ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Ζητήματα λογικής, θεωρίας, μεθοδολογίας και κοινωνιολογίας της γνώσης και της επιστήμης. Διδάσκων: Δημήτρης Πατέλης

ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Ζητήματα λογικής, θεωρίας, μεθοδολογίας και κοινωνιολογίας της γνώσης και της επιστήμης. Διδάσκων: Δημήτρης Πατέλης «Πᾶσά τε ἐπιστήμη, χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ πάσης ἄλλης ἀρετῆς, πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται». Πλάτων, Μενέξενος, 247a «Εάν υπό τον όρο φιλοσοφία αντιλαμβανόμαστε τις αναζητήσεις της γνώσης στην πλέον γενική και στην πλέον ευρεία μορφή, τότε αυτή, προφανώς μπορεί να θεωρείται η μητέρα όλων των επιστημονικών αναζητήσεων». Άλμπερτ Αϊνστάιν. «Εάν η εξωτερική όψη των πραγμάτων ταυτιζόταν με την ουσία τους, καμία επιστήμη δεν θα χρειαζόταν». Καρλ Μαρξ. Χανιά 2015 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το πλαίσιο και τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του μαθήματος. 3. ΓΝΩΣΗ ΝΟΗΣΗ ΣΥΝΕΊΔΗΣΗ. 6 Επιστήμες, πολιτική και επιστημονική φιλοσοφία: σχέσεις ανάπτυξης ή έκπτωσης; 17. Η επιστημονική φιλοσοφία. Για το υποκείμενο της επιστημονικής έρευνας. Τυπολογία προσωπικοτήτων. Η διαλογικότητα στην επιστήμη. Κρισιακή γνωσιακή συγκυρία και «μηχανισμός» ανάπτυξης της επιστήμης. Τυπολογίας προσωπικοτήτων και στάσεων συνέχεια. Ζητήματα θεωρίας της γνώσης, λογικής και μεθοδολογικής ανάλυσης της επιστήμης. 28. Μεθοδολογία του Οργανικού Όλου: Πέραν του Διπόλου Ποιοτικών και Ποσοτικών Μονομερειών και της αντιδιαστολής Κοινωνικών και Φυσικών-Τεχνολογικών επιστημών. 1. Εισαγωγή. 29 2. Γνωστική Διαδικασία, Γνώση και Επιστήμη.30. 3. Μέθοδος και Μεθοδολογία.33. 4. Η Μεθοδολογία του Οργανικού Όλου.38. 4.1. Η Γνωσιακή Συγκυρία. 4.2. Η Κρισιακή Γνωσιακή Συγκυρία και οι Επιστημονικές Επαναστάσεις. 4.3. Επιστημονικές Επαναστάσεις και Θεμέλια της Επιστήμης. 4.4. Διάνοια και Λόγος ως Βαθμίδες του Νοείν στη Γνωστική Διαδικασία. Η Ανάβαση από το Αφηρημένο στο Συγκεκριμένο. 4.5. Ιστορικό και Λογικό. 4.6. Οι Κίνδυνοι που Συνδέονται με Εκδοχές του Αναγωγισμού. 4.7. Διαλεκτική Λογική και Μεθοδολογία του Οργανικού Όλου 5. Ιστορική Αναδρομή στη Φιλοσοφική Μεθοδολογική Προβληματική.60. 5.1. Σύντομη Αναφορά στην Ιστορική Πορεία Μεθόδου και Μεθοδολογίας. 5.2. Η μεθοδολογία του Λογικού Θετικισμού. 5.3. Αναφορά στη Μεθοδολογία του Τ. Kuhn. 5.4. Για την Εξελικτική Επιστημολογία του Κ. Popper. 5.5. Για τη μεθοδολογία των προγραμμάτων επιστημονικής έρευνας του I. Lakatos. 5.6. Ο μεθοδολογικός αναρχισμός του P. Feyerabend ως προάγγελος της μεταμοντέρνας διάλυσης της ορθολογικής μεθοδολογίας. 5.7. Από την Κοινωνιολογία της Γνώσης και της Επιστήμης στον Αγοραίο Κοινωνιολογισμό. Από την αναγωγή της γνώσης σε αγοραία πληροφορία στη «Μεταμοντέρνα» Διάλυση του Ορθού Λόγου και της Μεθοδολογίας. 6. Ποιοτικές και Ποσοτικές Προσεγγίσεις στις επιστήμες.77. 6.1. Ποιόν, Ποσόν και Μέτρο: Ο Νόμος της Μετάπτωσης των Ποσοτικών Αλλαγών σε Ποιοτικές. 6.2. Ποιοτικοί και Ποσοτικοί Προσδιορισμοί στην Εμπειρία και στη Θεωρία. 6.3. Περί των Όρων και των Ορίων Χρήσης Ποσοτικών Μεθόδων και Μαθηματικοποίησης της Επιστήμης. 6.4. Ποσότητα Εναντίον Ποιότητας; Ορθολογισμός Εναντίον Βιώματος; Σκέψη Εναντίον Παρόρμησης; Ποιείν Εναντίον Αισθάνεσθαι; Απολλώνιο Εναντίον Διονυσιακού; 2

7.Ορισμένα Συμπεράσματα.85. Βιβλιογραφία Εποπτικά επεξηγηματικά σχήματα.94. Βασικές έννοιες και κατηγορίες.97. Αναφορά στην κατηγοριακή ανάλυση και ιστορική ανασύσταση του γίγνεσθαι μιας επιστήμης.129. Η Κοινωνικοποίηση της Επιστημονικής Έρευνας και η Ιδιωτικοποίηση των Αποτελεσμάτων της. Νίκος Α. Ασπράγκαθος.139. Επιστήμη και ανθρωπισμός.(μ. Δαφέρμος, Ρ. Σάαντ).151. Φύση, κοινωνία και επιστήμη.158. Οι προοπτικές μιας σύγχρονης Διαλεκτικής της Φύσης και η έννοια «σύμπαν».162. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο. Από τη ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΉ ΤΗΣ ΦΎΣΗΣ του Φ. Ένγκελς.167. Οι περιπέτειες των φυσικών επιστημόνων και μηχανικών που αγνοούν την φιλοσοφία Φυσιογνωσία και φιλοσοφία Διαλεκτική Διαλεκτική των φυσικών επιστημών Κατάταξη των επιστημών ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2ο. Η κοινωνική ευθύνη των επιστημόνων (Από το άρθρο του Joseph Rotblat).189. Η λογική της ελεύθερης έρευνας και η υπαγωγή επιστήμης και παιδείας στο κεφάλαιο.193. Μ. Δαφέρμος Επιστήμη και δημιουργικότητα: μια απόπειρα επιστημολογικής-ψυχολογικής ανάλυσης.210. Αγώνας για την επιστήμη, το πανεπιστήμιο και την κοινωνία.272 ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Το πλαίσιο και τα βασικά ζητήματα της προβληματικής του μαθήματος. Εισαγωγικές επισημάνσεις αφετηριακές έννοιες. Πτυχές της διεπιστημονικής θεώρησης της επιστήμης: οικονομική, κοινωνιολογική, ψυχολογική, λογική, μεθοδολογική, ηθική, αισθητική, και φιλοσοφική. Η επιστήμη ως κοινωνικό-πολιτισμικό φαινόμενο. Φιλοσοφία και επιστήμη. A.Η θέση και ο ρόλος της επιστήμης στη διάρθρωση της κοινωνίας. 1.Η εργασία ως πυρήνας της ουσιώδους ανθρώπινης δραστηριότητας και ως υπόδειγμα κάθε δραστηριότητας. Τα συστατικά στοιχεία της εργασίας. 3

Η διάκριση των ουσιωδών πλευρών του αντικειμένου ως αναγκαίος και ικανός όρος μετασχηματισμού του. Σκοποθεσία και γνώση Η ανάδειξη της σκοποθεσίας, της εποπτείας, του ελέγχου και της διοίκησης ως σχετικά αυτοτελούς πόλου του αντιφατικού καταμερισμού της εργασίας. 2. Το κοινωνικό συνειδέναι και οι μορφές του. Φιλοσοφία, επιστήμες και λοιπές μορφές της κοινωνικής συνείδησης. Η φιλοσοφία ως επιστημονική κοσμοθεωρία. Η επιστήμη ως μoρφή κοινωνικής συνείδησης. Ο διττός χαρακτήρας της επιστήμης (γνώση συνείδηση). 3. Η επιστήμη ως: Ερευνητική δραστηριότητα (παραγωγή αναπαραγωγή διάδοση γνώσης). Αποτελέσματα κεκτημένα (γνώσεις). Θεσμός οργάνωση ιεραρχία σχέσεις μεταξύ ανθρώπων εντός και εκτός επιστήμης. Παραγωγική δύναμη. 4. Ο χαρακτήρας της επιστημονικής δραστηριότητας. Η επιστήμη ως καθολική εργασία. Β.Ζητήματα θεωρίας της γνώσης, λογικής και μεθοδολογίας. 1. Η διαλεκτική υποκειμένου αντικειμένου. Αντανάκλαση, αλληλεπίδραση, ερεθιστικότητα, ανακλαστικότητα, αισθαντικότητα, ψυχισμός, συνείδηση. Δραστηριότητα: υλικό και ιδεατό, αντικειμενοποίηση και από-αντικειμενοποίηση. 2. Σημεία, σύμβολα, και κώδικες. Γλώσσα και σκέψη. Φυσική γλώσσα και τεχνητές γλώσσες. Τυποποίηση της γλώσσας. 3. Προεπιστημονική γνώση και επιστημονική γνώση. Καθημερινή συνείδηση και κοινός νους. 4. Εμπειρικό και θεωρητικό, αισθητηριακό και ορθολογικό. Το γεγονός της επιστήμης και της καθημερινής συνείδησης. Το γεγονός ως μέρος του επιστητού. Το γεγονός ως ενότητα αισθητηριακού και ορθολογικού. Παρατήρηση και πείραμα Γνωσεολογικές ιδιαιτερότητες του πειράματος. Μετρήσεις και μετρικά πειράματα. Τα μοντέλα και η πειραματική λειτουργία τους. Προσομοίωση. 5. Διάνοια και λόγος ως βαθμίδες της ενιαίας και αντιφατικής επιστημονικής νόησης. Μέθοδος και μεθοδολογία: τα μέσα και οι τρόποι της έρευνας. Οι παράμετροι και τα κριτήρια επιλογής της μεθόδου. 4

Η μέθοδος της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Ανάλυση σύνθεση, επαγωγή απαγωγή. Η λογική δομής της επιστημονικής νόησης. Τυπική και διαλεκτική λογική. 6. Αρχές της διαλεκτικής μεθόδου και επιστημονική έρευνα: Ολόπλευρη εξέταση του αντικειμένου και σφαιρική προσέγγιση. Εξέταση της αμοιβαίας συνάφειας και των αλληλεπιδράσεων του αντικειμένου. Αιτιοκρατία και τύποι αιτιότητας. Το ανέφικτο της επιστημονικής έρευνας εκτός αιτιοκρατίας. Το αντικείμενο ως αναπτυξιακή διαδικασία. Ιστορικό και λογικό. 7. Η διαλεκτική απόλυτης και σχετικής, συγκεκριμένης και αφηρημένης, υποκειμενικής και αντικειμενικής αλήθειας. Αλήθεια, πλάνη, φενάκες. Επιστήμη και ιδεολογία. Δογματισμός και σκεπτικισμός. 8.Οι λειτουργίες της επιστήμης: - περιγραφή, εξήγηση, ερμηνεία, πρόβλεψη, πρόγνωση. - θεμελίωση και απόδειξη. - η ευρετική λειτουργία της επιστημονικής γνώσης. 9. Η δημιουργική φαντασία και η διαίσθηση. 10. Ο μηχανισμός ανάπτυξης της επιστήμης. αναζήτηση υπόθεση ανακάλυψη. εσωτερικές και εξωτερικές συνιστώσες ανάπτυξης η κρισιακή γνωσιακή συγκυρία ως φάσμα δυνατοτήτων περαιτέρω ανάπτυξης και καταστροφής-διάλυσης της επιστήμης Τα όρια εφαρμοσιμότητας και ισχύος της εκάστοτε κεκτημένης γνώσης η προεκβολή του κεκτημένου στο εισέτι μη εγνωσμένο η υπέρβαση-διαλεκτική άρση του κεκτημένου και ο επαναπροσδιορισμός επαναπροσανατολισμός της έρευνας με την επιστημονική ανακάλυψη. Γ. Οι επιστήμες στην ιστορία Από τον μύθο στον λόγο. Ανθρωπομορφοποίηση και αποανθρωπομορφοποίηση. Οι απαρχές της επιστήμης: φυσική φιλοσοφία. Επιστήμες - απότοκες των αναγκών της πρακτικής ( ιατρική, αστρονομία, αριθμητική ) και ειδέναι εαυτού χάριν. Η εναλλαγή επιστημονικών κοσμοειδώλων στην ιστορία Η ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης ως διαδικασία διεύρυνσης, εμβάθυνσης και διακρίβωσης της γνώσης. Κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας εντός της επιστήμης και κατακερματισμός της γνώσης. Εξειδίκευση και καταμερισμός εργασίας. Φυσικές και κοινωνικές επιστήμες. 5

Το γίγνεσθαι των επιστημών. Ταξινόμηση των επιστημών ως προς το αντικείμενο. Διαφοροποίηση και ολοκλήρωση της επιστημονικής γνώσης. Η συνθετική προοπτική των επιστημών στα πλαίσια του συνειδέναι ολόπλευρα αναπτυσσόμενων προσωπικοτήτων. Το πρόβλημα της ιστορικής ανασύνθεσης. Ιστορικό και λογικό. Δ. Νεωτερισμοί και παραδόσεις στην ανάπτυξη της επιστήμης. Η προσωπικότητα, η κοινωνική αποστολή και το ήθος του επιστήμονα ερευνητή. Τυπολογία προσωπικοτήτων της επιστημονικής κοινότητας. Η επιστημονική κοινότητα ως κομφορμιστικό προκάλυμμα και άλλοθι για την υπαγωγή της επιστήμης σε εξωεπιστημονικά κελεύσματα των κρατούντων. Επιστήμη και εξουσία. Το υποκείμενο της επιστημονικής δραστηριότητας: άτομο, μικροομάδα, επιστημονική κοινότητα, κοινωνία. Το πρόβλημα της σχολής στην επιστήμη. Η κορύφωση του ανταγωνιστικού χαρακτήρα του καταμερισμού της εργασίας επί κεφαλαιοκρατίας: η τεχνοεπιστήμη ως αντικειμενοποιημένη στους υλικούς όρους της παραγωγής δύναμης αντιπαρατίθεται στη ζωντανή εκτελεστική εργασία. Η υπαγωγή της επιστήμης στο κεφάλαιο. Χειραγώγηση της επιστήμης και χειραγώγηση μέσω της επιστήμης. Ο φετιχισμός της επιστήμης: επιστήμη για την επιστήμη Η επιστημονική έρευνα ως καθολική εργασία ανταλλαγής, αμοιβαίου εμπλουτισμού και ανάπτυξης δεξιοτήτων. Η κριτική επαναστατική διάσταση και η χειραφετητική απελευθερωτική λειτουργία της επιστήμης. Ε. Θεωρίες, κατευθύνσεις, τάσεις και προσεγγίσεις στη φιλοσοφία της επιστήμης. Η φιλοσοφία της επιστήμης ως εφαρμοσμένη τυπική λογική: Λογικός θετικισμός. Από την ανάλυση της δομής στην ανάλυση της ανάπτυξης της γνώσης: η διαψευσιμότητα του κριτικού ορθολογισμού. Ανορθολογικός σχετικισμός συμβατισμός. Η μεθοδολογία των ερευνητικών προγραμμάτων. Ο επιστημολογικός αναρχισμός. Η μεταμοντέρνα ανορθολογική διάλυση. Η ιστορική διαλεκτική μεθοδολογία. 6

ΓΝΩΣΗ - ΝΟΗΣΗ - ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ του Δημήτρη Σ. Πατέλη. Για την προέλευση του ανθρώπινου ψυχισμού. Η συνείδηση είναι ιδιότυπο μόρφωμα του ψυχισμού. Είναι χαρακτηριστική για τον άνθρωπο ιδεατή αντανάκλαση της αντικειμενικής και υποκειμενικής πραγματικότητας, μέσω πολύμορφου συνόλου των ειδικά ανθρώπινων ψυχικών λειτουργιών 1. Ο ψυχισμός είναι ιδιότυπη μορφή αντανάκλασης. Αντανάκλαση είναι μια καθολική ιδιότητα της αντικειμενικής πραγματικότητας, πλευρά της αλληλεπίδρασης που συνίσταται στη διαφορών βαθμίδων αναπαραγωγή γνωρισμάτων, δομικών χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων και σχέσεων του αντανακλώμενου αντικειμένου ή διαδικασίας. Σε διαφορετικές βαθμίδες συγκρότησης, διάρθρωσης κλπ. της πραγματικότητας προσιδιάζουν διαφορετικά ως προς τα ποιοτικά και ουσιώδη χαρακτηριστικά τους είδη αντανάκλασης: στα σώματα της μη ζώσας φύσης (π.χ. ίχνη μηχανικής αλληλεπίδρασης) στα φυτά και στους απλούστερους οργανισμούς (π.χ. "ερεθιστικότητα", ως μεταβολή της φυσιολογικής κατάστασης υπό την επίδραση εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμάτων) σε ανώτερα είδη έμβιων όντων (π.χ. "αισθαντικότητα" ως ικανότητα σχηματισμού πρωταρχικών απεικασμάτων κλπ., που παρέχουν τη δυνατότητα χωροχρονικού προσανατολισμού, προσαρμογής, αλλά και προτρέχουσας επενέργειας στο περιβάλλον βάσει της οικολογικής ιδιοτυπίας του και των αναγκών του οργανισμού) κλπ. Στη βαθμίδα του ανθρώπου παρατηρείται η ανώτερη και η πλέον περίπλοκη μορφή αντανάκλασης: ή "συνείδηση" και η "αυτοσυνείδηση". Πρόκειται για ιδιότητες, η εμφάνιση, η διαμόρφωση και η ανάπτυξη των οποίων συν-δέεται με την ιστορία του πολιτισμού, και ιδιαίτερα με την εργασιακή δραστηριότητα και την επικοινωνία. Η ανάγκη μετασχηματισμού της φύσης με την από κοινού δραστηριότητα, μέσω των εργαλείων (μέσων) εργασίας, καθορίζει τον "επιλεκτικό" και "σκόπιμο" χαρακτήρα της αντανάκλασης στον άνθρωπο, ο ψυχισμός του οποίου συνδυάζει την "αισθητηριακή νόηση" με τη "λογική σκέψη" (έννοιες, υποθέσεις, θεωρίες κλπ.) και με τη "δημιουργική φαντασία" 1 Αποφασιστική στη διερεύνιση της ανάδειξης της συνείδησης στην ανθρωποκοινωνιογένεση είναι η συμβολή της Πολιτισμικής Ιστορικής Ψυχολογίας που αναπτύχθηκε στην ΕΣΣΔ. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ερευνητές όπως οι: Βιγκότσκι Λ.Σ., Ρουμπινστάιν Σ.Λ, Λεόντιεφ Α.Ν., Λούρια Α.Ρ. κ.α. 7

και αντικειμενοποιείτε σε υλικά και ιδεατά αντικείμενα που έχουν παραχθεί από τον άνθρωπο (συμπεριλαμβανόμενων και των συστημάτων σημάτων όπως η γλώσσα). Η ύπαρξη ορισμένης διαμεσολαβημένης και ενεργά μετασχηματιζόμενης αντιστοιχίας μεταξύ της αντανάκλασης και των αντικειμενικών χαρακτηριστικών της πηγής της, μεταξύ της επεξεργασίας των νευρικών ερεθισμάτων στον εγκέφαλο και των ψυχικών μορφωμάτων του διασφαλίζει ορισμένη αποτελεσματικότητα στη δραστηριότητα του υποκείμενου. Η επιστημονική έρευνα αποσκοπεί στη βέλτιστη δυνατή αντανάκλαση του αντικειμένου, στην αληθή αναπαράσταση των νόμων που το διέπουν με εγγύτερο ή απώτερο στόχο τον δημιουργικό μετασχηματισμό του. Η αισθητική αντανάκλαση μέσω αισθητηριακών απεικασμάτων - αισθητηριακών ισοδυνάμων της ουσίας (της αρτιότητας, της νομοτέλειας κλπ.) των αντικείμενων, συγκροτεί ένα πεδίο που απαρτίζεται από την αισθητική μορφή της συνείδησης (συνδεόμενη στενά και με τη γνωστική λειτουργία της νόησης), από την αισθητική σχέση προς την πραγματικότητα, από τα αισθητικά. βιώματα και την αισθητική δημιουργία (παρούσα σε κάθε δημιουργική δραστηριότητα). Η ανάπτυξη της πληροφορικής και της κυβερνητικής παρέχει τη δυνατότητα μοντελοποίησης - τυποποίησης και εμπειρικής - μετρικής προσέγγισης των διαφορών μορφών και επιπέδων της αντανάκλασης από τη σκοπιά της παραγωγής, επεξεργασίας και μετάδοσης πληροφοριών. Η παράδοση του εμπειρισμού εξετάζει την αντανάκλαση κατ' εξοχήν ως παθητική διαδικασία εμπλουτισμού της ψυχής μέσω της εμπειρίας και των παραστάσεων. Οι Στωικοί και αργότερα οι αισθήσιοκράτες αποκαλούσαν την ψυχή του νεογνού tabula rasa (άγραφο πίνακα). Η γραμμική, μηχανιστική και μονόπλευρη θεώρηση της αντανάκλασης ανήγαγε το πρόβλημα στον απλό αντικατοπτρισμό. Η γερμανική κλασική φιλοσοφία έθεσε το ζήτημα του ανακλαστικού χαρακτήρα της συσχετικότητας των προσδιορισμών του αντικειμένου στο επίπεδο της ουσίας, ανάγοντας το τελικά στον αναστοχασμό και στην ανασκοπική λειτουργία της υποστασιοποιημένης νόησης (reflexion στον Χέγκελ). Ο διαλεκτικός υλισμός ανέδειξε τη διαβάθμιση των τύπων της αντανάκλασης, στα πλαίσια της καθολικής αλληλεπίδρασης, ως πυρήνα της γνωσιολογίας (Β. Ι. Λένιν). Διάφορες νεομαρξιστικές προσεγγίσεις προσάπτουν στη λενινιστική θεώρηση μηχανιστικά χαρακτηριστικά αντιπαραθέτοντας σ' αυτή την υποκειμενικά νοούμενη πράξη (βλ. σχολή της Πράξης). Η υπερεκτίμηση της εξάρτησης του περιεχόμενου της αντανάκλασης από τις νευροφυσιολογικές ιδιαιτερότητες των αισθητηρίων οργάνων χαρακτηρίζει τον φυσιολογικό ιδεαλισμό (Μuller J.). Για τη θεωρία των ιερόγλυφων τα απεικάσματα της αντανάκλασης είναι σύμβολα, σημεία των πραγμάτων συμβατικού χαρακτήρα (Ο. Helmholtz). Η αντανάκλαση αποτελεί το αντικείμενο διεπιστημονικών προσεγγίσεων (βλ. και: ψυχισμός, συνείδηση, αυτοσυνείδηση, θεωρία της γνώσης). Πότε εμφανίζεται ο ψυχισμός; Ο ψυχισμός εμφανίζεται εάν και εφ όσον το έμβιο ον αποκτά σώμα, δηλαδή διακριτή και όχι διάχυτη ή συγχωνευμένη με το περιβάλλον ύπαρξη. Η απόσπαση του σώματος του οργανισμού από το θρεπτικό του περιβάλλον τον ωθεί σε 8

αναζήτηση ενός προσανατολιστικού μηχανισμού διευθέτησης στο χώρο και το χρόνο. Κατ αυτόν το τρόπο ανακύπτει ως διαμεσολαβημένη σχέση του σώματος με το περιβάλλον μια προτρέχουσα αντανάκλαση που επιτρέπει την αναγκαία (προς αποφυγή κινδύνου, δυσμενούς, καταστρεπτικού ή επιβλαβούς και προς ανεύρεση ευμενούς, ευεργετικού ή επωφελούς περιβάλλοντος) μετατόπιση. Συνδέεται λοιπόν ο ψυχισμός με την κίνηση που χαρακτηρίζει τον ζωικό κόσμο. Στο ζωικό κόσμο ο ψυχισμός είναι ένα ασυνείδητο πλέγμα λειτουργιών - ανταποκρίσεων σε ερεθίσματα, οι οποίες εξασφαλίζουν την ικανοποίηση των ενστικτωδώς κωδικοποιημένων αναγκών του οργανισμού, για την υποστήριξη της βιολογικής του ύπαρξης στα πλαίσια του «πρώτου συστήματος σήμανσης» 2 Το ασυνείδητο του ζωώδους ψυχισμού έγκειται κυρίως στην αδυναμία του ζώου να διακρίνει τον εαυτό του απ τον περίγυρό του: εδώ περιβάλλον, ερέθισμα και ενέργεια - ανταπόκριση στο ερέθισμα, προσλαμβάνονται ως ενιαίο όλο. Βιβλιογρ.:.Παβλοφ Τ.. θεωρία της αντανάκλασης. Δωδώνη..- Θ. Βακαλιος, Είναι και συνείδηση, γνώση και αλήθεια, Αθ.. 1986.- Ε. Ξενόπουλος, Η διαλεκτική της συνείδησης, Ιωλκος, Αθ., 1979. Εργασία - μέσα - νοήματα - σύμβολα - επικοινωνία. Εργασία. Ιδιότυπα ανθρώπινη μορφή αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τη φύση, η διαδικασία ανταλλαγής ύλης μεταξύ ανθρώπου και φύσης, από την άποψη της συμμετοχής σε αυτήν του ανθρώπου, της χρησιμοποίησης των οργάνων του σώματος του. Η εργασιακή διαδικασία προϋποθέτει προπαντός την ύπαρξη ανάγκης για ορισμένο αντικείμενο της κατανάλωσης. Η εργασία εν γένει περιλαμβάνει τα εξής συστατικά στοιχεία: τον άνθρωπο ως υποκείμενο της εργασίας, το αντικείμενο της εργασίας, τα μέσα της εργασίας και το αποτέλεσμα (προϊόν) της εργασίας. Η αλληλεπίδραση αυτών των στοιχείων κατά ορισμένο τρόπο συνιστά την εργασία. Η ανάγκη μετατρεπόμενη σε σκοπό, σε σκοποθεσία, γίνεται εσωτερική στιγμή της εργασίας και ο κύκλος, με αφετηρία τις βιοτικά απαραίτητες ανάγκες του ανθρώπου, διαμεσολαβείται από την εργασία και ολοκληρώνεται με την κατανάλωση των προϊόντων. Στην εργασιακή διαδικασία διακρίνονται: ο "προσωπικός παράγοντας" (ο άνθρωπος με τις εργασιακές ιδιότητες του) και ο "εμπράγματος" (τα μέσα και τα αντικείμενα της εργασίας). Η εργασία στην ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά υπό μια έννοια και κάθε σχετικά αυτοτελής επιμέρους εργασιακή διαδικασία, διανύει στην ανάπτυξη της ορισμένα στάδια (προϋποθέσεις της εργασίας, πρωταρχική εμφάνιση, διαμόρφωση και ωριμότητα), κατά τα οποία αναπτύσσονται αντίστοιχα όλα τα συστατικά στοιχεία της αλλά και ο εκάστοτε τρόπος αλληλεπίδρασης τους, ο χαρακτήρας της εργασίας. Ο άνθρωπος ξεκίνησε από την άμεση χρησιμοποίηση έτοιμων αντικειμένων της αυτενέργειας της φύσης (συλλεκτική οικονομία), για να περάσει στη διαμεσολάβηση των τεχνητά δημιουργημένων μέσων 2 Βλ. σχετικά: Pavlov I.P. Εγκέφαλος και ψυχισμός. Εκδ. Ακαδ. Παιδαγωγικών και Κοινωνικών Επιστημών. Μόσχα - Βορόνεζ, 1996. 9

εργασίας (παραγωγής), τα οποία απαιτούν άμεση ενεργοποίηση φυσικών ανθρώπινων δυνάμεων για τη χρησιμοποίηση τους (δεσπόζουν στη μεγάλη βιομηχανία), και να καταλήξει σε αυτόματα (αυτοματοποιημένα, αυτενεργά) μέσα και στην αυτοαναπαραγωγή αυτενεργών μέσων (παραγωγή αυτομάτων από αυτόματα). Αντίστοιχη ανάπτυξη παρατηρείται στο υλικό, στο αντικείμενο της εργασίας: από τη χρήση δεδομένων υλικών της φύσης, στο προκαταβολικά επεξεργασμένο (από την εργασία) υλικό (το οποίο κατά βάση διατηρεί τις φυσικές ιδιότητες του) και τελικά (στο τέλος της σπείρας της ελικοειδούς ανάπτυξης) στη δημιουργία τεχνητών υλικών με προκαθορισμένες ιδιότητες. Η μέχρι τώρα ιστορία της εργασίας συνδέεται με τη χρησιμοποίηση κατ' εξοχήν της μηχανικής μορφής κίνησης (παρά π.χ. την προαιώνια χρήση της φωτιάς), που φέρει τη σφραγίδα της ζωικής προέλευσης του ανθρώπου (το χέρι είναι όργανο μηχανικής μετατόπισης) και συνδέεται ουσιαστικά με τη χειρωνακτικού χαρακτήρα εργασία. Οι περαιτέρω τάσεις προοιωνίζονται τη διεύρυνση και εμβάθυνση του ρόλου του μετασχηματισμού διαδικασιών (έναντι του μετασχηματισμού πραγμάτων) και της χρήσης ανώτερων μορφών κίνησης, με τελική προοπτική την κατ' εξοχήν βιολογικοποίηση της παραγωγής (βιοτεχνολογίες). Αντίστοιχες αλλαγές παρατηρούνται και στην ίδια την εργασία: από τη συλλογικού χαρακτήρα εργασία, που ανέκυψε με φυσικό τρόπο (συλλογή, γεωργία, κτηνοτροφία), προς την ατομική χειρωνακτική εργασία (από την οποία και ανέκυψε πρωταρχικά η κεφαλαιοκρατία) και από αυτήν προς την εργασία με μηχανές (μέσω αντιφατικών διαδικασιών ενοποίησης και καταμερισμού της εργασίας) με τον - και τεχνολογικά πλέον αναγκαίο - κοινωνικό χαρακτήρα της. Διανύει δηλαδή η εργασία μια πορεία από τη δραστηριότητα για τη χρησιμοποίηση (με ορισμένη χρήση οργάνων του σώματος) κατ' εξοχήν δεδομένων από τη φύση μέσων παραγωγής προς την επικράτηση της εργασίας για τη χρησιμοποίηση τεχνητών μεσών παραγωγής, και από αυτή στην επικράτηση της εργασίας για τη δημιουργία και χρησιμοποίηση αυτενεργών μέσων παραγωγής (με αντίστοιχη συρρίκνωση του ρόλου της φυσικής εργασίας και ενίσχυση της επιστήμης ως παραγωγικής δύναμης). Ελικοειδώς αναπτύσσεται ο άνθρωπος στην εργασία και μέσω της εργασίας. Από τον άνθρωπο - συλλέκτη (πρωτόγονη κοινότητα) στον άνθρωπο - παραγωγό με βασικά μέσα παραγωγής φυσικής προέλευσης (γη και ζώα), με τον ίδιο τον άνθρωπο σχεδόν ολοκληρωτικά (δουλοκτησία) είτε εν μέρει (φεουδαρχία) μη αποσπασμένο από τα εν λόγω μέσα. Έπεται η επικράτηση του ανθρώπου της φυσικής εργασίας για τη χρησιμοποίηση των μηχανών με αντίποδα της τον άνθρωπο της επιστημονικής εργασίας. Η μετέπειτα ανάπτυξη της εργασίας (στην ώριμη αταξική κοινωνία) με τη βαθμιαία απαλλαγή του ανθρώπου από την άμεση (χειρωνακτική) εργασία (μείωση του εργάσιμου χρόνου κλπ.) και την άρση του ανταγωνιστικού χαρακτήρα καταμερισμού της εργασίας και των συνδεόμενων μ' αυτόν σχέσεων παραγωγής, θα οδηγήσει στον άνθρωπο -ολόπλευρα αναπτυσσόμενο υποκείμενο της δημιουργικής (φυσικής και πνευματικής) δραστηριότητας. Στην ιστορία της κοινωνικής φιλοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών η εργασία γίνεται θεωρητικό αντικείμενο κατά τους νέους 10

χρόνους με τις διάφορες εκδοχές της «εργασιακής θεωρίας της αξίας» (βλ. ιδιαίτερα: φυσιοκράτες, Α. Σμιθ, Ντ. Ρικάρντο). Έμμεση, ιδεοκρατικά αντεστραμμένη, πλην όμως εμβριθής διαπραγμάτευση του ρόλου της (κατ' εξοχήν πνευματικής) εργασίας υπάρχει στο έργο του Γκ. Χέγκελ. Η θεμελιωδέστερη και πλέον εμπεριστατωμένη θεωρητική εξέταση της εργασίας ως διττού χαρακτήρα υπόστασης του όλου πλέγματος των σχέσεων παραγωγής της κεφαλαιοκρατίας ανήκει στον Κ. Μαρξ. Ο Φ. Ένγκελς, κατέδειξε τον ρόλο της εργασίας στην ανθρωποκοινωνιογένεση. Οι επεξεργασίες του Κ. Μαρξ για τον αλλοτριωμένο και αλλοτριωτικό χαρακτήρα της εργασίας επί κεφαλαιοκρατίας τροφοδότησαν πληθώρα μετέπειτα κριτικών φιλοσοφικών ρευμάτων (π.χ. Φρανκφούρτης σχολή, Λούκατς Ντ., ριζοσπαστικός υπαρξισμός κ.λπ.). Ειδικά πεδία ερευνών συγκροτούν η κοινωνιολογία και η ψυχολογία της εργασίας, η πολιτική οικονομολογία και εργονομία. Η διαλεκτική της ανάπτυξης της εργασίας στη δομή και στην ιστορία της κοινωνίας ως ολότητας αποτελεί τον πυρήνα της Λογικής της Ιστορίας του Β. Α. Βαζιούλιν (βλ. επίσης: εξαντικειμένωση και απαντικειμένωση, δραστηριότητα, δημιουργικότητα, αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, αλλοτρίωση, παραγωγή, Κεφάλαιο, εργατική τάξη). Βιβλιογρ.: D. Ricardo, Αρχαί πολιτικής οικονομίας και φορολογίας, Αθήνα, 1938.- Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Αθήνα, Σ.Ε., τόμ. 3.- του ίδιου, θεωρίες για την υπεραξία. Αθήνα, Σ.Ε., τόμ. 3.- του ίδιου, Για την παραγωγική και μη παραγωγική εργασία. Εξάντας, Αθήνα, 1990.- Φ. Ένγκελς, Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου, στο "Διαλεκτική της φύσης", Αθήνα, Σ.Ε., 1984.- G. Fried-mann, Πού τραβά η ανβρώπινη εργασία, Αθήνα, 1984.- Β. Α. Βαζιούλιν, Ιστορία και κομμουνιστικό ιδανικό, "Διαλεκτική", τ. 2,1990. Η συνείδηση Η συνείδηση ανακύπτει γενετικά και λειτουργικά μαζί με την εργασιακή δραστηριότητα (μέσα σε αυτήν και μέσω αυτής) 3. Η εργασιακή δραστηριότητα, ως ειδοποιός τρόπος ανταλλαγής ύλης του ανθρώπου με τη φύση, έχει δύο πλευρές: 1.συνιστά μετασχηματισμό κατά ορισμένο τρόπο και με τη βοήθεια κατάλληλων μέσων (εργαλείων κ.λ.π.) του εξωτερικού αντικειμένου για την ικανοποίηση των (μετασχηματιζόμενων σε σκοπό) αναγκών του ανθρώπου με τα προϊόντα της εργασίας. 2.συνιστά μετασχηματισμό υλοποιούμενο από ένα σύνολο ανθρώπων (δεδομένου ότι ο απομονωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει). Αναγκαίος και ικανός όρος για να τελεσφορεί αυτός ο μετασχηματισμός είναι η διάκριση των ουσιωδών πλευρών, των χαρακτηριστικών όχι μόνο του αντικειμένου, αλλά και των υπόλοιπων συστατικών στοιχείων της εργασίας. Ουσιώδεις - από την οπτική κατ εξοχήν της εργασίας - πλευρές είναι οι αναγκαίες και ικανές για το μετασχηματισμό του αντικειμένου. Μεταξύ ανθρώπου (υποκειμένου) 3 βλ. Ένγκελς Φ. Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου, στο: Ένγκελς Φ. Διαλεκτική της φύσης, μετ. Ε. Μπιτσάκη, εκδ. Σ. Ε. Αθήνα, 1984μ σελ. 149-162. 11

και αντικειμένου ανακύπτει ένας εμπράγματος - αντικειμενοποιημένος διαμεσολαβητικός κρίκος μέσω του οποίου επιτυγχάνεται ο μετασχηματισμός του αντικειμένου σε προϊόν. Το λειτουργικά και μορφολογικά μετασχηματισθέν από τον άνθρωπο μέσο εργασίας - σε αντιδιαστολή με τις περιστασιακές, ad hoc χρήσεις φυσικών αντικειμένων επενέργειας στη φύση από ορισμένα ζώα - αναβαθμίζει ριζικά τον ψυχισμό του. Η σταθερή, αντικειμενοποιημένη και αλλεπάλληλα επαναλαμβανόμενη ή τροποποιούμενη σε όμοιες (ή ανόμοιες) συνθήκες διαμεσολάβηση του μέσου -εργαλείου, επιτρέπει στον άνθρωπο να διακρίνει την πηγή του ερεθίσματος από το ερέθισμα δηλαδή το αντικείμενο αφ εαυτού, γεγονός που του παρέχει τη δυνατότητα (λόγω ακριβώς της διαμεσολαβημένης αποστασιοποίησης, αλλά και της συνακόλουθης ασύγκριτα αποτελεσματικότερης επενέργειας) να διακρίνει τον εαυτό του από τον περίγυρο. Αλλά η ανάπτυξη της εργασιακής δραστηριότητας είναι ανέφικτη χωρίς την κοινοποίηση των ουσιωδών γνωρισμάτων του αντικειμένου, χωρίς την συλλογική χρήση - βελτίωση του μέσου κατά τον αντίστοιχο με τον (λειτουργικά και μορφολογικά) αποκρυσταλλωμένο σε αυτό προορισμό - τρόπο επενέργειας. Το μέσο δεν είναι νεκρή διαμεσολάβηση, αλλά εμπράγματος, γενετικά και λειτουργικά πρωτεύον φορέας νοήματος, συμπύκνωμα κωδικοποιημένο μορφών και τρόπων συλλογικής δραστηριότητας. Αυτή η διαμεσολάβηση ως οργανικό στοιχείο της αμφίδρομης διαλεκτικής σχέσης υποκειμένου - αντικειμένου και υποκειμένων προς άλληλα στα πλαίσια αλλεπάλληλων εξαντικειμενώσεων - απαντικειμενώσεων, κωδικοποιήσεων - αποκωδικοποιήσεων, κατά την ανάπτυξη της εργασιακής δραστηριότητας, συνδέεται με την εμφάνιση και ανάπτυξη του «δεύτερου συστήματος σήμανσης», ως ιδιότυπης για τον άνθρωπο ανώτερης νευρικής λειτουργίας μέσω σημείων, συμβόλων 4. Αλληλένδετη με τα παραπάνω είναι και η δυνατότητα του ανθρώπινου ψυχισμού να διακρίνει τον εαυτό του ως αντικείμενο, ούτως ώστε μέσω της συνείδησης και της αυτοσυνείδησης να προβαίνει σε αυτορύθμιση και αυτοέλεγχο, λειτουργίες απαραίτητες για κάθε συλλογική συν - εργασία, σε κάθε από κοινού δραστηριότητα. Έτσι, από τη νοηματοδοτούμενη διαμεσολάβηση της εργασιακής δραστηριότητας ο ανθρώπινος ψυχισμός αντλεί τη δυνατότητα λειτουργίας μέσω σημαινόντων σημείων - συμβόλων. Η διαδικασία αυτή είναι αρκετά περίπλοκη τόσο στη φυλογένεση, όσο και στην οντογένεση. Οι πρώτες ιδεατές διαμεσολαβήσεις, οι «προέννοιες», δεν συνιστούν αυστηρά διαζευκτικά μορφώματα, αλλά εναργείς εντυπώσεις, παραστατικά απεικάσματα πραγμάτων και συμβάντων, αναπόσπαστα συνδεδεμένα με τις αλλαγές που αυτά υφίστανται υπό την επίδραση των μεν είτε των δε επενεργειών 5. Η αρχικά χαώδης περί του όλου αντίληψη, με την άμεση βιωματική εμπλοκή στην πρακτική συγκυρία και την εκφραζόμενη με αντίστοιχης συναισθηματικής φόρτισης άμεση σήμανση των συνδεόμενων με την αποτίμηση της επιτυχίας ή αποτυχίας των πράξεων εσωτερικών καταστάσεων («γλώσσα του σώματος», μιμητικές εκφράσεις, νεύματα και 4 Λεόντιεφ Α.Ν. Ντεϊτελνοστ - σοζνάνιε - λιτσνοστ. Μόσχα. 1977 του ίδιου: Προμπλέμι ραζβίτιγια ψυχικι. Μόσχα, 1981. 5 Klix Fr. Ernwachendes Denken, Berlin 1982, Ρωσ. Εκδ. Μόσχα 1983. 12

χειρονομίες, άναρθρες κραυγές κλπ) βαθμιαία, με την διάκριση και διαμόρφωση του προφορικού λόγου, αντικαθίσταται από διαμεσολαβημένη συμβολική ονοματοθεσία. Στη θέση της άμεσης σήμανσης εσωτερικών καταστάσεων (αντιλήψεων, παραστάσεων, εννοιών, βιωμάτων, αξιολογήσεων, είτε σχημάτων δράσης), αναπτύσσονται συμβολικά συστήματα σημείων (γλώσσα) ως έναρθρος λόγος (φθογγότυποι, συλλαβές, λέξεις κλπ), καθιστώντας την ανθρώπινη συνείδηση κατ εξοχήν συμβολική, και παρέχοντας τεράστιες δυνατότητες γενίκευσης, αφαίρεσης συνδιασμών και ευελιξίας στη διαμεσολαβημένη ιδεατή και πραγματική αφομοίωση της πραγματικότητας. Το φάσμα λειτουργικών και δημιουργικών δυνατοτήτων του ανθρώπινου ψυχισμού διευρύνεται πολλαπλασιαστικά, εμπεριέχοντας δυνατότητες ανάπτυξης, αυτοανάπτυξης, αλλά και εμπλοκής, αντιστροφής, στρέβλωσης, ακόμα και καταστροφής. Οι ασυνείδητες λειτουργίες του ανθρώπινου ψυχισμού - στο βαθμό που ο τελευταίος είναι ανθρώπινος, δηλαδή στο βαθμό που διαθέτει συνείδηση και αυτοσυνείδηση - μετασχηματίζονται ουσιαστικά σε υποταγμένη πτυχή του ψυχισμού της προσωπικότητας (εφ όσον ο άνθρωπος είναι κοινωνικό και όχι απλώς βιολογικό ον) 6. Ο διττός χαρακτήρας της κοινωνικής συνείδησης. Η κοινωνική συνείδηση προσιδιάζει στον άνθρωπο, ο οποίος είναι προσωπικότητα, δηλαδή στο άτομο το οποίο συνειδητά αφομοιώνει το κοινωνικό και το μετατρέπει σε εσωτερικά παρόν, κατά τρόπο ώστε η δραστηριότητά του να κατευθύνεται από τη συνειδητοποίηση της κοινωνίας ως ολότητας. Η κοινωνική συνείδηση ή συνειδέναι συναπαρτίζεται από δύο πλευρές: αφ ενός μεν συνιστά γνωστική διαδικασία και γνώση (ιδεατή αντανάκλαση της υφιστάμενης πραγματικότητας και ιδεατή προτρέχουσα σύλληψη των αποτελεσμάτων της ανθρώπινης δραστηριότητας), αφ ετέρου δε συνιστά συνειδητοποίηση και προτρέχουσα σύλληψη της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων, των αμοιβαίων σχέσεων και της επικοινωνίας τους. Η μεν πρώτη πλευρά της συνείδησης, το ειδέναι (η γνώση) γενετικά και λειτουργικά ανακύπτει κατ εξοχήν από την εργασιακή επενέργεια του ανθρώπου στη φύση και όπως είδαμε συνδέεται οργανικά με τη σκοποθεσία, με τη διευθέτηση της κίνησης προς ορισμένο αποτέλεσμα της δραστηριότητας, η δε δεύτερη, το συν - ειδέναι - απ την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων εντός και πέριξ της εργασιακής δραστηριότητας, της συν - εργασίας. Όπως λίγο πολύ ο ανεπτυγμένος κοινωνικός τρόπος παραγωγής συναρθρώνεται από την εσωτερική ενότητα (εμπεριέχουσα τη διαφορά) παραγωγικών δυνάμεων - σχέσεων παραγωγής που αποτελεί και την ουσία της κοινωνίας ως ολότητας, τρόπος του κοινωνικού συνειδέναι συναρθρώνεται ως ουσιώδης έκφανση αυτής της ολότητας, μέσω της πολυεπίπεδης αλλεπάλληλα διαμεσολαβημένης και περίπλοκης ενότητας των πλευρών και των μορφών της κοινωνικής συνείδησης, η οποία ανακύπτει απ αυτή την ουσία, αλλά δεν ανάγεται σε αυτήν. 6 Το γεγονός αυτό αγνοείται ή υποβαθμίζεται από την παράδοση της ψυχανάλυσης, η οποία ανάγει εν πολλοίς το ανθρώπινο ασυνείδητο σε ενστικτώδη παρόρμηση. 13

Η γνώση (ειδέναι) δεν αποτελεί απλό αντικατοπτρισμό του «είναι ως έχει», αλλά προσοικείωση πραγμάτων, καταστάσεων και διαδικασιών από την άποψη των δυνατοτήτων αλλαγής, μετασχηματισμού τους. Και η καθ εαυτώ συν - είδηση δεν συνιστά απλή στατική αποτύπωση της υλικής ζωής, των σχέσεων παραγωγής και των λοιπών κοινωνικών σχέσεων, αλλά συνειδητοποίηση της δυναμικής που εμπεριέχουν, ως διαδικασία ανάπτυξης επιδεκτική συνειδητών παρεμβάσεων και μετασχηματισμών εκ μέρους των ανθρώπων που διαθέτουν συνείδηση και αυτοσυνείδηση και με αυτή τους την ιδιότητα προβάλλουν (ατομικά και συλλογικά) ως υποκείμενα αυτής της δυναμικής. Οι βασικές μορφές της κοινωνικής συν - είδησης. Δεδομένου ότι χαρακτηριστικό της κοινωνικής συνείδησης είναι η αντανάκλαση του υποκειμένου ως υποκειμένου και η επενέργεια στους ανθρώπους ως υποκείμενα μέσω πράξεων, αισθημάτων και νόησης, σε συνάρτηση με την υπεροχή μιας από τις προαναφερθείσες στιγμές, η συνείδηση υποδιαιρείται σε τρεις βασικές μορφές. Η ηθική μορφή 7 της συνείδησης είναι εκείνη στη λειτουργία της οποίας υπερτερεί η επίδραση των πράξεων (στάσεων, συμπεριφορών, διαβημάτων, εγχειρημάτων) των ανθρώπων ως προσωπικοτήτων, με συνείδηση και αυτοσυνείδηση, πράξεων οι οποίες εξετάζονται εδώ από την άποψη της ωφέλειας είτε της βλάβης που μπορούν να επιφέρουν σε άτομα, ομάδες και στην κοινωνία συνολικά, δηλαδή από την άποψη του καλού και του κακού. Η ώριμη ηθική συνείδηση αντανακλά τις σχέσεις των ανθρώπων ως προσωπικοτήτων, δηλ. ως υποκειμένων τα οποία αφομοιώνοντας τον υλικό και πνευματικό πολιτισμό που συσσωρεύει η ανθρωπότητα μετασχηματίζουν δημιουργικά την πραγματικότητα. Για την ωρίμανση της ηθικής συνείδησης είναι αναγκαία η ενότητα των υλικών συμφερόντων, όποτε καθίσταται εφικτή η ρύθμιση της συμπεριφοράς των προσωπικοτήτων κατ εξοχήν κατά συνείδηση. Ύψιστο καλό (αγαθό, αρετή) είναι οι ενέργειες που κατά το βέλτιστο τρόπο συμβάλλουν στην επίτευξη, διατήρηση και ανάπτυξη της ώριμης κοινωνίας, της ανθρωπότητας ως ολότητας. Στην ώριμη ενοποιημένη βαθμίδα της η ανθρωπότητα θα δρα ως ενιαία, βάσει της εγνωσμένης αναγκαιότητας, οπότε και ο άλλος, η κάθε προσωπικότητα, δεν προβάλλει ως μέσο, αλλά ως σκοπός της δράσης. Μέτρο ωριμότητας της ηθικής συνείδησης, αλλά και της κοινωνίας, του πολιτισμού συνολικά, είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητας. Στις βαθμίδες εκείνες στις οποίες, δεσπόζουν διαφορετικά, αντίθετα και αντιφατικά συμφέροντα - γεγονός που δηλώνει ότι οι κοινωνικές σχέσεις, οι σχέσεις των ανθρώπων ως προσωπικοτήτων δεν έχουν διακριθεί από τις φυσικές (των βιολογικών συμπεριλαμβανομένων) και οι άνθρωποι εν πολλοίς δρουν ως «κοινωνικά ζώα» - η ηθική παραμένει απλώς ανώριμη πλευρά, πτυχή του συνειδέναι των ανθρώπων που αποκτά δυο επιπλέον αναγκαίες και αλληλένδετες εκφάνσεις: την πολιτική και το δίκαιο. 7 Η αναγωγή της ηθικής, αλλά και του συνόλου του πνευματικού πολιτισμού στην αξιολογική προβληματική, θέτει ουσιαστικούς φραγμούς στην επιστημονική - ιστορική έρευνα. Βλ. σχετικά: Πατέλη Δ. Αξίες και «Κομμουνιστική προοπτική». Αριστερή Ανασύνταξη, Νο, 10, 1996, σ69-75. 14

Η ηθική δεν ανάγεται μόνο σε πράξεις. Οι πράξεις ορμώνται είτε από αισθήματα, συναισθήματα, βιώματα, είτε από σκέψεις, (κατανόηση της ωφέλειας ή της βλάβης τους), είτε και από συνδυασμό των μεν με τις δε. Στις ανταγωνιστικές κοινωνίες τα συναισθηματικά - βιωματικά κίνητρα όσων αδυνατούν να υπερβούν το πλαίσιο των κυρίαρχων σχέσεων, οδηγούν ταυτόχρονα σε τάσεις φυγής και υποταγής (συγκρότηση απόλυτης ηθικής δεοντολογίας που αντλεί θεμέλια από κάποια επέκεινα, με το ηθικό συναίσθημα να λειτουργεί ως δίαυλος συνδετικός μεταξύ ηθικής και θρησκείας), δηλωτικές της ανωριμότητας της προσωπικότητας προς ηθικώς πράττειν κατά συνείδηση, χωρίς το δέος και την εποπτεία υπερφυσικών δυνάμεων. Κατ αντίστοιχο τρόπο οι ηθικές σκέψεις της ίδιας κατηγορίας ανθρώπων ανάγονται σε απαγωγικές κρίσεις βάσει άκαμπτων κανονιστικών πλαισίων είτε (και) υπολογιστικών χρησιμοθηρικών σκοπιμοτήτων. Οι προαναφερθείσες παράγωγες της ηθικής μορφής εκφάνσεις της κοινωνικής συνείδησης είναι εν πολλοίς αντεστραμμένες μορφές και υποκατάστατα της ανάγκης για αυθεντική (ώριμη) ηθική συνείδηση, οι οποίες σε διάφορες συγκυρίες βρίσκονται με τη τελευταία σε σχέσεις επαλλάσσουσες ή υπάλληλες. Η πολιτική είναι ένα περίπλοκο συγκρουσιακό πεδίο αισθημάτων, συναισθημάτων, βιωμάτων, σκέψεων, σχέσεων, αλλά κατά κύριο λόγο πράξεων, ορμώμενων από τη συνειδητοποίηση της ουσιώδους διαφοράς, αντίθεσής και αντίφασης του δρώντος έναντι του αποδέκτη της δράσης, για την επίτευξη (ικανοποίηση, εδραίωση κ.λ.π.) υλικών συμφερόντων (γι αυτό και ο πόλεμος αποτελεί ακραίο τρόπο άσκησης πολιτικής μέσω του οποίου προωθείται μεν στο έπακρο η σκοπιμότητα ορισμένων υλικών συμφερόντων, αλλά και αναδεικνύεται εν πολλοίς αποκάλυπτα η αντιφατικότητα αυτών των συμφερόντων με τον επαναπροσδιορισμό τους). Οι εκάστοτε νικητές αυτού του συσχετισμού και της διαπάλης, οι φορείς των κυρίαρχων υλικών συμφερόντων, επιβάλλουν στην ηττημένη, στην υποταγμένη πλευρά τα δικά τους υλικά συμφέροντα, ως δήθεν κοινά (κοινωνικά, δημόσια, εθνικά κ.λ.π.) συμφέροντα νικητών και νικημένων κυρίως μέσω του δικαίου (εθνικού και διεθνούς) με την κατάλληλη για κάθε ιστορική συγκυρία συνδυαστική χρήση καταστολής και συναίνεσης. Η πολιτική και το δίκαιο ως εκφάνσεις και τρόποι ύπαρξης και λειτουργίας των σχέσεων κυριαρχίας και υποταγής, μέσω αντίστοιχων τύπων κανονιστικών - ρυθμιστικών πλαισίων της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι δυνάμεις κατ εξοχήν αλλοτριωμένες και αλλοτριωτικές. Με αυτή την ιδιότητά τους προσφέρονται για ανορθολογικές μυστικοποιήσεις, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι καθ ολοκληρία ένα πεδίο λογικό και μυστικιστικό. Το ανορθολογικό και μυστικιστικό στοιχείο προβάλλει στο προσκήνιο εφ όσον πολιτική και δίκαιο δεν εξετάζονται ως ιστορικά παροδικά μορφώματα, αλλά ως υπεριστορικές οντότητες αναγκαίες στο διηνεκές (βλ. π.χ. τα περί «αιώνιων δημοκρατικών αξιών» ιδεολογήματα)... Αυτή η πρακτική αυταπάτη (που αποτελεί και τη βάση της γενικευμένης ταύτισης της συνείδησης με τη συλλογική συνείδηση και τη συνοχή της κοινωνίας στον κοινωνιολογισμό τύπου Ντυρκάιμ) έχει συγκεκριμένες ιστορικές πηγές. Όλη η ιστορική διαδικασία της πρωταρχικής εμφάνισης και διαμόρφωσης της κοινωνίας, είναι μια 15

διαδικασία βαθμιαίας διάκρισης των κοινωνικών σχέσεων από τις φυσικές, μετατροπής των «κοινωνικών ζώων» που προαναφέραμε σε προσωπικότητες. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τα στάδια ανάπτυξης της κοινωνίας, όπου οι άνθρωποι προσπορίζονται τα προς το ζειν με παραγωγικές δυνάμεις άμεσα δεδομένες απ τη φύση (βλ. πχ άγρα, γεωργία, κτηνοτροφία) και συνεπώς σε αρκετές ουσιώδεις σχέσεις τους δεν διέκριναν τον εαυτό τους απ τη φύση (δουλοκτησία, φεουδαρχία). Καθ όλο αυτό το διάστημα οι άνθρωποι δεν είναι προσωπικότητες και δεν συνειδητοποιούν εαυτούς ως προσωπικότητες, ενώ η ηθική συνείδηση παραμένει πλευρά της υπό διαμόρφωση κοινωνικής συνείδησης, δυσδιάκριτη από τις υπόλοιπες πλευρές της. Η ελευθερία και η ισότητα των ανθρώπων (προϋποθέσεις αναγκαίες για την διάκριση της ώριμης ηθικής συνείδησης) διακηρύσσονται με την άνοδο της κεφαλαιοκρατίας, οπότε και καθίσταται εφικτή για φορά η πρωταρχική διάκριση της ηθικής, ως καθολικής σχέσης. Επί κεφαλαιοκρατίας όμως οι διακηρυσσόμενες ισότητα και ελευθερία σε επίπεδο κοινωνικής συνείδησης αφ ενός μεν προβάλλουν ως μετεξέλιξη - τροποποίηση της μεταφυσικής - μυστικιστικής αντίληψης περί ισότητας και ελευθερία των ανθρώπων ενώπιον του θεού (βλ. εκκοσμίκευση), αφ ετέρου δε - λόγω της μεγιστοποίησης της αντιφατικότητας των υλικών συμφερόντων - είναι τυπικές διακηρύξεις, υποκατάστατα αυθεντικών σχέσεων προσωπικοτήτων υπό το κράτος της πολιτικής και του δικαίου, στα πλαίσια των οποίων έχουν κατ εξοχήν αρνητικό - αποφατικό χαρακτήρα (βλ. δικαιώματα, υποχρεώσεις κ.λ.π.). Εξ ου και η δογματική προσκόλληση των ατόμων και ομάδων που αδυνατούν να υπερβούν τον ορίζοντα των αστικών σχέσεων στη στενά πολιτική και δικαιϊκή θεώρηση της ελευθερίας και της ισότητας. Η απολογητική λειτουργία αυτής της αυταπάτης - φενάκης της δέσμιας των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων συνείδησης συνδέεται με τη γενικευμένη επίφαση «ισότητας» και «ελευθερίας» του συνόλου των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων, οι οποίες - στα εν λόγω πλαίσια - προβάλλουν ως βουλητικές πράξεις - επιλογές στις συναλλαγές - δικαιοπραξίες των ατόμων - «λελογισμένων» εγωιστών... Η αισθητική μορφή συγκροτείται από τη διάθλαση του περιεχόμενου της κοινωνικής συνείδησης κατ' εξοχήν μέσω του πρίσματος των αισθημάτων (αισθήσεων, συναισθημάτων), ως αντανάκλαση σε αισθητηριακά ισοδύναμα της ουσίας (απεικάσματα, παραστάσεις κ.λ.π.) των νομοτελειών των κοινωνικών σχέσεων (κάλλος, ωραίο κ.λ.π.). Εδώ η αντικειμενικότητα, η πληρότητα, η αρτιότητα του κόσμου, το καθολικό, το ουσιώδες και το αναγκαίο εκφράζεται σε καθολικές μορφές, παραστάσεις μέσω των οποίων η προσωπικότητα προσοικειώνεται και βιωματικά τον κόσμο, μετατρέποντάς τον από αντικείμενο της συνείδησης σε αντικείμενο της αυτοσυνείδησης. Ιστορικά παροδικού χαρακτήρα επιπλέον αναγκαία (σ' ορισμένες βαθμίδες) έκφανση της εν λόγω μορφής είναι η θρησκευτική συνείδηση, ως "άμεση, δηλαδή συναισθηματική μορφή σχέσης των ανθρώπων προς τις κυριαρχούσες επί αυτών αλλότριες δυνάμεις, φυσικές και κοινωνικές" (Ενγκελς). Κατά παρόμοιο τρόπο με την πολιτική και το δίκαιο που ως εκφάνσεις, παραπληρωματικά υποκάταστατα της ελλείπουσας αυθεντικά ανθρώπινης ηθικής, των αυθεντικά ανθρώπινων σχέσεων, διαφέρουν απ την ηθική συνείδηση 16

κατά κύριο λόγο ως προς το περιεχόμενο και όχι ως προς τη μορφή (αν και η επικέντρωσή τους στο περιεχόμενο των εξουσιαστικών σχέσεων κυριαρχίας - υποταγής τις καθιστά διαφορετικές και ως προς τη μορφή, ανάγοντας την τελευταία εν πολλοίς σε τυπικό - θεσμικό πλαίσιο) και η θρησκευτική συνείδηση, διαφέρει από την αισθητική συνείδηση κατά κύριο λόγο ως προς το περιεχόμενο (αν και εδώ οι διαφορές αυτές όπως θα διαπιστώσουμε διαφορίζουν και τη μορφή). Αναφέραμε ήδη ότι η αισθητική συνείδηση συνιστά πρόσληψη της πραγματικής ουσίας, της νομοτέλειας κλπ. μέσω αισθητηριακών ισοδυνάμων. Για να γίνει αυτό επιστρατεύεται η δημιουργική δύναμη της φαντασίας (τόσο κατά την αισθητική δημιουργία όσο και κατά την πρόσληψή της), η οποία διαρρηγνύοντας τους φραγμούς της φαινομενικότητας, αναδεικνύει αισθητικά τη δυναμική ουσία της πραγματικότητας, έχοντας επίγνωση του γεγονότος ότι τα όποια απεικάσματα - αισθητηριακά ισοδύναμα συνιστούν αντανάκλαση αυτής της πραγματικότητας. Τα απεικάσματα, οι μορφές της, αποκαλύπτουν την ουσία της κοινωνικής δυναμικής, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει το υποκείμενο σε δημιουργική - επαναστατική στάση ζωής. Η φιλοσοφία, η πλέον διαμεσολαβημένα συνδεόμενη με το κοινωνικό Είναι και ταυτόχρονα η βαθύτερη μορφή της κοινωνικής συνείδησης, συνιστά αντανάκλαση κατά κύριο λόγο μέσω της σκέψης, του στοχασμού και σε καθολικές μορφές, της σχέσης μεταξύ κοινωνικής συνείδησης και κοινωνικού Είναι, καθώς και τη συνειδητοποίηση της συνείδησης συνολικά, του ρόλου της στην ανάπτυξη της κοινωνίας. Η αυθεντική φιλοσοφία, η επιστημονική φιλοσοφία δεν υποκαθιστά τις επιστήμες ως "Φυσική Φιλοσοφία" και "Επιστήμη των επιστημών", ούτε λειτουργεί ως ουραγός των επιστημών με πεδίο αναφοράς τον διαρκώς συρρικνούμενο από την πρόοδο των επί μέρους επιστημών χώρο των "πλέον γενικών νόμων...", σε μια φθίνουσα "κακή απειρία"5. Είναι η μορφή εκείνη της κοινωνικής συνείδησης που αποτελεί συνάμα και επιστημονική γνώση, δηλαδή αντανάκλαση μέσω του στοχασμού της ουσίας και των νομοτελειών που διέπουν τη σχέση μεταξύ κοινωνικής συνείδησης και κοινωνικού Είναι (και μόνο υπό το πρίσμα αυτής της σχέσης εξετάζει την φύση, την κοινωνία ως ολότητα και την ανθρώπινη συνείδηση) 8. Κατ' αυτό τον τρόπο η αντάξια του προορισμού της Φιλοσοφία, ως "διάθλαση" του περιεχομένου της κοινωνικής συνείδησης κατ' εξοχήν μέσω της νόησης, ήταν εξ αρχής, ουσιωδώς συγγενής με την επιστήμη και η συγγένεια αυτή αποκαλύπτεται σαφέστερα στο βαθμό που οι μορφές της κοινωνικής συνείδησης διακρίνονται και διαχωρίζονται αμοιβαία. Η πρώτη και η δεύτερη μορφές (ομάδες) κοινωνικής συνείδησης αφ' εαυτές δεν μπορούν να καταστούν επιστημονική συνείδηση και παραμένουν κατ' εξοχήν μηεπιστημονικές (η θρησκεία μάλιστα-αντιεπιστημονική). Οι επιστήμες που ανακύπτουν, διαμορφώνονται και αναπτύσσονται σε ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξης των εν λόγω μορφών (ηθική, πολιτική επιστήμη, περί δικαίου επιστήμη, αισθητική, θρησκειολογία κ.λ.π.), είναι κατ' εξοχήν διακριτές από τις μορφές εκείνες της κοινωνικής συνείδησης, τις οποίες εξετάζουν ως αντικείμενο, χωρίς να ανάγονται 8 Bλ. σχ. Επιστήμες, πολιτική και επιστημονική φιλοσοφία: σχέσεις ανάπτυξης ή έκπτωσης; στο Φιλοσοφία, Επιστήμες και πολιτική, εκδ. Τυποθήτω, Αθήνα, 1998μ σελ. 327-350. 17

(στο βαθμό που συνιστούν επιστήμη, θεωρία) σε αυτές. Η φιλοσοφία είναι η κατ' εξοχήν επιστημονική, στοχαστική, θεωρητική μορφή της κοινωνικής συνείδησης, (εφ' όσον διερευνά την ουσία, τις νομοτέλειες που διέπουν τη σχέση της κοινωνικής συνείδησης προς το κοινωνικό είναι, και μέσω αυτής τις δυνατότητες μετασχηματισμού των υλικών όρων ύπαρξης και ανάπτυξης της κοινωνίας ως ολότητας), χωρίς ωστόσο να ανάγεται στην επιστήμη (δεδομένου ότι συνιστά επίσης "ιδεολογία", δηλ. σύνολο ιδεών, αναγκαίων για την επίδραση πρωτίστως στις σκέψεις, αλλά και στα αισθήματα και στις πράξεις των ανθρώπων). Διαπιστώνουμε λοιπόν μία διαμεσολαβημένη και ανατροφοδοτούμενη σχέση μεταξύ επιστήμης (ανώτερης βαθμίδας του ειδέναι), μορφών κοινωνικής συνείδησης και φιλοσοφίας. Η σχέση αυτή προσδιορίζεται σημαντικά από την αναστοχαστική, λογικήμεθοδολογική και ευρετική λειτουργία της κατ' εξοχήν θεωρητικής μορφής του συν-ειδέναι, οργανικά συνδεόμενη με τη γνωσιοθεωρητική διερεύνηση της δομής και της ιστορίας των επιστημών και της κοινωνικής συνείδησης. Οι απαρχές της κοινωνικής συνείδησης. Από το μύθο στο λόγο. Η πρωταρχική εμφάνιση της κοινωνίας με την κοινότητα γενών και φυλών συνιστά και πρωταρχική εμφάνιση του κοινωνικού συνειδέναι μέσω της συνειδητής διευθέτησης της γενετήσιας συμπεριφοράς και της κατασκευής - χρήσης εργαλείων άγρας. Πρωταρχική μορφή συνειδητοποίησης της ανθρώπινης δραστηριότητας (συγκεχυμένη με τα υπό μετασχηματισμό μεν πλην όμως κυρίαρχα εν πολλοίς στοιχεία αγελαίας συμπεριφοράς και αντίστοιχου ψυχισμού) είναι η μαγική - μυθολογική συνείδηση 9. Στην τελευταία έχουμε φαντασιακή αντανάκλαση της πραγματικότητας μαζί με ιδιότυπη πρακτική - πνευματική αφομοίωση της πραγματικότητας χαρακτηριστικό της οποίας είναι η πρόσληψη της φύσης και της πρωτόγονης κοινωνίας ως πλέγματος έμψυχων και ανθρωπόμορφων όμαιμων φανταστικών όντων το καθένα από τα οποία επιτελεί ορισμένες κοσμικές, κοινωνικές και παραγωγικές λειτουργίες. Η πρωταρχική αυτή συνείδηση είναι συνειδητοποίηση της πηγαίας και εν πολλοίς ασυνείδητης πρωτόγονης συλλογικότητας 10, αλλά και φαντασιακή παράσταση - μετάθεση - αντιστροφή της πρακτικής και γνωστικής αδυναμίας του πρωτόγονου ανθρώπου. Με έντονο το στίγμα της άμεσης εμπλοκής στη συγκυρία και της συνακόλουθης άμεσης ταύτισης γενικής ιδέας - αισθητηριακού της απεικάσματος προκύπτει ο συγκρητισμός (σύγκραση) των μυθολογικών παραστάσεων με την καθολική «αιτιοκρατία» του: κάθε τι μπορεί να προκύψει από τα πάντα, όλα ενυπάρχουν σε όλα. Οι παραστάσεις αυτές δεν είναι 9 Bλ. σχετικά: Ζίπκοβιτς Β.Φ. Η εποχή πριν εμφανισθεί η θρησκεία. Πάβελκιν Π.Α. Τι είναι η θρησκεία, στο : Α. Ε. της ΕΣΣΔ. Επιστήμη και θρησκεία. Εκδ. Γιαννίκος, Αθήνα 1962. Ξενόπουλος Επ. Η διαλεκτική της συνείδησης, Ιωλκός, Αθήνα 1979. Jerome - Antoine Rony. Η μαγεία. Εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1965. 10 Σιλβέστροφ Β.Β. βασικά στάδια της μυθολογικής παραδοσιακής αυτοσυνείδησης της δραστηριότητας, στο: κουλτούρα, ντέιτελνοστ, ομπσένιγιε, Μόσχα, 1998, σσ. 254-269. 18

αλληγορικές - μεταφορικές (όπως στην τέχνη), αλλά υποκατάστατα ερμηνείας - εξήγησης εμπράγματα απεικάσματα. Η μαγεία λειτουργεί ως πραγματοποίηση του μύθου, ως ενεργοποίηση της ταύτισης ιδεατού - πραγματικού. Η τελετουργίες της συνιστούν δραματοποίηση του μύθου και μέθεξη του ανθρώπου στο μυστήριό του, κατά τρόπο ώστε να αισθάνεται φορέας όλων των ζωτικών δυνατοτήτων της κοινότητας. Η «τεχνική» της μαγείας είναι το αναγκαίο παραπληρωματικό στοιχείο - παράπλευρο συνοδευτικό «προϊόν» της τεχνικής ανεπάρκειας της παραγωγικής παρέμβασης στη φύση. Η επιδίωξη του επιθυμητού εκφράζεται μέσω της επίκλησης της φαντασιακής, ανορθόλογης και ανθρωπομορφικής, καθολικής «αιτιοκρατίας». Ασθητηριακό - εμπράγματο και λεκτική του έκφραση εκλαμβάνονται εδώ ως ομοιογενές συνεχές, στη βάση του οποίου εκτυλίσσεται η μαγεία: ο λόγος εκλαμβάνεται ως άμεσα δρώσα δύναμη, ενώ η όποια δράση είναι αφ εαυτής εκφραστική 11. Η πρωτόγονη συνείδηση παρουσιάζει μια δυναμική που συναρτάται από τις πρακτικές - γνωστικές, ψυχολογικές και κοινωνικο - οικονομικές συνθήκες της ζωής της κοινότητας. Στον πυρήνα της βρίσκεται το αδιαφοροποίητο της πρωτόγονης κοινότητας, το αδιαφοροποίητο ατόμου - συλλογικής εργασίας - υλικών και πνευματικών προϊόντων αυτής της εργασίας. Είναι προθρησκευτική δεδομένου ότι τα παραπάνω καθιστούν ανέφικτη τη διάκριση πιστού - δόγματος, αλλά και πίστης - γνώσης. Η δυναμική των μυθολογικών παραστάσεων παρακολουθεί τις δυνατότητες του αναπτυσσόμενου ψυχισμού μέσα στην εμφάνιση και κλιμάκωση του κατακερματισμού της εργασίας. ο χαρακτηριστικός για τη θρησκεία δυϊσμός σώματος - ψυχής, ύλης - πνεύματος απουσιάζει παντελώς από την πρωταρχική μυθολογική συνείδηση. Η ίδια η ιδέα περί ψυχής, συνδεδεμένη με τα έθιμα του θανάτου, περνά από τρεις τουλάχιστον διαβαθμίσεις παραστάσεων: Ζωτική ψυχή (ψυχή του ζωντανού), Νεκροψυχή (ψυχή του νεκρού) και Αθάνατη Πνευματική Ψυχή. Η τελευταία ανακύπτει μέσω της υποστασιοποίησης του θανάτου μετά από την υποστασιοποίηση της ζωής και «αναβαθμίζεται» σε επίπεδο δαίμονος ή θεού με τη μεταφορά των τελετών της Βασιλικής Στέψης στις νεκρικές τελετές και την νεκρολατρεία - προγονολατρεία. Ως βιωματική αίσθηση συνδέεται με την εμφάνιση της πατριαρχικής δομής ως αποτέλεσμα της μετάβασης στην παράγουσα οικονομία (γεωργία, κτηνοτροφία, υπερπροϊόν κλπ) και συνεπώς στην αλλοτρίωση ως επακόλουθο του υποδουλωτικού καταμερισμού της εργασίας 12. Η αντιδιαστολή των λειτουργιών της σκοποθεσίας, της διοίκησης, της εποπτείας κλπ. στις άμεσα εκτελεστικές λειτουργίες της εργασίας, η αντίθεση πνευματικής και φυσικής - χειρωνακτικής εργασίας βρίσκεται στη βάση της μεταφυσικής - μυστικιστικής αντιδιαστολής ύλης και πνεύματος. Στα πλαίσια της πρώτης ταξικής κοινωνίας επιταχύνεται και εντατικοποιείται ο μετασχηματισμός της πρωτόγονης μυθολογικής συνείδησης σε κατευθύνσεις που οδηγούν στη μετέπειτα διάκριση όλων των μορφών του συνειδέναι 13. Η μυθολογία αποτελεί την 11 Σιλβέστροφ, ο.π.257. 12 Eliade M. Πραγματεία πάνω στην ιστορία των θρησκειών. Εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 1981. Smith H. Οι θρησκείες του κόσμου εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 1995, Joseph Cambell. Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα εκδ. Ιαμβλίχος. Αθήνα, 1990, Λεκατσά Π. Η ψυχή, εκδ. Ινστ. Αθηνών, Αθήνα 1957, του ίδιου, Το θείο δράμα. Αθήνα, 1976. 19

πρωταρχική μήτρα από τον μετασχηματισμό και την υπέρβαση της οποίας προήλθαν όλες οι μετέπειτα μορφές του συνειδέναι. Στον αντίποδα της μυθολογικής - θρησκευτικής κατεύθυνσης του συνειδέναι και σε συνδυασμό με αυτήν, αναπτύσσεται η ενιαία και αδιαφοροποίητη αρχικά επιστημονική - φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου. Η φιλοσοφία «διαμορφώνεται αρχικά στα πλαίσια της θρησκευτικής μορφής της συνείδησης κατ αυτόν τον τρόπο αφ ενός μεν εκμηδενίζει τη θρησκεία ως τέτοια, αφ ετέρου δε ως προς το θετικό της περιεχόμενο και η ίδια κινείται πλέον θετικά μόνο σ αυτή την εξιδανικευμένη, νοερώς αναγμένη θρησκευτική σφαίρα» 14. Κατ αντίστοιχο τρόπο αναπτύσσεται και η αισθητική συνείδηση ως αυτονομούμενη πλευρά του εν λόγω καταμερισμού της εργασίας (τέχνη). Αλλοτριωμένη συνείδηση, συνειδητοποίηση της αλλοτρίωσης και χειραφέτηση. Η έννοια της αλλοτρίωσης επισημαίνει τις πλευρές εκείνες και τα γνωρίσματα που αποκτά η κοινωνία στις ιστορικές βαθμίδες διαμόρφωσης της (ταξικές, ανταγωνιστικές), στις οποίες απουσιάζουν μεν πλην όμως διαμορφώνονται και οι όροι για την κοινωνία της αυθεντικής συλλογικότητας ολόπλευρα αναπτυσσόμενων δημιουργικών προσωπικοτήτων. Υπό αυτή την έννοια η αλλοτρίωση επισημαίνει το έλλειμμα και τους φραγμούς που τίθενται ενώπιον του ανθρώπου στην ιστορική πορεία προς την κατάκτηση της αυθεντικής προσωπικότητας, συλλογικότητας και δημιουργικότητας. Η θρησκεία ως συνειδητοποίηση της αλλοτρίωσης στα πλαίσια και με τους όρους της αλλοτρίωσης συνιστά φαντασιακή «υπέρβαση» αυτής της αλλοτρίωσης. Η τέχνη που παραμένει δέσμια της αλλοτρίωσης είτε καθαγιάζει άμεσα την τελευταία, είτε υπεκφεύγει σε άγονα παίγνια μορφών, είτε γίνεται το όχημα εφιαλτικών βιωμάτων, «που μεταγράφουν σε αισθητική μορφή είτε την φρίκη και την βία, είτε το κενό και την απελπισία του καιρού μας»(λ. Μάμφορντ: Τέχνη και τεχνική. Νησίδες. Αθήνα, 1997, σελ. 15.). Με την εκβιομηχάνιση και την άνοδο της κεφαλαιοκρατίας οξύνεται στο έπακρο και το βίωμα της αλλοτρίωσης. Τα μέσα και οι όροι της παραγωγής αντιπαρατίθενται άμεσα ως δυνάμεις ξένες και εχθρικές στον άνθρωπο-φορέα της υποβαθμισμένης σε εμπόρευμα εργασιακής δύναμης. Οι αλλαγές αυτές τροποποιούν αισθητά τόσο τη θρησκευτική ανάγκη, όσο και τους τρόπους ικανοποίησής της. Η θρησκευτική ανάγκη της εποχής μας είναι προϊόν κατ εξοχήν του βιώματος μιας ύπαρξης άνευ νοήματος. Το ανόητο του εντεύθεν κόσμου οδηγεί στη νοηματοδότηση ενός επέκεινα κόσμου, μέσω της οποίας ο άνθρωπος προσπαθεί να θεωρήσει τον εντεύθεν κόσμο ώστε να τον καταστήσει βιώσιμο. Συχνά όμως το επέκεινα γίνεται μηδέν και το μόνο περιεχόμενο του βιώματος γίνεται η απόγνωση... Εδώ η σύγχρονη θρησκευτική ανάγκη και ορισμένες κατευθύνσεις της τέχνης συναντώνται, με κοινά σημεία αναφοράς την απουσία συνάφειας του περιεχομένου, την αυθαιρεσία του υποκειμενισμού και το άμορφο των 13 H. And H. A. Frankfort, John A. Wilson, Thorkild Jacobsen. Before Philosophy. The Intellectual Alnenture of Ancient Man. Baltimore - Maryland, 1967. Λουκιάνοφ Α. Ε. το γίγνεσθαι της φιλοσοφίας στην Ανατολή. Αρχαία Κίνα και Ινδία. Μόσχα, 1986 κ,α. 14 Mαρξ Κ. Θεωρίες για την υπεραξία, στο Έργα, ρωσ. Εκδ. τ. 26, μέρος Ι.σ. 23 {ελλ. Εκδ. Σ.Ε. μέρος Ι. σελ. 24-25]. 20