ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΖΩΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ANIMAL SCIENCE REVIEW REVUE DE OOTECHNIE ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ No 43 SPECIAL ISSUE ΙΟΥΝΙΟΣ (JUNE) 2016 ΕΠΙΣTHMONIKO ΠEΡΙOΔIKO THΣ EΛΛHNIKHΣ ZΩOTEXNIKHΣ ETAIPIAΣ (EZΕ) OFFICIAL JOURNAL OF THE HELLENIC SOCIETY OF ANIMAL PRODUCTION MEMBER ORGANIZATION OF THE EUROPEAN ASSOCIATION FOR ANIMAL PRODUCTION (EAAP)
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΖΩΟΤΕΧΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ (ΕΖΕ) Γραφεία : Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής και Υδατοκαλλιεργειών, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιερά οδός 75, Βοτανικός, 118 55 Αθήνα, Τηλ. (210) 5294412 - Fax: (210) 5294413 http:www.eze.gr & e-mail:eze@aua.gr ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Ε.Ζ.Ε. Γ. Ζέρβας (Πρόεδρος), Δ. Ντότας (Α Αντιπρόεδρος), B. Χριστοδούλου (Β Αντιπρόεδρος), Κ. Φεγγερός (Γεν. Γραμματέας), Σ. Χαδιώ (Ειδ. Γραμματέας), Κ. Μουντζούρης (Ταμίας), Ε. Σινάπης, Ε. Αποστολάκη, Ι. Μπιζέλης (Μέλη) ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΖΩΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Γ. Π. Ζέρβας, Πρόεδρος (Αθήνα, Ελλάδα), Ι. Χατζημηνάογλου, Αναπληρωτής Πρόεδρος (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα), Ι. Βογιαζόγλου (Menton, Γαλλία), Α. Γεωργούδης (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα), Α. Καραλάζος (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα), Η. Κυριαζάκης (Newcastle University, U.K.), Ι. Μαυρομιχάλης (Ariston Nutrition, S.L., Spain), Ι. Μπόσης (Maryland University, USA), Γ. Παπαδόπουλος (Αθήνα, Ελλάδα), Σ. Παπουτσόγλου (Αθήνα, Ελλάδα), Ε. Ρογδάκης (Αθήνα, Ελλάδα) Εργασίες στην Ελληνική γλώσσα γίνονται δεκτές με τις εξής προϋποθέσεις: 1. Πρέπει να είναι αδημοσίευτες (εκτός από δημοσίευση περίληψής τους σε πρακτικά συνεδρίων). 2. Δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 15 δακτυλογραφημένες σελίδες μαζί με τους πίνακες, τα διαγράμματα και τη βιβλιογραφία (σχήμα Α4, κανονικό διάστημα). 3. Πρέπει να έχουν (εκτός από ελληνική) αγγλική περίληψη, αγγλικούς υπότιτλους και αγγλικές επεξηγήσεις στους πίνακες και τα διαγράμματα. 4. Όλες οι εργασίες θα αποστέλλονται για κρίση σε δύο τουλάχιστον κριτές της επιλογής της Συντακτικής επιτροπής, η οποία διατηρεί το δικαίωμα να αποφασίζει τελικά για το δημοσιεύσιμο των εργασιών. Οι υποβαλλόμενες εργασίες, αναλόγως περιεχομένου, θα δημοσιεύονται είτε ως ολοκληρωμένες ερευνητικές εργασίες είτε ως σύντομες επιστημονικές ανακοινώσεις. Οι εργασίες για δημοσίευση πρέπει να στέλλονται ηλεκτρονικά στην διεύθυνση: www.eze.gr HELLENIC SOCIETY OF ANIMAL PRODUCTION (H.S.A.P.) Address : Faculty of Animal Sciences and Aquaculture, Agricultural University of Athens, 75 Iera Odos, Votanikos, 118 55 Αthens - Greece. Tel. (30210) 5294412, Fax: (30210) 5294413. http:www.eze.gr & e-mail:eze@aua.gr COUNCIL OF THE H.S.AP. G. Zervas (President), D. Dotas (Senior Vice President), V. Christoloulou (Vice President), K. Fegeros (General Secretary), S. Hadio (Special Secretary), K. Mountzouris (Treasurer), Ε. Sinapis, E. Apostolaki, I. Mpizelis (Members) EDITORIAL BOARD OF ANIMAL SCIENCE REVIEW G. P. Zervas, President (Athens, Greece), J. Hatziminaoglou, Vice-President (Thessaloniki, Greece), J. Boyazoglu (Menton, France), A. Georgoudis (Thessaloniki, Greece), A. Karalazos (Thessaloniki, Greece), I. Kyriazakis (Newcastle University, U.K.), I. Mavromichalis (Ariston Nutrition, S.L., Spain), I. Bossis (Maryland University, USA), G. Papadopoulos(Athens, Greece), S. Papoutsoglou (Athens, Greece), E. Rogdakis (Athens, Greece) Unpublished scientific papers submitted in English are accepted for publication under the following conditions: They should not exceed 15 pages including tables, diagrams and bibliography (format A4, regular spacing). All papers will be evaluated by at least two reviewers chosen by the Editorial Board, which reserves the right to provide the final approval for printing. Submitted papers will be published either as full papers or short communications. Papers for publication should be sent by e-mail to the following address: www.eze.gr Υπεύθυνος σύμφωνα με το Νόμο: Γ.Π. Ζέρβας, Προύσσης 4, 145 65, Αγ. Στέφανος Αττικής Εμπνευτής Ίδρυσης της ΕΖΕ: Νικόλαος Π. Ζέρβας Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία Σ. ΓΙΑΧΟΥΔΗΣ & ΣΙΑ Ο.Ε. Κ. Μελενίκου 15, Θεσσαλονίκη, Tηλ. 2310-216779
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΖΩΟΤΕΧΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡEΙΑ (Ε.Ζ.Ε.) ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ Τρίτη 14 Ιουνίου 2016 Αίθουσα ΔΗΜ. ΧΑΤΖΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Η Ελληνική Ζωοτεχνική Εταιρεία (Ε.Ζ.Ε.) σας προσκαλεί στην Επιστημονική Ημερίδα που θα πραγματοποιηθεί στα Ιωάννινα, σε συνεργασία με την Ένωση Μετακινούμενων Κτηνοτρόφων Ηπείρου, με θέμα: «Διατήρηση και Διαχείριση Ζωικών Γενετικών Πόρων: αναγκαιότητα και επένδυση ταυτόχρονα» Η ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Παπαβασιλείου Δημήτριος τ. Καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, Πρόεδρος Θεοδωράκης Βασίλειος Γεωπόνος - Ζωοτέχνης ΕΑΣ Ιωαννίνων Μπέλλος Γεώργιος Γεωπόνος - Ζωοτέχνης ΚΓΒΖ Ιωαννίνων Νικολάου Ευάγγελος Γεωπόνος - Ζωοτέχνης Παππάς Δημήτριος Γεωπόνος - Ζωοτέχνης ΚΓΒΖ Ιωαννίνων
4 ΧΟΡΗΓΟΙ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΒΙΟΖΩΚΑΤ Α.Ε. ΒΙΟΖΩΗΣ Α.Ε. B. KAΡΑΜΠΙΝΑΣ Α.Ε. ΝΙΤΣΙΑΚΟΣ ΠΑΠΑΜΑΝΟΣ ΥΠΕΡΑΓΟΡΑ ΚΡΕΑΤΩΝ
5 Πρόγραμμα Ημερίδας με θέμα: «Διατήρηση και Διαχείριση Ζωικών Γενετικών Πόρων: αναγκαιότητα και επένδυση ταυτόχρονα» Τρίτη 14 Ιουνίου 2016, 9.30 15.00 Ιωάννινα, Αίθουσα ΔΗΜ. ΧΑΤΖΗ Πνευματικού Κέντρου Ιωαννίνων 09:30-10:00 Προσέλευση 10:00-10:15 Χαιρετισμοί Έναρξη Ημερίδας: Πρόεδρος: Γ. Ζέρβας, Καθηγητής Γ.Π.Α. 10:15-10:30 Σημασία της διατήρησης των ζωικών γενετικών πόρων και ο ρόλος της Πολιτείας Aν. Παπαγεωργίου, Διευθυντής Εισροών ΖΠ, ΥΠΑΑΤ 10:30-10:45 Αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων Ι. Μπιζέλης, Καθηγητής ΓΠΑ 10:45-11:00 Ορθές πρακτικές γενετικής διαχείρισης μικρών πληθυσμών Π. Κουτσούλη, Λέκτορας ΓΠΑ 11:00-11:15 Πρόγραμμα διατήρησης απειλούμενων αυτόχθονων φυλών αγροτικών ζώων Δ. Παππάς, Γεωπόνος - Ζωοτέχνης ΚΓΒΖ Ιωαννίνων 11:15-11:30 Γενετική βελτίωση προβάτων: προκλήσεις και προοπτικές A. Κομινάκης, Αν. Καθηγητής ΓΠΑ
6 11:30-11:45 Φυλή προβάτων Άρτας: παραγωγή, αξιολόγηση και αξιοποίηση γενετικού υλικού, μία προσοδοφόρος επένδυση Δ. Παπαβασιλείου, τ. Καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου Δ. Παπαδημητρίου, Γεωπόνος - Ζωοτέχνης, ΥΠΑΑΤ 11:45-12:15 Διάλειμμα /καφές 12.15 12.30 Η δυναμική της φυλής προβάτων Χίου μέσω της γενετικής βελτίωσης Αν. Λιρατζής, Γεωπόνος - Ζωοτέχνης (ΜΔΕ), Α.Σ. Προβατοτρόφων φυλής Χίου Μακεδονία E. Σινάπης, Αν. Καθηγητής ΑΠΘ 12:30-12:45 Αίγα Σκοπέλου: δυνατότητες και προοπτικές Aθ. Χόντος, Γεωπόνος - Ζωοτέχνης, Κ.Γ.Β.Ζ. Καρδίτσας, ΥΠΑΑΤ 12:45-13:00 Παράλληλες δράσεις διατήρησης αυτόχθονων φυλών ζώωναναφορά στο άλογο της Πίνδου Ν. Κωστάρας, Γ. Γραμματέας Αμάλθειας 13:00-13:15 Χρηματοδοτικά εργαλεία της Τράπεζας Πειραιώς στην Κτηνοτροφία Ι. Ζαχαρής, Senior Manager Ανάπτυξης Εργασιών Αγροτικού Τομέα της Τράπεζας Πειραιώς 13:15 Στρογγυλή Τράπεζα 15.00 Λήξη Ημερίδας Ελαφρύ γεύμα
7 ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Χαιρετισμός του Πρόεδρου της Ε.Ζ.Ε. Καθηγητού κ. Γεωργίου Ζέρβα Κύριε Περιφερειάρχα, Κύριε Δήμαρχε, Κύριε Πρόεδρε της Οργανωτικής Επιτροπής, Εκλεκτοί προσκεκλημένοι, Κυρίες και Κύριοι, Αγαπητοί φοιτητές και φοιτήτριες, Σας καλωσορίζω στην Επιστημονική Ημερίδα που οργανώθηκε από την Ελληνική Ζωοτεχνική Εταιρεία με θέμα «Διατήρηση και Διαχείριση Ζωικών Γενετικών Πόρων: αναγκαιότητα και επένδυση ταυτόχρονα». Μεταξύ των βασικών σκοπών της Ελληνικής Ζωοτεχνικής Εταιρείας προέχουσα θέση έχει η προαγωγή της επιστημονικής γνώσης στους τομείς της Βελτίωσης, της Διατροφής, της Αναπαραγωγής και της Εκτροφής των αγροτικώνπαραγωγικών ζώων μέσω της έρευνας, του πειραματισμού και των εφαρμογών στην πράξη. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού η Ε.Ζ.Ε. οργανώνει αφενός το Ετήσιο Επιστημονικό της Συνέδριο, αφετέρου στο πλαίσιο της Zootechnia Συμπόσια και Ημερίδες, όπως η σημερινή, για την ανάπτυξη της Ζωικής Παραγωγής γενικότερα. Σε προηγούμενο Επιστημονικό Συνέδριο της Εταιρείας που πραγματοποιήθηκε στη Φλώρινα τον Οκτώβριο του 2014, είχε οργανωθεί συζήτηση στρογγυλής τράπεζας με θέμα «Αξιολόγηση και αξιοποίηση ελληνικών φυλών αιγοπροβάτων» με συμμετοχή των πλέον ειδικών επιστημόνων της χώρας μας στο εν λόγω αντικείμενο. Από τη διεξαχθείσα αυτή συζήτηση προέκυψαν προβληματισμοί, διαπιστώσεις και ερωτήματα που απαιτούν άμεσες και ουσιαστικές απαντήσεις και εφαρμόσιμες λύσεις. Μία πραγματική διαπίστωση είναι ότι τα τελευταία 2 3 χρόνια υπάρχει μία στροφή προς την επιχειρηματική επένδυση στην κτηνοτροφία και ιδιαίτερα στα μικρά μηρυκαστικά. Στην προσπάθεια αυτή οι ενδιαφερόμενοι επενδυτές αντιμετωπίζουν ένα σημαντικό δίλημμα: ποια φυλή να επιλέξουν ελληνική ή εισαγόμενη; Και από τις ελληνικές ποια φυλή; Θεωρούμε ότι η εκτροφή ζώων που
8 στο ελληνικό περιβάλλον γενικότερα, αλλά και στις επιμέρους περιοχές και συνθήκες της χώρας μας, αποδίδουν σε μόνιμη βάση το μέγιστο της παραγωγής τους αποτελεί θεμελιώδη επιλογή για την επίτευξη του στόχου αυτού και η Γενετική Βελτίωση έχει τον πρώτο λόγο σ αυτό. Το συγκεκριμένο έργο είναι επείγον και δεν επιδέχεται περαιτέρω καθυστέρηση γιατί οι επιπτώσεις από λάθος αποφάσεις και ενέργειες θα είναι ολέθριες και μακροχρόνιες για τη ζωική παραγωγή της χώρας μας, με σημαντικές κοινωνικοοικονομικές συνέπειες. Γι αυτό καλέσαμε τους πλέον ειδικούς επιστήμονες που ασχολούνται, θεωρητικά και πρακτικά, με το εν λόγω θέμα για να ακούσουμε τις απόψεις τους και να υποβάλουμε, επίσημα πλέον, στην Πολιτεία συγκεκριμένες προτάσεις, η οποία βέβαια εν πολλοίς θα έχει και την ευθύνη υλοποίησης. Στο σημείο αυτό θέλω να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της Ημερίδας, τους χορηγούς για την κάλυψη των δαπανών της Ημερίδας, του Δήμου Ιωαννιτών για την παραχώρηση της Αίθουσας, τους ομιλητές της Ημερίδας και όλους εσάς που ήλθατε να παρακολουθήσετε με ενδιαφέρον τις εργασίες της Ημερίδας. Εύχομαι καλή επιτυχία στις εργασίες της Ημερίδας. Σας ευχαριστώ πολύ.
9 ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣ ΦΥΛΕΣ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΖΩΩΝ Ιωσήφ Μπιζέλης, Καθηγητής Γ.Π.Α. Εργαστήριο Γενικής & Ειδικής Ζωοτεχνίας, Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής και Υδατοκαλλιεργειών Στη χώρα μας, η ποικιλότητα των γεωμορφολογικών και κλιματικών συνθηκών, η διαφορετικότητα των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών και οι διαφορές που υπήρχαν στις κοινωνικές συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα της κάθε περιοχής, είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία με φυσική και ζωοτεχνική επιλογή, στη διάρκεια της νεώτερης ιστορίας, σημαντικού αριθμού αυτόχθονων φυλών αγροτικών ζώων (βοοειδή, πρόβατα, αίγες, χοίροι, ίπποι). Οι αυτόχθονες ελληνικές φυλές έχουν μοναδικά χαρακτηριστικά όπως η ανθεκτικότητα σε αντίξοο περιβάλλον, η δυνατότητα αξιοποίησης των πτωχών, άγονων εκτάσεων και βοσκοτόπων που υπάρχουν σε πολλές περιοχές, η αντίσταση σε ασθένειες και παρασιτώσεις, η ικανότητα επιβίωσης με περιορισμένη ποσότητα τροφής και νερού και η δυνατότητα παραγωγής προϊόντων, κυρίως γάλακτος και κρέατος, με μοναδικά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Για τους λόγους αυτούς, οι αυτόχθονες ελληνικές φυλές έχουν μεγάλη οικονομική σημασία. Παγκόσμια, κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι περισσότεροι κτηνοτρόφοι αντικατέστησαν τις αυτόχθονες φυλές με συγκεκριμένες ξένες βελτιωμένες φυλές που θεωρήθηκαν περισσότερο παραγωγικές με μεγαλύτερες αποδόσεις. Σήμερα, σχετικά ολιγάριθμες «διεθνείς» βελτιωμένες φυλές κυριαρχούν σε όλες τις χώρες με αναπτυγμένη ζωική παραγωγή, και όχι μόνο, ενώ πολλές αυτόχθονες φυλές περιορίζονται δραματικά σε αριθμό ζώων, απειλούνται με εξαφάνιση ή έχουν ήδη εξαφανιστεί. Στην Ελλάδα, σήμερα, από τις 8 φυλές βοοειδών που αναφέρονται πριν 50 60 χρόνια, οι 3 βρίσκονται σε κατάσταση ευαίσθητη ή επισφαλή (Βραχυκε-
10 ρατική, Κατερίνης και Συκιάς), μία είναι υπό εξαφάνιση (Κέας), ενώ 4 θεωρούνται οριστικά εξαφανισμένες (Τήνου, Άνδρου, Χίου, Κερκύρας). Στους ίππους από τις 6 φυλές, οι 4 βρίσκονται σε κατάσταση ευαίσθητη ή επισφαλή (Πίνδου, Πηνείας, Σκύρου και Μεσσαράς), και οι υπόλοιπες 2 υπό εξαφάνιση (Ανδραβίδας, Θεσσαλίας). Στα πρόβατα, από τις τουλάχιστον 34 φυλές που αναφέρονται από την αρχή του 20 ου αιώνα μόνο οι 5 βρίσκονται σε κανονική κατάσταση (Χίου, Μυτιλήνης, Άρτας, Καραγκούνικη, Σφακίων), οι 9 σε ευαίσθητη κατάσταση (Σερρών, Καλαρρύτικη, Καρύστου, Ανωγείων, Αστερουσίων, Γλώσσας Σκοπέλου, Κατσικά, Πηλίου, Κεφαλλονιάς), οι 5 σε επισφαλή κατάσταση (Σαρακατσάνικη, Ορεινή Ηπείρου, Ζακύνθου, Αγρινίου, Κύμης), οι 6 είναι υπό εξαφάνιση (Θράκης, Πελαγονίας, Άργους, Κοκοβίτικη, Ευδήλου Ικαρίας, Σαμοθράκης), ενώ 6 θεωρούνται οριστικά εξαφανισμένες (Καταφυγίου, Ρουμλουκίου, Λευκίμμης Κερκύρας, Αρβανιτοβλάχικη, Δράμας, Χαλκιδικής). Ακόμη σε αρκετές, κυρίως αυτές που βρίσκονται σε νησιά του Αιγαίου η κατάσταση είναι άγνωστη και απαιτείται περαιτέρω έρευνας (πχ Φυλές Σκύρου, Σητείας, Νησιών Αιγαίου Πελάγους). Στις αίγες, η εγχώρια ελληνική αίγα θεωρείται ότι υπάρχει ακόμη σε μεγάλους πληθυσμούς, αν και έχει δεχτεί τις τελευταίες δεκαετίες σημαντικές επιδράσεις από την εισαγωγή ξένου γενετικού υλικού. Ειδικά στις αίγες χρειάζεται συστηματική και επισταμένη διερεύνηση με σύγχρονες γενετικές μεθόδους των υφιστάμενων πληθυσμών της χώρας για το χαρακτηρισμό τους, ενώ η αίγα Σκοπέλου βρίσκεται σε ευαίσθητη κατάσταση. Τέλος, ο εγχώριος ελληνικός (μαύρος) χοίρος βρίσκεται σε ευαίσθητη κατάσταση, με δεδομένη την επίδραση που έχει δεχτεί από ξένες φυλές και τον άγριο χοίρο. Ωστόσο, πρόσφατα ο πληθυσμός του αυξάνεται σημαντικά. Τα μεγαλύτερα προβλήματα για τη διατήρηση των εγχώριων φυλών στην Ελλάδα είναι οι ανεξέλεγκτες διασταυρώσεις που πραγματοποιούνται από τους εκτροφείς τους, το μικρό μέγεθος των εκτροφών που καθιστά δύσκολο τον έλεγχο της ομομειξίας και της γενετικής παρέκκλισης, η αδυναμία κατάταξης των ζώων σε φυλή με βάση το φαινότυπο και κυρίως η ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι στην εποχή μας παρουσιάζουν μικρή οικονομική σημασία. Σε όλο τον κόσμο, η ανάδειξη της οικονομικής σημασίας μιας φυλής οδηγεί στην αυτοδιατήρηση της. Στην Ελλάδα, οι αυτόχθονες φυλές γενικά δεν θεωρείται ότι έχουν οικονομική αξία για μια σειρά αιτίων όπως : απουσία γνώσεων των ιδιοτήτων της κάθε φυλής και των ιδιοτήτων των παραγόμενων προϊόντων από αυτή εκτροφή σε ακατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες εκτροφής ή/και σύστημα εκτροφής έλλειψη αποτελεσματικών προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης
χαμηλές τιμές των παραγόμενων προϊόντων απουσία οργανώσεων παραγωγών και χαμηλή αυτοεκτίμηση των εκτροφέων της Επιπλέον, τα προγράμματα διάσωσης και διατήρησης σπανίων φυλών, τα οποία εφαρμόζονται στη χώρα μας τα τελευταία είκοσι χρόνια, χρηματοδοτούμενα κυρίως από πόρους της Ε.Ε. δεν έχουν επιτύχει σε μεγάλο βαθμό διότι Η κατάσταση των φυλών έχει μεταβληθεί σημαντικά, τόσο αριθμητικά όσο και γεωγραφικά, από το 1995, που θεσπίστηκε το Π.Δ. 434/1995 που εφαρμόζεται έως σήμερα Η μελέτη και η καταγραφή των πληθυσμών αυτόχθονων φυλών είναι ελλιπής Η πλειονότητα των σπάνιων φυλών εκτρέφεται παραδοσιακά σε εκτροφές που δεν πληρούν τις γραφειοκρατικές απαιτήσεις των προγραμμάτων και γι αυτό δεν επιδοτούνται Οι οικονομικές ενισχύσεις δεν διαφοροποιούνται ανάλογα με την επικινδυνότητα εξαφάνισης της φυλής, την παραγωγικότητα, την περιοχή και τον τρόπο εκτροφής, ώστε να είναι ουσιαστικές για τη διατήρηση της φυλής Δεν υπάρχει σύνδεση των προγραμμάτων ενίσχυσης των αυτόχθονων φυλών με τα προγράμματα προώθησης της βιολογικής κτηνοτροφίας Ωστόσο, οι δραματικές αλλαγές που εξελίσσονται στην οικονομία και την κοινωνία μας το τελευταίο διάστημα στη χώρα μας, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, που όπως φαίνεται θα επιταθούν τα αμέσως προσεχή χρόνια, είναι ευκαιρία να δούμε με διαφορετική οπτική τη μορφή της κτηνοτροφίας που θέλουμε και μπορούμε να αναπτύξουμε στο μέλλον, σε πολλές περιοχές της χώρας μας. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι πολύ πιθανό να αλλάξει πολύ σύντομα και η αξία των αυτόχθονων ελληνικών φυλών, όπως δείχνουν αρκετά παραδείγματα στο παρελθόν. Με αυτή την προοπτική - πρόκληση η διάσωση του εγχώριου γενετικού δυναμικού ίσως είναι σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, τόσο αναγκαία όσο και επείγουσα. Ειδικά για την αύξηση της οικονομικής σημασίας με τελικό σκοπό τη διατήρηση των αυτόχθονων ελληνικών φυλών βοοειδών, προβάτων και αιγών, θα πρέπει να ληφθούν μία σειρά μέτρων και δράσεων όπως μελέτη των φυσιολογικών και παραγωγικών τους ιδιοτήτων γενετική πιστοποίηση των φυλών με τη χρήση γονιδιακής τεχνολογίας έλεγχος αποδόσεων και εφαρμογή προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης τους βελτίωση συνθηκών ή/και αλλαγή παραγωγικού συστήματος εκτροφής τους αξιοποίηση παραγόμενων ποιοτικών προϊόντων και σύνδεση τους με τις 11
12 κατάλληλες αγορές χρησιμοποίηση τους για την παραγωγή βιολογικών προϊόντων, ΠΟΠ προϊόντων κλπ ίδρυση συλλόγων και φορέων διατήρησης προώθησης και διαφήμισης της φυλής στήριξη των σπάνιων φυλών, ανάλογα με τον κίνδυνο εξαφάνισης τους Συμπερασματικά, οι ελληνικές αυτόχθονες φυλές αγροτικών ζώων, μία σημαντική άγνωστη περιουσία της χώρας μας, περιμένουν την αναγνώριση και την ανάδειξη τους. Οι περισσότερες σβήνουν αργά και σιωπηλά, χωρίς κάποιος να νοιάζεται γι αυτές. Θα μπορούσαν να πιστέψουν σε αυτές τα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Ιδρύματα, η Πολιτεία με τις διάφορες υπηρεσίες και τους φορείς της και βέβαια οι τοπικές κοινωνίες και όλοι οι κτηνοτρόφοι.
13 ΟΡΘΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΜΙΚΡΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Παναγιώτα Κουτσούλη, Λέκτορας Εργαστήριο Γενικής & Ειδικής Ζωοτεχνίας, Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής και Υδατοκαλλιεργειών Στα αγροτικά ζώα, οι φυλές συγκροτούνται από ένα σύνολο εκτροφών. Κάθε εκτροφή συνιστά έναν πληθυσμό με πεπερασμένο μέγεθος. Στις εκτροφές τα αναπαραγωγά ζώα που επιλέγονται, ως γονείς της επόμενης γενιάς, είναι σχετικά λίγα. Το πεπερασμένο μέγεθος της εκτροφής και ο μικρός αριθμός των επιλεγμένων γονέων είναι δύο παράγοντες που αυξάνουν την πιθανότητα να συμβούν συγγενικές συζεύξεις μεταξύ των μελών της και αναπόφευκτα αυξάνεται η ομομειξία στην εκτροφή. Η διαχείριση μιας φυλής από γενετική άποψη πρέπει να εξασφαλίζει τη διατήρηση των βασικών φαινοτυπικών και παραγωγικών χαρακτηριστικών της στις διαδοχικές γενιές, και παράλληλα τη γενετική της σταθερότητα. Τα παραπάνω θα πρέπει να γίνονται με γνώμονα τη διατήρηση της γενετικής παραλλακτικότητας ώστε τα άτομα της φυλής να μπορούν να ανταπεξέλθουν ικανοποιητικά σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον μελλοντικά. Στα αγροτικά ζώα παρατηρείται μείωση της γενετικής παραλλακτικότητας λόγω της δράσης της ομομειξίας και της γενετικής παρέκκλισης. Η μείωση της γενετικής παραλλακτικότητας συνεπάγεται μείωση της παραγωγικότητας των ζώων. Όσο μικρότερο είναι το μέγεθος των εκτροφών τόσο πιο έντονη είναι η δράση της ομομειξίας και της γενετικής παρέκκλισης. Η γενετική παρέκκλιση σε έναν πληθυσμό αλλάζει τις συχνότητες των αλληλομόρφων από τη μια γενιά στην άλλη, επειδή οι γαμέτες από τους διάφορους γονοτύπους που σχηματίζουν τους γονοτύπους της επόμενης γενιάς δεν έχουν ισοδύναμη συμμετοχή κι αυτό συμβαίνει για τυχαίους λόγους,. Σε μία εκτροφή πρώτα εκδηλώνεται η δράση της γενετικής παρέκκλισης και ύστερα της ομομειξίας.
14 1. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΟΜΕΙΞΙΑΣ Στις εκτροφές των αγροτικών ζώων, η ομομειξία, μπορεί να εκτιμηθεί με τη βοήθεια του συντελεστή ομομειξίας F ώστε να λαμβάνονται μέτρα για τον περιορισμό της. 1.1 Εκτίμηση του συντελεστή ομομειξίας ενός ατόμου Ο συντελεστής ομομειξίας FX ενός ατόμου Χ ορίζεται ως η πιθανότητα το άτομο Χ να φέρει αλληλόμορφα ταυτόσημα από καταγωγή, δηλαδή πιστά αντίγραφα ενός προγονικού αλληλομόρφου. Η εκτίμηση του συντελεστή ομομειξίας FX γίνεται μέσα από γενεαλογικά δένδρα με αναδρομή στην κοινή ρίζα. 1.2 Εκτίμηση του συντελεστή ομομειξίας στον πληθυσμό Ο συντελεστής ομομειξίας F στον πληθυσμό εκτιμάται από τη σχετική μείωση της ετεροζυγωτίας σε σχέση με την ετεροζυγωτία της προηγούμενης γενιάς, την οποία θεωρούμε γενιά εκκίνησης και για την οποία υποθέτουμε ότι F=0. HF H F = H 0 0 1.3 Εκτίμηση των συντελεστών ομομειξίας σε υποδιαιρεμένους πληθυσμούς Οι φυλές των αγροτικών ζώων υποδιαιρούνται σε ποίμνια. Οι συντελεστές ομομειξίας F του Wright (FIS, FIT, FST) περιγράφουν τη γενετική δομή ενός μεγάλου υποδιαιρεμένου πληθυσμού σε μικρούς πληθυσμούς. Οι συντελεστές ομομειξίας του Wright ορίζονται ως ακολούθως: FIS= εκφράζει την ελάττωση της ετεροζυγωτίας λόγω ομομειξίας μέσα στα ποίμνια. FIT= εκφράζει τη συνολική ελάττωση της ετεροζυγωτίας λόγω ομομειξίας στο σύνολο της φυλής ή του πληθυσμού. FST= εκφράζει την ελάττωση της ετεροζυγωτίας λόγω διαφοροποίησης των ποιμνίων. Η γενετική δομή μιας φυλής υποδιαιρεμένης σε ποίμνια επηρεάζεται α) από αποκλίσεις από την παμμειξία μέσα στα ποίμνια και β) από τη γενετική διαφο-
15 ροποίηση μεταξύ των ποιμνίων. Η δράση της ομομειξίας επηρεάζει τη γενετική δομή αυξάνοντας α) την ομοιομορφία μέσα στα ποίμνια και β) την ετερογένεια μεταξύ των ποιμνίων. 2. ΟΜΟΜΕΙΞΙΑ ΚΑΙ ΜΕΓΕΘΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Η ομομειξία εκδηλώνεται εντονότερα σε κλειστούς πληθυσμούς μικρού μεγέθους. Οι συνέπειες είναι: αύξηση των ομοζυγωτών και μείωση των ετεροζυγωτών ατόμων. Όλα τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την προσαρμοστικότητα υποβαθμίζονται (ομομεικτική κατάπτωση). Αυτό συμβαίνει γιατί αυξάνεται η πιθανότητα έκφρασης διαφόρων υποτελών γονιδίων και έτσι εμφανίζονται διάφορες κληρονομικές ανωμαλίες. Το τελευταίο επιτείνει την αύξηση της θνησιμότητας και τη μείωση της γονιμότητας. Ο πληθυσμός υφίσταται περαιτέρω μείωση μεγέθους και οι συξεύξεις μεταξύ συγγενών αυξάνονται. Ο πληθυσμός μπαίνει σε «φαύλο» κύκλο και καταρρέει. 2.1 Ομομειξία και δραστικό μέγεθος του πληθυσμού Το δραστικό μέγεθος N e είναι το τμήμα του πληθυσμού που συνεισφέρει γαμέτες στην επόμενη γενεά και είναι κατά πολύ μικρότερο του πραγματικού μεγέθους του πληθυσμού. F = 1 2N e Ισχύει: όπου ΔF = η αύξηση του συντελεστή ομομειξίας F. Όσο μεγαλύτερο το δραστικό μέγεθος Ν e, τόσο μικρότερη η αύξηση του συντελεστή ομομειξίας F. 2.2 Ομομειξία, δραστικό μέγεθος και αναλογία φύλου Σε μία εκτροφή όσο περισσότερο ο αριθμός των πατέρων από τον αριθμό των μητέρων, αποκλίνει από την αναλογία 50:50, τόσο περισσότερο το Νe μικραίνει και τόσο μεγαλύτερη είναι η αύξηση του συντελεστή ομομειξίας ΔF.
16 2.3 Ομομειξία και διακύμανση του δραστικού μεγέθους από γενιά σε γενιά Οι διακυμάνσεις από γενιά σε γενιά του δραστικού μεγέθους, έχουν αρνητική επίπτωση στον πληθυσμό ως προς την ομομειξία. Μεταβολές στο μέγεθος των ποιμνίων συμβαίνουν λόγω ασθενειών, κλιματολογικών συνθηκών, έκτακτων οικονομικών αναγκών του εκτροφέα κλπ. Οι μεταβολές αυτές αντανακλώνται στο Ne και αυτό έχει αντίκτυπο σε μεταβολές στην αύξηση της ομομειξίας. Όταν υπάρχουν διακυμάνσεις του Ne, το μέσο δραστικό μέγεθος δίνεται ως ο αρμονικός μέσος των Ne στις διάφορες γενιές. Όταν σε μία εκτροφή συμβεί απότομη και έντονη μείωση του μεγέθους της, μειώνεται το Νe, ελαττώνεται η προσθετική γενετική διακύμανση, ελαττώνεται η ετεροζυγωτία και αυξάνεται η ομομεικτική κατάπτωση στην εκτροφή. Συνεπώς, το δραστικό μέγεθος Ne ενός μικρού πληθυσμού πρέπει να έχει την ελάχιστη διακύμανση από γενεά σε γενεά. 2.4 Ομομειξία F, δραστικό μέγεθος πληθυσμού Ne και μέγεθος οικογενειών Όταν εφαρμόζεται πρόγραμμα επιλογής ορισμένα άτομα αφήνουν περισσότερους απογόνους. Αυτό συνεπάγεται διακυμάνσεις στο μέγεθος των οικογενειών. Όταν υπάρχει μεγάλη διακύμανση του μεγέθους των οικογενειών, τότε το δραστικό μέγεθος Νe είναι κατά πολύ μικρότερο σε σχέση με το πραγματικό μέγεθος Ν. Αντιθέτως, αν είναι σταθερό το μέγεθος των οικογενειών (μηδενική διακύμανση του μεγέθους των οικογενειών) τότε το δραστικό μέγεθος Νe είναι μεγαλύτερο. Η διατήρηση σταθερού του μεγέθους των οικογενειών είναι εφικτή με τήρηση γενεαλογικών στοιχείων και διατηρώντας: από κάθε Π (κριό) : 1 αρσενικό και Μ/Π θηλυκά τέκνα από κάθε Μ (προβατίνα) : 1 θηλυκό τέκνο και 1 αρσενικό τέκνο με πιθανότητα Π/Μ Διατηρώντας σταθερό μέγεθος οικογένειας εξασφαλίζεται μεγαλύτερο δραστικό μέγεθος (Νe) και μικρότερη αύξηση του συντελεστή ομομειξίας (ΔF). 2.5 Ομομεικτική κατάπτωση Στα πρόβατα, μια αύξηση του συντελεστή ομομειξίας F κατά 10% συνεπάγεται μείωση της γονιμότητας των προβατίνων κατά 14%, μείωση του ποσοστού επιβίωσης των αρνιών έως τον απογαλακτισμό κατά 27 %, μείωση του σωματικού βάρους των αρνιών στον απογαλακτισμό κατά 1,1 kg. Συνεπώς θα πρέπει το δραστικό μέγεθος να είναι όσο το δυνατόν μεγαλύτερο για να είναι πιο αργή η αύξηση της ομομειξίας F.
17 2.6 Ομομειξία F, δραστικό μέγεθος πληθυσμού Νe και γενετική παρέκκλιση Η γενετική παρέκκλιση μπορεί να εξαφανίσει τα σπάνια αλληλόμορφα για τυχαίους λόγους. Αν ένα σπάνιο αλληλόμορφο χαθεί, η απουσία του θα είναι παντοτινή, ανεξάρτητα από το δραστικό μέγεθος Νe του ποιμνίου στο μέλλον. Η επανεμφάνισή του είναι δυνατή μέσω μετάλλαξης ή με εισαγωγή γενετικού υλικού από άλλον πληθυσμό. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 1. Κρατώντας γενεαλογικά στοιχεία στην εκτροφή αποφεύγονται οι συγγενικές συζεύξεις. 2. Κατά την αγορά ζώων αντικατάστασης να εξασφαλίζεται ότι αυτά δεν είναι συγγενή μεταξύ τους. 3. Να μη χρησιμοποιούνται τα αρσενικά όταν οι θυγατέρες τους είναι ώριμες για αναπαραγωγή. 4. Να αποφεύγεται η αντικατάσταση αρσενικού από το γιό του ή στενό του συγγενή. 5. Να χρησιμοποιούνται όσο το δυνατόν περισσότερα αρσενικά στις συζεύξεις. 6. Να διατηρείται σταθερός αριθμός απογόνων από κάθε οικογένεια 7. Να λαμβάνεται μέριμνα να μην αυξομειώνεται το μέγεθος εκτροφής από γενεά σε γενεά ώστε και το δραστικό μέγεθος να παρουσιάζει την ελάχιστη δυνατή διακύμανση. 8. Εάν σε ένα ποίμνιο εκδηλωθεί ομομεικτική κατάπτωση, να χρησιμοποιούνται αρσενικά από άλλο ποίμνιο. 9. Άτομα ομομεικτικά, απόγονοι γονέων με στενή συγγένεια, θα πρέπει να συζεύγνυνται με άτομα μη συγγενή.
19 ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΑΥΤΟΧΘΟΝΩΝ ΦΥΛΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΖΩΩΝ Δημήτρης Παππάς Γεωπόνος - Ζωοτέχνης (M. Sc) Κέντρο Γενετικής Βελτίωσης Ζώων Ιωαννίνων, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων Οι φυλές αγροτικών ζώων που απειλούνται με εγκατάλειψη δεν χαρακτηρίζονται συνήθως για τις υψηλές ποσοτικές αποδόσεις αλλά η ιδιαιτερότητά τους έγκειται στο γεγονός ότι στο πέρασμα των αιώνων έχουν προσαρμοστεί σε αντίξοες τοπικές εδαφοκλιματικές συνθήκες, είναι ανθεκτικές, λιτοδίαιτες και μπορούν να αξιοποιούν τους φτωχούς ορεινούς βοσκοτόπους. Συνεπώς, οι φυλές αυτές συνιστούν πολύτιμες γονιδιακές δεξαμενές, οι οποίες, ενώ σήμερα φαίνεται ότι δεν έχουν οικονομική σημασία, μπορούν στο μέλλον να αποβούν πολύτιμες εφόσον μεταβληθούν οι οικονομικές, κοινωνικές, επιστημονικές και οικολογικές συνθήκες άσκησης της ζωικής παραγωγής. Εκτός από οικονομικούς λόγους υπάρχουν και επιστημονικοί λόγοι που επιβάλλουν την προστασία των απειλούμενων με εξαφάνιση φυλών. Ακόμη, δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι οι φυλές των αγροτικών ζώων είναι προϊόντα επέμβασης του ανθρώπου και ως εκ τούτου αποτελούν μέρος της πολιτιστικής του κληρονομιάς. Στη χώρα μας, οι λόγοι για τους οποίους πολλές φυλές παρήκμασαν, ορισμένες δε εξαφανίσθηκαν ήταν: α) οι ανεξέλεγκτες διασταυρώσεις, β) η χωρίς σχεδιασμό τεχνητή σπερματέγχυση στις δεκαετίες του 50 και του 60, γ) η αδυναμία εφαρμογής προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης, στηριζόμενων στην επιλογή μέσα στην καθαρή φυλή, στις δεκαετίες του 60 και του 70 και δ) η θεμιτή αναζήτηση αύξησης της παραγωγικότητας των ποιμνίων από τους κτηνοτρόφους. Οι συντονισμένες δράσεις διατήρησης και αξιοποίησης των απειλούμενων αυτόχθονων φυλών αποτελούν προτεραιότητα της αγροτικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο πλαίσιο αυτό η Ελληνική Πολιτεία, μέσω αγροπεριβαλλοντικών προγραμμάτων που εφαρμόζει το Υπουργείο Αγροτικής Ανά-
20 πτυξης & Τροφίμων (ΥΠ.Α.Α.Τ.), χορηγεί οικονομικές ενισχύσεις σε κτηνοτρόφους με σκοπό να αντισταθμιστεί η απώλεια εισοδήματος που απορρέει από τη μειωμένη ποσοτική παραγωγή των απειλούμενων με εγκατάλειψη φυλών. Αρχικά με το Π.Δ. 434 /1995 έγινε η κατάταξη των αναγνωρισμένων αυτόχθονων φυλών αγροτικών ζώων ανάλογα με το διαπιστωμένο αριθμό ατόμων σε τέσσερις (4) κατηγορίες: κατάσταση εξαφάνισης, επισφαλής, ευαίσθητη και κατάσταση κανονική. Επιπροσθέτως, με τον Κανονισμό (ΕΚ) 817 /2004 ορίστηκε το κατώφλι θηλυκών ζώων αναπαραγωγής κάτω από το οποίο μια φυλή θεωρείται ως απειλούμενη με εγκατάλειψη (Βοοειδή: 7.500, Αίγες και Πρόβατα: 10.000, Ιπποειδή: 5.000 και Χοίροι: 15.000). Το ΥΠ.Α.Α.Τ. από το έτος 1997 εφαρμόζει πρόγραμμα διατήρησης απειλούμενων φυλών αγροτικών ζώων (Κ.Υ.Α. 280/343571/4969/8-9-1997, Κ.Υ.Α. 571/125768/6-2-2004, Κ.Υ.Α 079833/24-10-2011). Σήμερα, εφαρμόζεται η δράση 3.1 που περιγράφεται στην 079833/24-10-11 ΚΥΑ στοχεύοντας στην οικονομική στήριξη των αγροτών, προκειμένου να διατηρήσουν ή και να αυξήσουν τον αριθμό των απειλούμενων από εγκατάλειψη αυτόχθονων φυλών αγροτικών ζώων μέχρι ένα ελάχιστο αποδεκτό αριθμό ασφάλειας. Σκοπός της είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας των αυτόχθονων αγροτικών ζώων που κινδυνεύουν από εξαφάνιση και η διατήρηση των παραδοσιακών εκτατικών συστημάτων εκτροφής. Η δράση εφαρμόζεται σε όλη τη χώρα, σε συγκεκριμένες για κάθε φυλή γεωγραφικές περιοχές, λαμβάνοντας υπόψη τον τόπο καταγωγής και εκτροφής των ζώων κάθε φυλής (π.χ. για την Καλαρρύτικη φυλή προβάτων η περιοχή κατανομής είναι η Ήπειρος, η Θεσσαλία και ο Νομός Αιτωλοακαρνανίας). Στο καθεστώς ενίσχυσης μπορούν να ενταχθούν επιλέξιμες φυλές στους τομείς της βοοτροφίας (6 φυλές), της αιγοπροβατοτροφίας (18 φυλές), της χοιροτροφίας (1 φυλή) και της ιπποτροφίας (6 φυλές), υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει βοσκότοπος στον οποίο τηρείται η προβλεπόμενη πυκνότητα βόσκησης. Από τις επιλέξιμες φυλές, σε κάθε είδος, ενισχύονται τα αναπαραγωγά ζώα που εκτρέφονται στις περιοχές προέλευσης και φυσικής κατανομής τους. Συγκεκριμένα ενισχύονται τα θηλυκά βοοειδή ηλικίας άνω των 6 μηνών, τα θηλυκά πρόβατα και οι αίγες ηλικίας μεγαλύτερης του ενός έτους, τα αρσενικά και θηλυκά ιπποειδή ηλικίας άνω των 6 μηνών και οι θηλυκοί χοίροι. Σήμερα (στοιχεία Μαΐου 2016), σε επίπεδο Χώρας ο αριθμός ενταγμένων εκμεταλλεύσεων, ζώων και φυλών, στη δράση διατήρησης απειλούμενων φυλών αγροτικών ζώων, καθώς και το ύψος της οικονομικής ενίσχυσης παρουσιάζονται στον κάτωθι πίνακα:
21 Είδος ζώου Αρ. ενταγμένων εκμεταλλεύσεων Αρ. ενταγμένων ζώων Αρ. φυλών Ύψος ενίσχυσης ( /ΜΜΖ) Χωρίς διατήρηση Με διατήρηση 1 για 15 Βοοειδή 120 7.561 3 312 335 Πρόβατα 67 14.893 10 198 221 Αίγες 26 7.499 1 198 221 Χοίροι 10 456 1 196 219 Ίπποι 238 3.533 5 350 ΣΥΝΟΛΑ 461 33.942 20 Ειδικότερα στην περιοχή ευθύνης του Κέντρου Γενετικής Βελτίωσης Ζώων Ιωαννίνων (Κ.Γ.Β.Ζ.) έχουν ενταχθεί: (5) κτηνοτρόφοι με 391 βοοειδή (Βραχυκερατικής φυλής), (13) κτηνοτρόφοι με 2.943 πρόβατα (φυλών Κατσικά, Καλαρρύτικης και Σαρακατσάνικης), (2) χοιροτρόφοι με 50 εγχώριους ελληνικούς χοίρους και (5) εκτροφείς με 156 ίππους της φυλής Πίνδου. Οι υποψήφιοι προς ένταξη κτηνοτρόφοι θα πρέπει να είναι δικαιούχοι των γεωργοπεριβαλλοντικών ενισχύσεων, να είναι κάτοχοι αγροτικών ζώων απειλούμενων φυλών τα οποία εκτρέφονται στις περιοχές κατανομής, τα επιλέξιμα ζώα τους να είναι εγγεγραμμένα στο τηρούμενο από το αρμόδιο Κ.Γ.Β.Ζ. γενεαλογικό βιβλίο της φυλής και να έχουν εξασφαλίσει αντίστοιχο βοσκότοπο για τη βόσκηση των ζώων τους στον οποίο να τηρείται η προβλεπόμενη πυκνότητα βόσκησης όπως ορίζεται στα πλαίσια της πολλαπλής συμμόρφωσης. Οι δικαιούχοι με την ένταξή τους στη δράση 3.1, πέραν των γενικών δεσμεύσεων των γεωργοπεριβαλλοντικών ενισχύσεων, αναλαμβάνουν καθ όλη τη διάρκεια της πενταετίας και ειδικές δεσμεύσεις διαφορετικές ανά είδος ζώου, σχετικά με τη διατήρηση σταθερού αριθμού των αναπαραγωγών ζώων τους και το ανώτατο ποσοστό αύξησής τους. Για κάθε μεταβολή του ζωικού τους κεφαλαίου, οφείλουν να ενημερώνουν άμεσα το αρμόδιο Κ.Γ.Β.Ζ. και να εφαρμόζουν τις οδηγίες του. Σε περιπτώσεις μη τήρησης των ειδικών δεσμεύσεων που έχουν αναλάβει ή διαπίστωσης παρατυπιών σχετικά με τις άδειες ίδρυσης, λειτουργίας και μίσθωσης κοινόχρηστων βοσκοτόπων επιβάλλονται κυρώσεις. Πέρα από την οικονομική ενίσχυση που χορηγείται μέσω αγροπεριβαλλοντικών προγραμμάτων, το ΥΠ.Α.Α.Τ. συνέστησε το έτος 2013 ομάδα εργασίας για την κατάρτιση προγραμμάτων διάσωσης και διατήρησης φυλών αιγοπροβάτων. Το Κ.Γ.Β.Ζ. Ιωαννίνων υλοποιώντας προτεινόμενες από την επιτροπή δράσεις προέβη:
22 στην εφαρμογή προγράμματος ελέγχου αποδόσεων και γενεαλογίας για τις φυλές προβάτων Καλαρρύτικη, Κατσικά και Σαρακατσάνικη που εκτρέφονται στην Ήπειρο. στην έκδοση ενημερωτικού εντύπου για τις απειλούμενες φυλές προβάτων στην Ήπειρο (σε συνεργασία με την Ένωση Μετακινούμενων Κτηνοτρόφων Ηπείρου), στη διερεύνηση της διαδικασίας ανάδειξης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών στα παραγόμενα προϊόντα (γάλα και κρέας) των προβάτων φυλής Κατσικά, με απώτερο σκοπό την παραγωγή πιστοποιημένων και συνδεδεμένων με τον τόπο καταγωγής τους προϊόντων (συνεργασία με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών), στη συλλογή δειγμάτων μαλλιού από πρόβατα των φυλών Καλαρρύτικο και Κατσικά με σκοπό τη διερεύνηση των δυνατοτήτων αξιοποίησής του για την κατασκευή παραδοσιακών μάλλινων χειροτεχνημάτων (συνεργασία με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών), στην υποβοήθηση της Ε.Μ.Κ.Η. κατά την υποβολή προτάσεων για συμμετοχή: α) είκοσι (20) κτηνοτρόφων σε προγράμματα κινητικότητας στη Γαλλία μέσω του Erasmus Plus, με σκοπό την κατάρτισή τους σε θέματα άσκησης της ποιμενικής κτηνοτροφίας και β) ως εταίρος (συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), σε Ευρωπαϊκό πρόγραμμα (Interreg) σχετικά με την εκπαίδευση και κατάρτιση των κτηνοτρόφων. Συμπερασματικά, παρά τα προβλήματα που εμφανίστηκαν, το εφαρμοζόμενο πρόγραμμα είχε σημαντική συνεισφορά στη διάσωση - διατήρηση των αυτόχθονων φυλών στη χώρα μας. Ωστόσο υπάρχουν ακόμη περιθώρια βελτίωσης αλλά και εμπλουτισμού του και με άλλες δράσεις που θα αξιοποιούν πλήρως τις δυνατότητες των φυλών για τις οποίες προηγουμένως θα έχουν καθοριστεί και αναδειχτεί τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα. Προς την κατεύθυνση αυτή, η συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων (Πολιτεία, οργανώσεις παραγωγών, κτηνοτρόφοι) κρίνεται ως επιβεβλημένη.
23 ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΠΡΟΒΑΤΩΝ: ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Αντ. Κομινάκης, Αν. Καθηγητής Εργαστήριο Γενικής & Ειδικής Ζωοτεχνίας, Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής και Υδατοκαλλιεργειών 1. Εισαγωγή Μέσα στα στενά πλαίσια της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς, η προβατοτροφία (μαζί με την αιγοτροφία) συνιστά την κύρια συνιστώσα διατήρησης της ανταγωνιστικότητας και πυλώνα ανάπτυξης της κτηνοτροφίας της χώρας. Η Γενετική μαζί με τη Διατροφή και το Περιβάλλον εκτροφής καθορίζουν τόσο το επίπεδο της παραγωγής (ύψος γαλακτοπαραγωγής) όσο και την ποιότητα (περιεκτικότητες γάλακτος, αριθμός σωματικών κυττάρων) της παραγόμενης πρώτης ύλης. Οι παραπάνω παράγοντες συχνά αλληλεπιδρούν ώστε το ακολουθούμενο σύστημα εκτροφής να καθορίζει ποιές και κατά σε ποιό βαθμό πρέπει να βελτιώνονται οι διάφορες ιδιότητες (βελτιωτικός στόχος). Για παράδειγμα, η αύξηση της πολυδυμίας δεν είναι επιθυμητή υπό εκτατικές συνθήκες (πχ. στο Καλαρρύτικο πρόβατο) ενώ επιδιώκεται σε εντατικώς εκτρεφόμενες φυλές (πχ. Χίου και Άρτας). Επομένως η πρώτη πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπίσει κανείς είναι ο ορισμός ενός ορθού βελτιωτικού στόχου σ ένα ευρύ χρονικό ορίζοντα λαμβάνοντας υπόψη το σύστημα εκτροφής. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί η σημασία θέσπισης ενός πλαισίου ελέγχου, πιστοποίησης και τιμολόγησης δεδομένου ότι στις περισσότερες περιπτώσεις το παραγόμενο προϊόν (πχ. ένα τυρί ΠΟΠ) συνδέεται αρρήκτως με τη χρησιμοποιούμενη φυλή (πχ. Λαδοτύρι Μυτιλήνης). Η θέσπιση (και τήρηση) του πλαισίου αυτού οδηγεί σε αυτόματη ανάδειξη των εγχώριων φυλών προβάτων επιβραβεύοντας το γάλα των εγχώριων φυλών. 2. Βελτιωτικός στόχος Η οικονομικότητα μιας εκτροφής καθορίζεται από πολλές ιδιότητες ταυτό-
24 χρονα υποδηλώνοντας την ανάγκη υιοθέτησης σύνθετων βελτιωτικών στόχων. Σε εντατικά συστήματα (βλ. φυλές Χίου, Άρτας), ο βελτιωτικός στόχος οφείλει να απαρτίζεται από πολλές ιδιότητες όπως: ύψος γαλακτοπαραγωγής, σύσταση (περιεκτικότητες) και ποιότητα (αριθμός σωματικών κυττάρων) γάλακτος, πολυδυμία, γονιμότητα, αμελκτικότητα, εμφάνιση μαστίτιδων, διάρκεια παραγωγικής ζωής και εμμονή στη γαλακτοπαραγωγή ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει και η τυροκομική ικανότητα. Η ολιστική αυτή προσέγγιση εξασφαλίζει τη δημιουργία ζώων τα οποία είναι παραγωγικά, υγιή, λειτουργικά (πχ. αλμέγονται εύκολα και γρήγορα) και οικονομικά σ ένα ευρύτερο ορίζοντα (πχ. 6 γαλακτικών περιόδων). Όπως δείχνει η εμπειρία από τις γαλακτοπαραγωγικές αγελάδες, η μονομερής έμφαση σε όρους αποδοτικότητας οδηγεί σε σειρά παρενεργειών μεταξύ των οποίων η μικρή διάρκεια παραγωγικής ζωής, η επιρρέπεια σε μαστίτιδες, η χαμηλή γονιμότητα κλπ. Δεδομένου ότι το παραγόμενο γάλα προορίζεται κυρίως για τυροκόμηση, μάλιστα στις περισσότερες περιπτώσεις για την παραγωγή φέτας και τυριών ΠΟΠ, κύρια επιδίωξη όλων θα πρέπει να είναι η θέσπιση ενός δίκαιου συστήματος πληρωμής του γάλακτος βάσει σύστασης και ποιότητας. Υπό ημιεντατικές συνθήκες (βλ. φυλές Λέσβου, Καραγκούνικη, Σερρών) ο βελτιωτικός στόχος είναι δυνατόν να περιλαμβάνει ιδιότητες όπως: ύψος γαλακτοπαραγωγής, σύσταση γάλακτος, πολυδυμία, προσαρμοστικότητα, ανθεκτικότητα και ικανότητα αξιοποίησης βοσκοτόπων. Τέλος, υπό εκτατικές συνθήκες, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δίδεται στην προσαρμοστικότητα στη χαμηλή ποιότητα και διαθεσιμότητα βοσκήσιμης ύλης, αντίσταση ή/και ανθεκτικότητα σε βιοτικούς (παράσιτα, μαστίτιδες) και αβιοτικούς (κρύο/ζέστη) παράγοντες και πιθανόν στην ποιότητα του παραγόμενου γάλακτος και κρέατος όταν αυτά συνδέονται με τη φυλή ή/και το σύστημα εκτροφής. 3. Έλεγχος αποδόσεων Η εφαρμοζόμενη μέθοδος ελέγχου των αποδόσεων (μέθοδος Α4) είναι μια κοστοβόρος και χρονοβόρος διαδικασία (απαιτούνται από 8 έως 12 μηνιαίες μετρήσεις ανά ζώο και έτος) και δε μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις συνθήκες στον ίδιο βαθμό και με την ίδια προσήλωση. Δεδομένου ότι η μείωση του αριθμού των μετρήσεων ανά ζώο μπορεί να κατέλθει στο ήμισυ χωρίς σημαντικές επιπτώσεις στην ακρίβεια εκτίμησης της αποδοτικότητας των ζώων, η υιοθέτηση απλοποιημένων μεθόδων παρουσιάζεται πιο επιτακτική σήμερα παρά ποτέ άλλοτε. Μια τέτοια διαδικασία αναμένεται να οδηγήσει σε σημαντική εξοικονόμηση πόρων οι οποίοι μπορούν να επενδυθούν είτε σε άλλες δραστηριότητες (πχ. διάσωση σπανίων φυλών) είτε σε άλλες συνιστώσες του ελέγ-
25 χου (πχ. ποιότητα γάλακτος, κρέατος) και εφαρμογές (πχ. γονοτυπήσεις για τον προσδιορισμό της γενεαλογίας). 4. Γενωμική επιλογή Από τις εφαρμοζόμενες μεθόδους επιλογής (προγονική, αδελφική, ατομική, απογονική) μόνο ο απογονικός έλεγχος επιτρέπει την επίτευξη ικανοποιητικής ακρίβειας εκτίμησης των γενετικών τιμών των κριών. Η ορθή εφαρμογή του απογονικού ελέγχου προϋποθέτει την ευρεία χρήση της τεχνητής σπερματέγχυσης ενώ επιπλέον επιβαρύνεται με μακρό μεσοδιάστημα γενεών για τους κριούς. Σήμερα υπάρχει δυνατότητα εφαρμογής μιας άλλης μεθόδου η οποία καλείται γενωμική επιλογή (ΓΕ, Genomic Selection). Η διαδικασία διενεργείται στα ακόλουθα στάδια: α) γονοτύπηση ενός ικανού αριθμού ζώων (πληθυσμός αναφοράς) με μια συστοιχία πολυάριθμων (πχ. 54.000 ή 600.000) διμορφικών μονονουκλεοτιδίων (SNPs), β) καταμέτρηση των ιδιοτήτων που μας ενδιαφέρουν στον πληθυσμό αναφοράς, γ) ανάλυση συσχέτισης μεταξύ γονοτύπων-φαινοτυπικών τιμών και δ) πρόβλεψη των αποδόσεων με βάση μόνο τα γενωμικά δεδομένα. Ακολούθως πραγματοποιείται γονοτύπηση μόνο των νεαρών ζώων και πρόβλεψη των (μελλοντικών) αποδόσεων με βάση μόνο τα γενωμικά δεδομένα. Το βασικό πλεονέκτημα της ΓΕ έγκειται στην πρώϊμη επιλογή των ζώων με ικανοποιητική ακρίβεια για πολλές ιδιότητες, ταυτόχρονα. Η υιοθέτηση της μεθόδου αναμένεται να οδηγήσει σε απλοποιημένες διαδικασίες ελέγχου των αποδόσεων και πιθανόν σε απαλλαγή από τον απογονικό έλεγχο των κριών. Μοναδικό μειονέκτημα της μεθόδου παραμένει το σχετικά υψηλό κόστος γονοτύπησης, ειδικά για τα πρόβατα, το οποίο προς το παρόν δε μπορεί ν αντισταθμιστεί από την τιμή πώλησης των ζώων. Ωστόσο το εν λόγω κόστος βαίνει συνεχώς μειούμενο ενώ είναι πλέον δυνατή και η κατά παραγγελία κατασκευή μιας συστοιχίας με μειωμένο αριθμό δεικτών (και κόστος) με βάση τις ανάγκες και τις προτεραιότητες της φυλής μας. Μελέτη διερεύνησης της προβλεψιμότητας των αποδόσεων βάσει γενωμικών δεδομένων σε πληθυσμό προβατίνων της φυλής Άρτας (Αγροτικός Κτηνοτροφικός Συνεταιρισμός Δυτικής Ελλάδας, ΑΚΣΔΕ) κατέληξε σε ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αποτελέσματα ειδικά για την ιδιότητα της γαλακτοπαραγωγής. Δεδομένου ότι η ΓΕ συνιστά το παρόν και το μέλλον της γενετικής βελτίωσης (και) στα πρόβατα, η μέθοδος πρέπει να μελετηθεί και σε άλλες κύριες φυλές προβάτων (Χίου, Καραγκούνικη, Λέσβου κλπ).
26 5. Δημιουργία και διάθεση ζώων αναπαραγωγής Οι αθρόες εισαγωγές βελτιωμένων ζώων αποδεικνύουν την υψηλή εγχώρια ζήτηση για ζώα υψηλού γενετικού δυναμικού προοριζόμενα κυρίως για εντατικού τύπου εκμεταλλεύσεις. Η ασυνέπεια, η ασυνέχεια και οι παραλείψεις του παρελθόντος κατά την εφαρμογή προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης οδήγησαν σε σημαντική απώλεια πολύτιμου χρόνου και φήμης για τις εγχώριες φυλές, προς τέρψιν των εισαγωγέων ζώων. Ο έλεγχος αποδόσεων προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες οι οποίες, πολλές φορές, παραμένουν αναξιοποίητες. Μετά από τον απαραίτητο έλεγχο ποιότητας των συγκεντρωθέντων δεδομένων, είναι δυνατή είτε η εκτίμηση των γενετικών αξιών των ζώων είτε η διόρθωση των αποδόσεων για τους συστηματικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η διαδικασία αυτή επιτρέπει τον άμεσο εντοπισμό των γενετικά ανωτέρων ζώων και τον ακόλουθο σχεδιασμό των συζεύξεων. Τέτοιου είδους δράσεις έχουν ήδη υιοθετηθεί από φορείς όπως για παράδειγμα ο ΑΚΣΔΕ για τη φυλή Άρτας (Φριζάρτα) και οι Αγροτικοί Συνεταιρισμοί Παρακοίλων και Πέτρας Λέσβου για το πρόβατο φυλής Λέσβου. Στόχος μας θα πρέπει να είναι η με συστηματικό και οργανωμένο τρόπο δημιουργία και πώληση ζώων αναπαραγωγής σε δίκαιη βάση τόσο για τον προμηθευτή όσο και για τον αγοραστή. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει ότι κάθε ζώο αναπαραγωγής συνοδεύεται με πιστοποιητικό στο οποίο εκτός από στοιχεία γενεαλογίας αναγράφονται πληροφορίες σχετικά με το γενετικό δυναμικό του. Το γεγονός αυτό θα επιτρέψει μια δικαιότερη τιμολόγηση των ζώων αναπαραγωγής βάσει του γενετικού δυναμικού τους. Η διαδικασία αυτή θα πρέπει να γίνεται από αρμοδίως πιστοποιημένες Ενώσεις ή Φορείς Καθαρόαιμων Ζώων Αναπαραγωγής μέσα σε αυστηρά πλαίσια αρμοδιοτήτων, υποχρεώσεων και δικαιωμάτων.
27 ΦΥΛΗ ΠΡΟΒΑΤΩΝ ΑΡΤΑΣ: ΠΑΡΑΓΩΓΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ, ΜΙΑ ΠΡΟΣΟΔΟΦΟΡΟΣ ΕΠΕΝΔΥΣΗ Δρ. Δ. Παπαβασιλείου και Δρ. Δ. Παπαδημητρίου Η φυλή προβάτων Άρτας, γνωστή και ως Frizarta, είναι μια συνθετική φυλή, η οποία δημιουργήθηκε στο πεδινό τμήμα του Ν. Άρτας την 20ετία 1960-1980, υπό την καθοδήγηση του Γ. Γκατζήμα, γεωπόνου ζωοτέχνη της τότε Δ/ νσης Γεωργίας Άρτας. Αναγνωρίστηκε επίσημα ως νέα φυλή το 1982, από το Υπ.Α.Α.κ.Τ., μετά από εισήγηση του Κ.Γ.Β.Ζ. Ιωαννίνων. Διαδόθηκε σε ολόκληρη τη χώρα και σήμερα εκτιμάται ότι εκτρέφονται αμιγώς 80.000 πρόβατα της φυλής, εκ των οποίων 75% στην Ήπειρο. Η φυλή Άρτας είναι φυλή υψηλού παραγωγικού και αναπαραγωγικού επιπέδου. Η μέση εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή ανέρχεται σε 250 300 kg ανά προβατίνα και έτος, με λιποπεριεκτικότητα 6,5-7,5%. Πολλά ποίμνια (άνω του 20%) έχουν μέση ετήσια εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή που υπερβαίνει τα 300 kg ανά προβατίνα. Επιπλέον, περισσότερες από το 10% των προβατινών αποδίδουν πάνω από 400 kg γάλα ανά γαλακτική περίοδο. Η φυλή εμφανίζει και υψηλό συντελεστή πολυδυμίας με 1,7-1,8 ζώντα αρνιά ανά τοκετό. Ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης θηλαζόντων αρνιών είναι 302 g ανά ημέρα και η μέση ετήσια κρεατοπαραγωγή ανέρχεται σε 17-18 kg κρέατος αρνιών γάλακτος ανά προβατίνα. Τα πρόβατα Άρτας είναι ζώα πρώιμα, αρμέγονται εύκολα με το χέρι και είναι τα πλέον κατάλληλα για μικρές οικογενειακού τύπου εκτροφές. Παράλληλα, οι καλοσχηματισμένοι τους μαστοί προσαρμόζονται εύκολα και σε μηχανική άμελξη και φυσικά ενδείκνυνται και για μεγάλες, βιομηχανοποιημένες εκμεταλλεύσεις. Προσαρμόζονται και αποδίδουν ικανοποιητικά σε ευρύ φάσμα κλιματικών συνθηκών. Για παράδειγμα, στην ορεινή περιοχή της Άρτας (900 μέτρα υψόμετρο), το διάστημα 2007-2012, η μέση ετήσια εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή 5 ελεγχόμενων ποιμνίων ανήλθε σε 268 kg ανά προβατίνα (Α.Σ.Π.Α.Π.Φ.Φ.). Το καλύτερο, όμως κριτήριο για την αξιολόγηση μιας φυλής είναι το οικο-
28 νομικό αποτέλεσμα της εκτροφής της και όχι το ύψος της παραγωγής. Για την εκτίμηση του οικονομικού αποτελέσματος της εκτροφής των προβάτων φυλής Άρτας, στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου, τηρηθήκαν αναπαραγωγικά, παραγωγικά, διαχειριστικά και οικονομικά στοιχεία σε 11 ποίμνια μέσης δυναμικότητας 133 προβατινών. Τόσο η μέση ετήσια εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή (275±31 kg ανά προβατίνα), όσο και η πολυδυμία (1,75±0,13 ζώντα αρνιά ανά τοκετό) του δείγματος βρίσκονται στο μέσο όρο της φυλής, παρόλο που παρατηρήθηκαν μεγάλες αποκλίσεις από μονάδα σε μονάδα (από 215 μέχρι 310 kg γάλα και από 1,66 μέχρι 1,97 αρνιά ανά τοκετό). Από την επεξεργασία των πρωτογενών στοιχείων του δείγματος, το παραγωγικό έτος 2014-2015 προέκυψαν τα αποτελέσματα: κέρδος ανά προβατίνα και έτος 61,9 μέσο ετήσιο γεωργικό εισόδημα ανά προβατίνα 151,0 μέσο ετήσιο γεωργικό εισόδημα ανά ΜΑΕ 16.571 μέση ετήσια απόδοση εργασίας ανά προβατίνα 126,4 μέση ετήσια απόδοση εργασίας ανά ΜΑΕ 13.824 (2 φορές περισσότερο από το ετήσιο εισόδημα του ανειδίκευτου εργάτη, 6.933 ). Μεταξύ των εκτροφών παρατηρούνται μεγάλες αποκλίσεις στα οικονομικά αποτελέσματα. Πιο αποτελεσματικές και επικερδείς ήταν οι μεγαλύτερες εκτροφές (με μηχανική άμελξη) και που οι ανάγκες διατροφής των ζώων καλύπτονταν σε μεγάλο ποσοστό (46%) από συγκομιζόμενες, ιδιοπαραγόμενες ζωοτροφές. Οι μεγάλες εκμεταλλεύσεις, όπου τα ζώα διατρέφονται ορθολογικά ευνοούνται από τις τιμές του γάλακτος (0,85 μέχρι 1,10 kg -1 ), όπως διαμορφώνονται στην περιοχή με βάση την ποσότητα (άνω των 60 ton ανά έτος) και την ποιότητα (συγκέντρωση λίπους και πρωτεΐνης άνω του 12%) του γάλακτος, που παραδίνεται για μεταποίηση από κάθε μονάδα. Η σταβλισμένη μορφή εκτροφής προβάτων Άρτας στο πλαίσιο ενός ημιεντατικού συστήματος με δυνατότητα εξόδου των ζώων στη βοσκή (όταν το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες) αποτελεί κερδοφόρο δραστηριότητα, με ικανοποιητικό, σχετικά, εισόδημα για τον προβατοτρόφο. Μια προβατοτροφική μονάδα μικρής δυναμικότητας, όσο ο μέσος όρος του δειγματος (δηλαδή 133 παραγωγικών προβατινών) με βάση τα στοιχεία, αποδίδει οικογενειακό εισόδημα εργασίας 15.271 ή γεωργικό οικογενειακό εισό-
29 δημα 18.566. Ωστόσο, οι δαπάνες δημιουργίας μιας τέτοιας, μικρής μονάδας, που να είναι ταυτόχρονα σύγχρονη και λειτουργική, ανέρχεται στα επίπεδα των 150-160.000. Το ποσό αυτό είναι πάρα πολύ υψηλό για ένα νέο, ο οποίος επιθυμεί ή αναγκάζεται λόγω ανεργίας να γίνει προβατοτρόφος (επάγγελμα όχι και τόσο κοινωνικά καταξιωμένο). Γι αυτό το κράτος πρέπει να στέκεται αρωγός στα πρώτα στάδια της δημιουργίας και της λειτουργίας της νέας μονάδας του πρωτογενούς τομέα. Τα πρόβατα φυλής Άρτας, αλλά και άλλων ελληνικών φυλών, όπως η Χίου, η Καραγκούνικη και η Ζακύνθου, όταν εκτρέφονται κάτω από τις ίδιες συνθήκες με πρόβατα ξένων φυλών, όπως η Lacaune, η Assaf ή η Awassi, εμφανίζουν γαλακτοπαραγωγή στα ίδια επίπεδα, όμως το οικονομικό αποτέλεσμα της εκτροφής τους είναι συγκριτικά υψηλότερο από αυτό των ξένων φυλών. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα όπου στην ίδια εκμετάλλευση, κάτω από ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες, εκτρέφονται 2 ισομεγέθη ποίμνια Lacaune και Άρτας (200 προβατινών έκαστο), σε διαφορετικούς στάβλους (με μηχανική άμελξη και τεχνητό θηλασμό), την ίδια χρονική περίοδο (2012-2013), τα οποία παρουσίασαν τα αποτελέσματα: Lacaune Άρτας Μέση ετήσια εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή ανά προβατίνα 373 366 (kg) Μέση ετήσια απόδοση εργασίας ανά προβατίνα ( ) 100,86 162,61 Υπεροχή της φυλής Άρτας ανά προβατίνα έναντι της Lacaune Τεχνητός θηλασμός αρνιών μετά τη 2 η 3 η μέρα από τον τοκετό +61,75 (61%) Πολλά ακόμη παραδείγματα αποδεικνύουν την οικονομική υπεροχή των ελληνικών φυλών προβάτων έναντι των ξένων. Παρά ταύτα, οι εισαγωγές ξένων φυλών είναι μαζικές και ανεξέλεγκτες και μάλιστα με την ευλογία θεσμικών παραγόντων, με κίνδυνο αλλοίωσης της γενετικής σύστασης των ντόπιων, αυτοχθόνων φυλών προβάτων. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τα έτη 2014 και 2015 εισάχθηκαν 326.220 και 366.862 αρνιά Lacaune για πάχυνση και σφαγή. Από τα εισαγόμενα αυτά αρνιά μεγάλο ποσοστό της τάξεως του 20% (65-75.000) χρη-
30 σιμοποιούνται αλόγιστα για αναπαραγωγή, καθώς δεν πραγματοποιείται κανένας έλεγχος από την πολιτεία. Επιπλέον, από την εισαγωγή ξένων φυλών ο κίνδυνος διαγραφής της φέτας από τα μητρώα των ΠΟΠ τυριών της ΕΕ είναι ορατός. Δεδομένου ότι δε γίνεται έλεγχος σε πρωτογενές επίπεδο (μονάδας) για την προέλευση του γάλακτος, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για την Παρασκευή τυριών ΠΟΠ, όπως είναι η φέτα, σύμφωνα με τον κανονισμό 1825/2002. Τα πρόβατα Άρτας είναι ενταγμένα στο πρόγραμμα ελέγχου αποδόσεων και γενετικής βελτίωσης του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων. Ετησίως ελέγχονται από τους Συνεταιρισμούς Αναπαραγωγής Άρτας και Αγρινίου, περίπου 10.000 προβατίνες και 500 κριάρια. Λόγω των υψηλών αποδόσεων των προβάτων Άρτας σημαντικός αριθμός αρνιών πωλούνται για αναπαραγωγή σε ολόκληρη τη χώρα, τόσο για τη δημιουργία νέων μονάδων όσο, κυρίως, για την αναβάθμιση ντόπιων πληθυσμών. Το μεγαλύτερο ποσοστό (95%) των προβάτων που εκτρέφονται στην Ελλάδα αποτελείται από ανομοιογενή ποίμνια, τα οποία απαρτίζονται από πρόβατα, κυρίως διασταυρωμένα, τα οποία συγκροτούν πληθυσμούς άγνωστης, κατά κανόνα, γονοτυπικής σύστασης. Οι αποδόσεις των πληθυσμών αυτών, που κατά κανόνα προήλθαν από ανεξέλεγκτες διασταυρώσεις, δεν ανταποκρίνονται πάντα στις απαιτήσεις του σύγχρονου και μεταβαλλόμενου περιβάλλοντος άσκησης της προβατοτροφίας. Κατά συνέπεια η γενετική αναβάθμισή τους, είναι αναγκαία, ώστε τα ανομοιογενή γενετικά ποίμνια να εξελιχθούν σε βιώσιμες παραγωγικές μονάδες. Σε εκτατικά εκτρεφόμενα ποίμνια, ντόπιων πληθυσμών ως πιο ασφαλής και αποτελεσματική μέθοδος αναβάθμισης του γενετικού τους επιπέδου είναι το ξεσκαρτάρισμα. Αντίθετα, η διασταύρωση είναι η πιο ταχεία και αποτελεσματική μέθοδος αναβάθμισης ντόπιων πληθυσμών, όταν γίνεται προγραμματισμένα, εκεί που οι συνθήκες του περιβάλλοντος το επιτρέπουν και μετά από πειραματισμό. Η διασταύρωση επιλεγμένων κριαριών της φυλής Άρτας με ντόπιους πληθυσμούς προβάτων που εκτρέφονται ημιεντατικά ή εντατικά, είναι ασφαλής εκ των προτέρων, δεδομένου ότι η φυλή αυτή προσαρμόζεται σε ευρύ φάσμα κλιματικών συνθηκών και γι αυτό είναι διαδεδομένη, σχεδόν σε ολόκληρη τη χώρα. Στην Ήπειρο οι προβατοτρόφοι με ντόπιους πληθυσμούς ημιεντατικά εκτρεφόμενων προβάτων, που στο παρελθόν χρησιμοποίησαν κριάρια της φυλής Άρ-
31 τας για την αναβάθμιση των ποιμνίων τους, είχαν καλά αποτελέσματα. Στα αναβαθμισμένα αυτά ποίμνια η μέση, ετήσια, εμπορεύσιμη γαλακτοπαραγωγή, ανά προβατίνα αυξήθηκε σε σύγκριση με τον αρχικό πληθυσμό κατά: 43% (από 100-110 kg έφτασε στα 140 160 kg) στις ορεινές περιοχές 35% (από 140-150 kg έφτασε στα 190 215 kg) στις ημιορεινές και πεδινές περιοχές Σε 6 αναβαθμισμένα ποίμνια (μέσου μεγέθους 168 προβατινών) ορεινών και 12 αναβαθμισμένα ποίμνια (μέσου μεγέθους 183 προβατινών) ημιορεινών και πεδινών περιοχών της Ηπείρου πραγματοποιήθηκε έρευνα και προέκυψαν τα εξής οικονομικά αποτελέσματα: Ιδιότητα Ορεινά Πεδινά και ημιορεινά Μέσο, ετήσιο κέρδος ανά προβατίνα ( ) 7 25 Μέσο, ετήσιο γεωργικό εισόδημα ανά προβατίνα ( ) Μέση ετήσια απόδοση εργασίας ανά προβατίνα ( ) 87 100 65 74 Με άλλα λόγια η εκτροφή 150 αναβαθμισμένων προβατινών με κριάρια φυλής Άρτας, αποφέρει κατά μέσο όρο ετήσιο γεωργικό εισόδημα της τάξεως των 13.050 και 15.000 στα ορεινά και στα πεδινά και ημιορεινά, αντίστοιχα. Τα ποσά αυτά δεν είναι ευκαταφρόνητα και μπορεί να είναι πολύ υψηλότερα όταν αξιοποιούνται σωστά όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές. Τα πρόβατα Άρτας είναι υψιπαραγωγικά, αποδίδουν ικανοποιητικό εισόδημα στον προβατοτρόφο και μαζί με τα πρόβατα άλλων εγχώριων φυλών (Χίου, Καραγκούνικη, Ζακύνθου κ.α.) μπορούν να αποτελέσουν τη βάση επιλογής και αναβάθμισης του γενετικού επιπέδου της ελληνικής προβατοτροφίας. Συνεπώς, η εισαγωγή και διάδοση ξένων φυλών δεν θεωρείται απαραίτητη.