Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση: Σκέψεις για την πορεία της μέχρι σήμερα Δ. Κ. Αναγνωστόπουλος i Εισαγωγή Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα στο χώρο της υγείας στις σημερινές συνθήκες είναι η τύχη της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Αυτή ξεκίνησε πριν από τριάντα χρόνια, παράλληλα με την οικοδόμηση του Εθνικού Συστήματος Υγείας και σε στενή συνάφεια με αυτό. Ο βασικός στόχος ήταν η μετάβαση από το μοντέλο της ιδρυματικής ψυχιατρικής περίθαλψης σε εκείνο της κοινωνικής-κοινοτικής ψυχιατρικής, που ενσωματώνει με τον καλύτερο τρόπο τις αρχές της προληπτικής ιατρικής σε όλους τους βαθμούς. Στην πορεία αυτή πολλά πράγματα άλλαξαν τόσο στη δημιουργία νέων θεσμών (κλείσιμο ψυχιατρικών νοσοκομείων, ψυχιατρικοί τομείς γενικών νοσοκομείων, κέντρα ψυχικής υγείας, παιδοψυχιατρικές υπηρεσίες), όσο και στην άσκηση της ψυχιατρικής συμπεριλαμβανομένης και της εκπαίδευσης (αυτόνομες ειδικότητες νευρολογίας, ψυχιατρικής, παιδοψυχιατρικής στη θέση της παλαιάς νευρολογίας-ψυχιατρικής). 1
Παρόλα αυτά, σήμερα είναι φανερό και παραδεκτό από όλους τους ιατρικούς φορείς (ακαδημαϊκούς, επιστημονικούς και συνδικαλιστικούς) ότι ζούμε μια μεγάλη κρίση του συστήματος παροχής των ψυχιατρικών υπηρεσιών. Προκειμένου να συμβάλλουμε στη συζήτηση για τους τρόπους ξεπεράσματός της καταθέτουμε τις παρακάτω σκέψεις, εξετάζοντας την πλευρά εκείνη που συνήθως παραγνωρίζεται από τους επαγγελματίες υγείας και τους φορείς τους, δηλ. τη σχέση της επιστημονικής δραστηριότητας με την πολιτικο-κοινωνική πραγματικότητα και τα όρια της. Κατ' ανάγκη οι παρατηρήσεις που ακολουθούν είναι σχηματικές και αφορούν τη σχέση της πορείας της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης με την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, δηλαδή τον ιστορικό χρόνο μέσα στον οποίο η συγκεκριμένη Ελληνική ψυχιατρική μεταρρύθμιση πραγματοποιείται. Να ξεκαθαρίσουμε από την αρχή τη θέση μας ότι η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στον τόπο μας (όπως και κάθε άλλη μακρόπνοη προσπάθεια) δεν μπορεί να εξελιχθεί διαφορετικά από την πορεία και τα όρια που της επιβάλλει η κοινωνική πραγματικότητα. Ακόμη περισσότερο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σε αντίθεση με αυτή. Αυτό επιβάλλει τη συνεισφορά όλων, από τη διακριτή θέση και 2
ευθύνη του καθένα, στη προσπάθεια μεταβολής αυτής της πραγματικότητας. Από πολλές πλευρές επισημαίνεται η χρονική υστέρηση της έναρξης του εγχειρήματος της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, σε σχέση με τον διεθνή περίγυρο. Η ψυχιατρική εξέλιξη στο Δυτικό κόσμο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο Πράγματι, η έξοδος από τον πόλεμο στον Δυτικό κόσμο συνοδεύτηκε από τα πρώτα μεταρρυθμιστικά ψυχιατρικά εγχειρήματα στις Η.Π.Α., στη Μεγάλη Βρετανία, στην Γαλλία και αργότερα στην Ιταλία. Είναι οι δεκαετίες μετά το πόλεμο, του 60 και του 70, κατά τις οποίες η Δύση γίνεται ολοένα πιο πλούσια και αισθάνεται ολοένα και πιο ισχυρή. Ταυτόχρονα βρίσκεται κάτω από την πίεση του κοινωνικού παραδείγματος που προβάλλεται από την Ανατολή, τον κόσμο του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ο κόσμος στο σύνολό του κυριαρχείται από απελευθερωτικές ιδεολογίες που τροφοδοτούν κινήματα παντού στην υφήλιο. Σε αυτό ακριβώς το πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο, αναδύεται η έντονη κριτική στη κυριαρχία του «ιατρικού μοντέλου» στο χώρο της ιατρικής επιστήμης τόσο στη θεωρία όσο και στην κλινική πράξη. Στο όνομα μιας αντιεξουσιαστικής κι απελευθερωτικής ιατρικής κάνουν την εμφάνιση τους συγγραφείς, όπως για παράδειγμα ο Τόμας Σαζζ, που προτείνουν την καθολική απόρριψη του ιατρικού 3
μοντέλου. Παράλληλα στο πεδίο της ψυχιατρικής διαμορφώνεται το κίνημα της «αντιψυχιατρικής». Πρωτοπόροι στο κίνημα αυτό υπήρξαν ο Ρίτσαρντ Λαιγκ και ο Νταίηβιντ Κούπερ. Έτσι σταδιακά, αλλά με σχετικά γρήγορους ρυθμούς, στο δυτικό κόσμο διαμορφώνεται ένα διαφορετικό επιστημολογικό παράδειγμα, ως προς τη κατανόηση της φύσης της ψυχικής αρρώστιας και στη θεραπευτική της αντιμετώπιση. Όσον αφορά την κατανόηση η έμφαση μετατοπίζεται από τους οργανικούς στη σημασία των περιβαλλοντικών και οικογενειακών παραγόντων που συμβάλλουν στην δημιουργία και εμφάνιση της ψυχικής αρρώστιας. Ενώ η αλλαγή στην αντιμετώπιση εντοπίζεται στην μετάβαση από το ατομικό μοντέλο δηλ. τη διαρκή σχέση ασθενούς-γιατρού και την ιδρυματική νοσηλεία, στο ομαδικό μοντέλο που εστιάζει στη σχέση της θεραπευτικής ομάδας με τον ασθενή και στηρίζεται στην εξωνοσοκομειακή νοσηλεία, στις δομές ψυχικής υγείας στην κοινότητα. Στον τόπο μας οι παραπάνω μεταβολές άρχισαν να εμφανίζονται μετά την πτώση της Δικτατορίας της χούντας των συνταγματαρχών. Ο κύριος λόγος αυτής της καθυστέρησης ήταν ο εμφύλιος που μεσολάβησε και επέβαλλε άλλες συνθήκες που καθόρισαν διαφορετικές προτεραιότητες κοινωνικής πολιτικής. Η ψυχιατρική εξέλιξη στην μεταδικτατορική Ελλάδα Η Μεταπολίτευση 4
Η μεταπολίτευση σηματοδοτεί την έναρξη μια σειράς σημαντικών αλλαγών τόσο σε επίπεδο πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, όσο και σε επίπεδο εμφάνισης νέων θεσμών. Αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Α) Ο Νόμος Πλαίσιο για την Ανώτατη Εκπαίδευση, που φιλοδόξησε να αντικαταστήσει την αυθεντία του ενός με την συλλογική εργασία των διδασκόντων και την συνεργασία των φοιτητών (κατάργηση της έδρας, θέσπιση του τομέα, φοιτητική συμμετοχή στα όργανα των ΑΕΙ). Β) Η δημιουργία τριτοβάθμιας τεχνολογικής εκπαίδευσης (ΤΕΙ) και ένταξη σε αυτήν των επαγγελμάτων υγείας (νοσηλευτές, κοινωνικοί λειτουργοί, λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές). Σήμερα οι νεότεροι αγνοούν και οι παλαιότεροι έχουν ξεχάσει ότι για παράδειγμα η κοινωνική εργασία, πριν την μεταπολίτευση, ήταν συνώνυμο της φιλανθρωπικής δράσης ή ότι η νοσηλευτική εκπαίδευση γινότανε σε οικοτροφεία-σχολές των νοσηλευτικών ιδρυμάτων με την καθοδήγηση, κυρίως, των θρησκευτικών οργανώσεων. Γ) Η εμφάνιση νέων ιατρικών ειδικοτήτων με σαφή προληπτικό και κοινωνικό περιεχόμενο, όπως η Γενική Ιατρική, η Ιατρική της Εργασίας, η Κοινωνική Ιατρική, η Κοινωνική Παιδιατρική και στο δικό μας γνωστικό πεδίο, η Κοινωνική Ψυχιατρική και η Παιδοψυχιατρική. Εδώ χρειάζεται να σημειώσουμε ότι στις νέες ιατρικές ειδικότητες όπως και στην ψυχανάλυση, στράφηκε ένας σημαντικός αριθμός γιατρών, που ως φοιτητές είχαν ενεργή παρουσία στην αντιδικτατορική δράση. Αυτό - κατά την 5
γνώμη μας - έχει ειδική σημασία για την εξέλιξη των πραγμάτων. Η συνάντηση αυτών των νέων προοδευτικών γιατρών με σημαντικούς, ώριμους ηλικιακά αλλά και ακαδημαϊκά, προοδευτικούς γιατρούς, που εξ αντικειμένου είχαν περιορισμένη επιρροή στο κοινωνικό γίγνεσθαι, επέτρεψε το στέριωμα πρακτικά των νέων ειδικοτήτων. Το παράδειγμα της οργάνωσης του ψυχαναλυτικού κινήματος είναι χαρακτηριστικό. Η ψυχανάλυση μπόρεσε να υπάρξει μόνο μετά τη δικτατορία και προς χάριν των αιτημάτων που έθεσε η μεταπολίτευση. Το ίδιο ισχύει κατά την γνώμη μας, και για την κοινωνική ψυχιατρική και την παιδοψυχιατρική. Και δεν το θεωρούμε καθόλου τυχαίο, που και οι δύο ειδικότητες, τόσο στο ξεκίνημα τους όσο και στην ανάπτυξή τους, υπηρετηθήκανε από γιατρούς που ταυτόχρονα επηρεαστήκανε σε μεγάλο βαθμό από την ψυχαναλυτική σκέψη. Στην ίδια περίοδο διαμορφώνεται στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα το αίτημα για την δημιουργία ενός εθνικού συστήματος υγείας (ΕΣΥ). Στο σημείο αυτό θέλουμε να υπογραμμίσουμε την πρώτη αντινομία. Το αίτημα για εθνικό σύστημα υγείας υποστηρίχθηκε με μεγάλη έμφαση και δυναμική από τη πλειοψηφία του ιατρικού κόσμου, όμως δεν συνέβη το ίδιο και από την πλευρά των αντιπροσωπευτικών κοινωνικών θεσμών. Στην αρχή μπορεί η πλειοψηφία των πολιτών να το άκουγε με συμπάθεια, όμως παρά τις παρατεταμένες αγωνιστικές δράσεις του ιατρικού κινήματος για την επιβολή του ΕΣΥ, η 6
κοινωνία ουδέποτε συνοδοιπόρησε πρακτικά με αυτό το αίτημα. Είναι χαρακτηριστική η άρνηση της ΓΣΕΕ να εντάξει στους κόλπους της την νεοσύστατη τότε Ένωση Ιατρών Νοσοκομείων Αθήνας-Πειραιά (ΕΙΝΑΠ), που αντιπροσώπευε το πιο δυναμικό κομμάτι του ιατρικού κινήματος της εποχής. Η ΕΙΝΑΠ ήταν ο πιο συνεπής υποστηρικτής των επιζητούμενων αλλαγών. Αντίθετα, από όσο θυμόμαστε, ποτέ μέχρι σήμερα η ΓΣΕΕ και η ΑΔΕΔΥ δεν διεκδίκησαν με αγωνιστικό τρόπο αλλαγές στο χώρο της περίθαλψης. Πολύ δε περισσότερο, δεν συμπαραταχθήκανε πρακτικά με το ιατρικό κίνημα στη διεκδίκηση των αλλαγών που αυτό ζητούσε. Και είναι ακριβώς μέσα στο πλαίσιο του ΕΣΥ (Ν. 1397 του 1983) που γεννιέται το αίτημα για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Αναφέρεται στον ιδρυτικό νόμο για το ΕΣΥ, σε μια μόλις παράγραφο! Παρ' όλα αυτά το αίτημα για ψυχιατρική μεταρρύθμιση εύρισκε ολοένα και μεγαλύτερη απήχηση σε νέους κυρίως ψυχιάτρους, οι οποίοι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, το έθεταν μπροστά στην ελληνική κοινωνία. Θεωρούμε ότι είναι ενδεικτικό της θέσης που είχε στην κοινωνία, στο σύνολο της, το αίτημα για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, το γεγονός ότι το αίτημα αυτό πολιτικά υιοθετήθηκε και εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο πολιτικό προσκήνιο της χώρας μας, στο φεστιβάλ ενός μικρού σε μέγεθος κόμματος, του ΚΚΕ Εσωτερικού. Ήταν στο Φεστιβάλ της εφημερίδας «Αυγής» και του «Θούριου» του περιοδικού της αντιδικτατορικής νεολαιίστικης 7
οργάνωσης, του «Ρήγα Φεραίου». Πράγματι, ο πολιτικός αυτός σχηματισμός ήταν ένας δυναμικός χώρος από πλευράς ανανέωσης των ιδεών και γενικότερα των νέων πραγμάτων που έφερνε στη σκέψη και τη πολιτική πρακτική, πλην όμως είχε μικρή αντικειμενικά επιρροή στην πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα του τόπου. Η δεκαετία του 80 Η είσοδος στη δεκαετία του 80 βρήκε τη χώρα μας μπροστά σε δυο καθοριστικά για το μέλλον της γεγονότα, την οριστική της ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (ΕΚ) και την πολιτική «αλλαγή» του 1981. Η ένταξη στην ΕΚ απηχούσε την πεποίθηση του λαού μας ότι τα προβλήματα ασφάλειας και δημοκρατικής σταθερότητας θα εύρισκαν την οριστική τους λύση, τριάντα χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου. Ενώ η «αλλαγή» υποσχότανε περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και ελευθερία, δηλαδή αποδοχή και όχι αποκλεισμό του διαφορετικού σε όλα τα επίπεδα, τόσο το ατομικό όσο και το συλλογικό. Μέσα σε αυτή τη κοινωνική και πολιτική κατάσταση συμβαίνουνε δύο πολύ σημαντικά γεγονότα για το ζήτημα που εξετάζουμε. Το πρώτο είναι η ανάδειξη του προβλήματος των συνθηκών νοσηλείας στο ψυχιατρείο της Λέρου. Η αποκάλυψη των απαράδεκτων συνθηκών που επικρατούσαν στο ψυχιατρείο της Λέρου, έγινε όπως γνωρίζουμε από το εξωτερικό κι όχι από την ίδια την Ελληνική κοινωνία, η οποία την αντιμετώπισε σαν προσβολή. Το ελληνικό φιλότιμο κινητοποίησε τότε τους 8
κρατικούς φορείς και επέτρεψε στην, ήδη ευαισθητοποιημένη, ιατρική κοινότητα να ξεκινήσει την πρώτη μεγάλη προσπάθεια μετασχηματισμού του ψυχιατρείου και την έναρξη της διαδικασίας της αποασυλοποίησης. Το δεύτερο ήταν ότι την ίδια περίοδο εξελισσόταν μια σημαντική προσπάθεια από τις προοδευτικές δυνάμεις της ΕΚ να αποκτήσει η Κοινότητα και μια κοινωνική διάσταση, πέρα από την απλή οικονομική της ένωση. Πράγμα απαραίτητο για τον μετασχηματισμό της ΕΚ από οικονομική σε πολιτική οντότητα. Αυτό βοήθησε την χώρα μας να βρει σημαντικούς συμμάχους, στη προσπάθεια της να έχει την οικονομική υποστήριξη της ΕΚ, προκειμένου να χρηματοδοτήσει τη διαδικασία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Πράγματι η επιδότηση του εγχειρήματος της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης ήταν το πρώτο μεγάλο κοινωνικό έργο που χρηματοδοτήθηκε στην ΕΚ. Στο σημείο αυτό χρειάζεται να αναφέρουμε μια σειρά από αντιφάσεις στην συμπεριφορά της Ελληνικής πολιτείας. Ενώ όλες οι κυβερνήσεις στις διακηρύξεις τους ήταν υποστηρικτικές τόσο του ΕΣΥ όσο και της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, στην πράξη υπονόμευσαν την επιτυχία τους και ακόμα περισσότερο την ανάπτυξη τους. Πιο κάτω δύο παραδείγματα, που δικαιολογούν τον ισχυρισμό για το ψευδεπίγραφο αυτών των στάσεων. Το ζήτημα της συνέχειας της χρηματοδότησης. 9
Γνωρίζουμε πολύ καλά σήμερα, ότι το Ελληνικό κράτος στην πραγματικότητα αρνήθηκε στην ουσία το δικό του μερίδιο χρηματοδότησης της αλλαγής. Επίσης εξαιτίας αυτής της στάσης, έχασε και μια σειρά από κοινοτικά κονδύλια που δεν μπορούσε να απορροφήσει. Δεν είναι γιατί δεν έχουμε τους κατάλληλους επιστήμονες για να δουλέψουμε σωστά Αυτό που απουσιάζει είναι η πολιτική βούληση, και η πολιτική βούληση απουσιάζει γιατί η κοινωνία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο λειτουργεί σε μια κατεύθυνση που δεν αναγνωρίζει την αλλαγή του ψυχιατρικού συστήματος περίθαλψης, σαν πρωταρχική αναγκαιότητα της ζωή της. Γι' αυτό λοιπόν βλέπουμε ότι η μεταρρύθμιση περιορίζεται σε μια διαδικασία αποασυλοποίησης, χωρίς ουσιαστικό πολιτικό κεντρικό σχεδιασμό. Αυτό που εμφανίζεται σήμερα σαν σχεδιασμός είναι συρραφές πολιτικών ανάγκης έτσι όπως τις αντιλαμβάνονται οι διάφοροι εμπλεκόμενοι. Οι διακηρύξεις περί εθνικής πολιτικής για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση είναι προσχηματικές. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι το όλο ζήτημα εξαντλείται στο τι θα γίνει με το πρόγραμμα «Ψυχαργώ» που επικεντρώνεται στην αποασυλοποίηση και αγνοεί ουσιαστικά τις υπόλοιπες ανάγκες ψυχικής υγείας και κυρίως τις ανάγκες των παιδιών και των εφήβων και τη πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Επίσης χαρακτηριστικό είναι ότι όλα αυτά τα χρόνια δεν υποστηρίχθηκε ο δημόσιος χαρακτήρας της διαχείρισης της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, αντιθέτως, με το πρόσχημα της πιο ευέλικτης αξιοποίησης των κονδυλίων 10
ενισχύθηκαν οι ιδιωτικές μορφές διαχείρισης, που άλλοτε ήταν επιτυχείς και άλλοτε όχι. Σε κάθε περίπτωση όμως αυτό επέτρεψε την επιλεκτική μεταχείριση έξω από θεσμούς, έξω από συλλογικότητες, τη διάθεση των κονδυλίων που δαπανήθηκαν στην ψυχιατρική μεταρρύθμιση, και βέβαια ουδέποτε, το σύστημα προχώρησε σε μια ουσιαστική πολιτική αξιολόγησής του. Αξιολογούμε κάτι μόνον όταν μας ενδιαφέρει. Το αποτέλεσμα σήμερα είναι: άνιση ανάπτυξη των υπηρεσιών, ελλιπής και ανεπαρκής στελέχωση, επιλεκτική στελέχωση όχι σύμφωνα με τις ανάγκες των θεσμών αλλά σύμφωνα με άλλα κριτήρια και απουσία κάθε είδους διασύνδεσης των υπηρεσιών. Η προσχηματική τομεοποίηση των παιδοψυχιατρικών υπηρεσιών. Οι παιδοψυχιατρικές υπηρεσίες είναι από τον νόμο τομεοποιημένες στη Ελλάδα, αλλά όχι στη πράξη. Έγινε για να εξυπηρετήσει σκοπιμότητες, χωρίς την αναγκαία δημιουργία ικανού αριθμού νέων μονάδων κατάλληλα στελεχωμένων. Απλά, ιδιαίτερα στη πρώτη περίοδο, οι υπάρχουσες μονάδες αναγκαστήκανε να διευρύνουν, πέρα από κάθε λογική, τον τομέα ευθύνης τους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το πισωγύρισμα από πλευράς παροχής υπηρεσιών τόσο ποιοτικής όσο και ποσοτικής. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι όλα αυτά συμβαίνουν εξακολουθητικά μέχρι σήμερα, με εμφανή την απουσία 11
ενός θεωρητικού επιστημονικού λόγου, που να ερμηνεύει αυτή την πραγματικότητα. Αλλά ακόμα πιο θλιβερό είναι το γεγονός της απουσίας ενός αυθεντικού κοινωνικού διαλόγου γύρω από τις πραγματικές αιτίες, που διασύνδεουν αυτές τις πραγματικότητες. Έτσι απομένουν μόνοι τους οι ειδικοί σε ένα διάλογο ανάμεσα τους. Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο, ότι όλα αυτά συνυπάρχουν στην εποχή μας, με την κυριαρχία ενός μονοδιάστατου μοντέλου κατανόησης της ψυχικής ασθένειας, που αποθεώνει την α-θεωρητική προσέγγιση των ταξινομικών συστημάτων και αποδέχεται ως επιστημονικά άξιες μόνο τις βιολογικές (φαρμακευτικές) θεραπείες. Αυτό δεν είναι, κατά την γνώμη μας, άσχετο από το γεγονός ότι σήμερα ζούμε σε ένα περιβάλλον ατομοκεντρικό, μονοδιάστατο, μονοπολικό, επιθετικό, με μόνη αξία αυτή της ελευθερίας της αγοράς, δηλ. το προσπορισμό οικονομικού κέρδους σε βάρος της ατομικής και συλλογικής ζωής. Στις σημερινές συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, η κατάσταση βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι, όπου ότι έχει γίνει μέχρι σήμερα ή θα καταρρεύσει κάτω από το βάρος των συσσωρεμένων αδυναμιών και τη σαφή πολιτική αδιαφορία της κυβέρνησης ή κάτω από τη πίεση των αναγκών - που ούτως ή άλλως, είναι υπαρκτές και συνεχώς διογκούμενες - θα λειτουργήσει σαν καταλύτης για την ανάληψη των ευθυνών από όλους μας, συμβάλλοντας στην αντιστροφή της πορείας. Όμως για να μετατραπεί η κρίση σε ευκαιρία 12
αλλαγής, χρειάζεται η επίπονη και επίμονη αναζήτηση της πιο ευρείας συνεργασίας ανάμεσα στους λειτουργούς της υγείας και τους φορείς της κοινωνίας. Πράγμα ούτε εύκολο, ούτε αυτονόητο. Παρόλα αυτά η προσπάθεια για να προχωρήσουμε μπροστά αξίζει τον κόπο, όχι μόνο γιατί μας επιβάλλεται από την επαγγελματική μας ιδιότητα και αξιοπρέπεια, αλλά και γιατί το διακύβευμα της προαγωγής της ψυχικής υγείας αποτελεί αντικειμενική υπέρτατη αξία των ανθρώπων. i Επίκουρος καθηγητής Παιδο Ψυχιατρικής. Μονάδα Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων. Κ.Κ.Ψ.Υ. Βύρωνα-Καισαριανής. Α Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στην Ενημέρωση των Ιατρών, το περιοδικό του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών, τεύχος 215, σελ 16-22, 2010 13