεμελιωδέστερη και πλέον εμπεριστατωμένη θεωρητική εξέταση της εργασίας ως διττού χαρακτήρα υπόστασης του όλου πλέγματος των σχέσεων παραγωγής της κεφαλαιοκρατίας ανήκει στον Κ. Μαρξ. Ο Φ. Ένγκελς, κατέδειξε τον ρόλο της εργασίας στην ανθρωποκοινωνιογένεση. Οι επεξεργασίες του Κ. Μαρξ για τον αλλοτριωμένο και αλλοτριωτικό χαρακτήρα της εργασίας επί κεφαλαιοκρατίας τροφοδότησαν πληθώρα μετέπειτα κριτικών φιλοσοφικών ρευμάτων (π.χ. Φρανκφούρτης σχολή, Λούκατς Ντ., ριζοσπαστικός υπαρξισμός κ.λπ.). Ειδικά πεδία ερευνών συγκροτούν η κοινωνιολογία και η ψυχολογία της εργασίας, η πολιτική οικονομολογία και εργονομία. Η διαλεκτική της ανάπτυξης της εργασίας στη δομή και στην ιστορία της κοινωνίας ως ολότητας αποτελεί τον πυρήνα της Λογικής της Ιστορίας του Β. Α. 10

Βαζιούλιν (βλ. επίσης: εξαντικειμένωση και απαντικειμένωση, δραστηριότητα, δημιουργικότητα, αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, αλλοτρίωση, παραγωγή, Κεφάλαιο, εργατική τάξη). Βιβλιογρ.: D. Ricardo, Αρχαί πολιτικής οικονομίας και φορολογίας, Αθήνα, 1938.- Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Αθήνα, Σ.Ε., τόμ. 3.- του ίδιου, θεωρίες για την υπεραξία. Αθήνα, Σ.Ε., τόμ. 3.- του ίδιου, Για την παραγωγική και μη παραγωγική εργασία. Εξάντας, Αθήνα, 1990.- Φ. Ένγκελς, Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου, στο "Διαλεκτική της φύσης", Αθήνα, Σ.Ε., 1984.- G. Fried-mann, Πού τραβά η ανβρώπινη εργασία, Αθήνα, 1984.- Β. Α. Βαζιούλιν, Ιστορία και κομμουνιστικό ιδανικό, "Διαλεκτική", τ. 2,1990. Η συνείδηση Η συνείδηση ανακύπτει γενετικά και λειτουργικά μαζί με την εργασιακή δραστηριότητα (μέσα σε αυτήν και μέσω αυτής) 3. Η εργασιακή δραστηριότητα, ως ειδοποιός τρόπος ανταλλαγής ύλης του ανθρώπου με τη φύση, έχει δύο πλευρές: 1.συνιστά μετασχηματισμό κατά ορισμένο τρόπο και με τη βοήθεια κατάλληλων μέσων (εργαλείων κ.λ.π.) του εξωτερικού αντικειμένου για την ικανοποίηση των (μετασχηματιζόμενων σε σκοπό) αναγκών του ανθρώπου με τα προϊόντα της εργασίας. 2.συνιστά μετασχηματισμό υλοποιούμενο από ένα σύνολο ανθρώπων (δεδομένου ότι ο απομονωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει). Αναγκαίος και ικανός όρος για να τελεσφορεί αυτός ο μετασχηματισμός είναι η διάκριση των ουσιωδών πλευρών, των χαρακτηριστικών όχι μόνο του αντικειμένου, αλλά και των υπόλοιπων συστατικών στοιχείων της εργασίας. Ουσιώδεις - από την οπτική κατ εξοχήν της εργασίας - πλευρές είναι οι αναγκαίες και ικανές για το μετασχηματισμό του αντικειμένου. Μεταξύ ανθρώπου (υποκειμένου) και αντικειμένου ανακύπτει ένας εμπράγματος - αντικειμενοποιημένος διαμεσολαβητικός κρίκος μέσω του οποίου επιτυγχάνεται ο μετασχηματισμός του αντικειμένου σε προϊόν. Το λειτουργικά και μορφολογικά μετασχηματισθέν από τον άνθρωπο μέσο εργασίας - σε αντιδιαστολή με τις περιστασιακές, ad hoc χρήσεις φυσικών αντικειμένων επενέργειας στη φύση από ορισμένα ζώα - αναβαθμίζει ριζικά τον ψυχισμό του. Η σταθερή, αντικειμενοποιημένη και αλλεπάλληλα επαναλαμβανόμενη ή τροποποιούμενη σε όμοιες (ή ανόμοιες) συνθήκες διαμεσολάβηση του μέσου -εργαλείου, επιτρέπει στον άνθρωπο να διακρίνει την πηγή του ερεθίσματος από το ερέθισμα δηλαδή το αντικείμενο αφ εαυτού, γεγονός που του παρέχει τη δυνατότητα (λόγω ακριβώς της διαμεσολαβημένης αποστασιοποίησης, αλλά και της συνακόλουθης ασύγκριτα αποτελεσματικότερης επενέργειας) να διακρίνει τον εαυτό του από τον περίγυρο. Αλλά η ανάπτυξη της εργασιακής δραστηριότητας είναι ανέφικτη χωρίς την κοινοποίηση των ουσιωδών γνωρισμάτων του αντικειμένου, χωρίς την συλλογική χρήση - βελτίωση του μέσου κατά τον αντίστοιχο με τον (λειτουργικά και μορφολογικά) αποκρυσταλλωμένο σε αυτό προορισμό - τρόπο επενέργειας. Το μέσο δεν είναι νεκρή διαμεσολάβηση, αλλά εμπράγματος, γενετικά και λειτουργικά πρωτεύον φορέας νοήματος, συμπύκνωμα κωδικοποιημένο μορφών και τρόπων συλλογικής δραστηριότητας. Αυτή η 3 βλ. Ένγκελς Φ. Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου, στο: Ένγκελς Φ. Διαλεκτική της φύσης, μετ. Ε. Μπιτσάκη, εκδ. Σ. Ε. Αθήνα, 1984μ σελ. 149-162. 11

διαμεσολάβηση ως οργανικό στοιχείο της αμφίδρομης διαλεκτικής σχέσης υποκειμένου - αντικειμένου και υποκειμένων προς άλληλα στα πλαίσια αλλεπάλληλων εξαντικειμενώσεων - απαντικειμενώσεων, κωδικοποιήσεων - αποκωδικοποιήσεων, κατά την ανάπτυξη της εργασιακής δραστηριότητας, συνδέεται με την εμφάνιση και ανάπτυξη του «δεύτερου συστήματος σήμανσης», ως ιδιότυπης για τον άνθρωπο ανώτερης νευρικής λειτουργίας μέσω σημείων, συμβόλων 4. Αλληλένδετη με τα παραπάνω είναι και η δυνατότητα του ανθρώπινου ψυχισμού να διακρίνει τον εαυτό του ως αντικείμενο, ούτως ώστε μέσω της συνείδησης και της αυτοσυνείδησης να προβαίνει σε αυτορύθμιση και αυτοέλεγχο, λειτουργίες απαραίτητες για κάθε συλλογική συν - εργασία, σε κάθε από κοινού δραστηριότητα. Έτσι, από τη νοηματοδοτούμενη διαμεσολάβηση της εργασιακής δραστηριότητας ο ανθρώπινος ψυχισμός αντλεί τη δυνατότητα λειτουργίας μέσω σημαινόντων σημείων - συμβόλων. Η διαδικασία αυτή είναι αρκετά περίπλοκη τόσο στη φυλογένεση, όσο και στην οντογένεση. Οι πρώτες ιδεατές διαμεσολαβήσεις, οι «προέννοιες», δεν συνιστούν αυστηρά διαζευκτικά μορφώματα, αλλά εναργείς εντυπώσεις, παραστατικά απεικάσματα πραγμάτων και συμβάντων, αναπόσπαστα συνδεδεμένα με τις αλλαγές που αυτά υφίστανται υπό την επίδραση των μεν είτε των δε επενεργειών 5. Η αρχικά χαώδης περί του όλου αντίληψη, με την άμεση βιωματική εμπλοκή στην πρακτική συγκυρία και την εκφραζόμενη με αντίστοιχης συναισθηματικής φόρτισης άμεση σήμανση των συνδεόμενων με την αποτίμηση της επιτυχίας ή αποτυχίας των πράξεων εσωτερικών καταστάσεων («γλώσσα του σώματος», μιμητικές εκφράσεις, νεύματα και χειρονομίες, άναρθρες κραυγές κλπ) βαθμιαία, με την διάκριση και διαμόρφωση του προφορικού λόγου, αντικαθίσταται από διαμεσολαβημένη συμβολική ονοματοθεσία. Στη θέση της άμεσης σήμανσης εσωτερικών καταστάσεων (αντιλήψεων, παραστάσεων, εννοιών, βιωμάτων, αξιολογήσεων, είτε σχημάτων δράσης), αναπτύσσονται συμβολικά συστήματα σημείων (γλώσσα) ως έναρθρος λόγος (φθογγότυποι, συλλαβές, λέξεις κλπ), καθιστώντας την ανθρώπινη συνείδηση κατ εξοχήν συμβολική, και παρέχοντας τεράστιες δυνατότητες γενίκευσης, αφαίρεσης συνδιασμών και ευελιξίας στη διαμεσολαβημένη ιδεατή και πραγματική αφομοίωση της πραγματικότητας. Το φάσμα λειτουργικών και δημιουργικών δυνατοτήτων του ανθρώπινου ψυχισμού διευρύνεται πολλαπλασιαστικά, εμπεριέχοντας δυνατότητες ανάπτυξης, αυτοανάπτυξης, αλλά και εμπλοκής, αντιστροφής, στρέβλωσης, ακόμα και καταστροφής. Οι ασυνείδητες λειτουργίες του ανθρώπινου ψυχισμού - στο βαθμό που ο τελευταίος είναι ανθρώπινος, δηλαδή στο βαθμό που διαθέτει συνείδηση και αυτοσυνείδηση - μετασχηματίζονται ουσιαστικά σε υποταγμένη πτυχή του ψυχισμού της προσωπικότητας (εφ όσον ο άνθρωπος είναι κοινωνικό και όχι απλώς βιολογικό ον) 6. Ο διττός χαρακτήρας της κοινωνικής συνείδησης. 4 Λεόντιεφ Α.Ν. Ντεϊτελνοστ - σοζνάνιε - λιτσνοστ. Μόσχα. 1977 του ίδιου: Προμπλέμι ραζβίτιγια ψυχικι. Μόσχα, 1981. 5 Klix Fr. Ernwachendes Denken, Berlin 1982, Ρωσ. Εκδ. Μόσχα 1983. 6 Το γεγονός αυτό αγνοείται ή υποβαθμίζεται από την παράδοση της ψυχανάλυσης, η οποία ανάγει εν πολλοίς το ανθρώπινο ασυνείδητο σε ενστικτώδη παρόρμηση. 12

Η κοινωνική συνείδηση προσιδιάζει στον άνθρωπο, ο οποίος είναι προσωπικότητα, δηλαδή στο άτομο το οποίο συνειδητά αφομοιώνει το κοινωνικό και το μετατρέπει σε εσωτερικά παρόν, κατά τρόπο ώστε η δραστηριότητά του να κατευθύνεται από τη συνειδητοποίηση της κοινωνίας ως ολότητας. Η κοινωνική συνείδηση ή συνειδέναι συναπαρτίζεται από δύο πλευρές: αφ ενός μεν συνιστά γνωστική διαδικασία και γνώση (ιδεατή αντανάκλαση της υφιστάμενης πραγματικότητας και ιδεατή προτρέχουσα σύλληψη των αποτελεσμάτων της ανθρώπινης δραστηριότητας), αφ ετέρου δε συνιστά συνειδητοποίηση και προτρέχουσα σύλληψη της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων, των αμοιβαίων σχέσεων και της επικοινωνίας τους. Η μεν πρώτη πλευρά της συνείδησης, το ειδέναι (η γνώση) γενετικά και λειτουργικά ανακύπτει κατ εξοχήν από την εργασιακή επενέργεια του ανθρώπου στη φύση και όπως είδαμε συνδέεται οργανικά με τη σκοποθεσία, με τη διευθέτηση της κίνησης προς ορισμένο αποτέλεσμα της δραστηριότητας, η δε δεύτερη, το συν - ειδέναι - απ την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων εντός και πέριξ της εργασιακής δραστηριότητας, της συν - εργασίας. Όπως λίγο πολύ ο ανεπτυγμένος κοινωνικός τρόπος παραγωγής συναρθρώνεται από την εσωτερική ενότητα (εμπεριέχουσα τη διαφορά) παραγωγικών δυνάμεων - σχέσεων παραγωγής που αποτελεί και την ουσία της κοινωνίας ως ολότητας, τρόπος του κοινωνικού συνειδέναι συναρθρώνεται ως ουσιώδης έκφανση αυτής της ολότητας, μέσω της πολυεπίπεδης αλλεπάλληλα διαμεσολαβημένης και περίπλοκης ενότητας των πλευρών και των μορφών της κοινωνικής συνείδησης, η οποία ανακύπτει απ αυτή την ουσία, αλλά δεν ανάγεται σε αυτήν. Η γνώση (ειδέναι) δεν αποτελεί απλό αντικατοπτρισμό του «είναι ως έχει», αλλά προσοικείωση πραγμάτων, καταστάσεων και διαδικασιών από την άποψη των δυνατοτήτων αλλαγής, μετασχηματισμού τους. Και η καθ εαυτώ συν - είδηση δεν συνιστά απλή στατική αποτύπωση της υλικής ζωής, των σχέσεων παραγωγής και των λοιπών κοινωνικών σχέσεων, αλλά συνειδητοποίηση της δυναμικής που εμπεριέχουν, ως διαδικασία ανάπτυξης επιδεκτική συνειδητών παρεμβάσεων και μετασχηματισμών εκ μέρους των ανθρώπων που διαθέτουν συνείδηση και αυτοσυνείδηση και με αυτή τους την ιδιότητα προβάλλουν (ατομικά και συλλογικά) ως υποκείμενα αυτής της δυναμικής. Οι βασικές μορφές της κοινωνικής συν - είδησης. Δεδομένου ότι χαρακτηριστικό της κοινωνικής συνείδησης είναι η αντανάκλαση του υποκειμένου ως υποκειμένου και η επενέργεια στους ανθρώπους ως υποκείμενα μέσω πράξεων, αισθημάτων και νόησης, σε συνάρτηση με την υπεροχή μιας από τις προαναφερθείσες στιγμές, η συνείδηση υποδιαιρείται σε τρεις βασικές μορφές. Η ηθική μορφή 7 της συνείδησης είναι εκείνη στη λειτουργία της οποίας υπερτερεί η επίδραση των πράξεων (στάσεων, συμπεριφορών, διαβημάτων, εγχειρημάτων) των ανθρώπων ως προσωπικοτήτων, με συνείδηση και αυτοσυνείδηση, πράξεων οι οποίες εξετάζονται εδώ από την άποψη της ωφέλειας είτε της βλάβης που μπορούν να επιφέρουν σε άτομα, ομάδες και στην κοινωνία συνολικά, δηλαδή από την άποψη του καλού και του κακού. Η ώριμη ηθική συνείδηση αντανακλά τις σχέσεις των ανθρώπων ως προσωπικοτήτων, 7 Η αναγωγή της ηθικής, αλλά και του συνόλου του πνευματικού πολιτισμού στην αξιολογική προβληματική, θέτει ουσιαστικούς φραγμούς στην επιστημονική - ιστορική έρευνα. Βλ. σχετικά: Πατέλη Δ. Αξίες και «Κομμουνιστική προοπτική». Αριστερή Ανασύνταξη, Νο, 10, 1996, σ69-75. 13