14. ΜΕΛΕΤΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΕ ΧΗΜΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

14. ΜΕΛΕΤΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΕ ΧΗΜΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Εισαγωγή Οι βασικοί κανόνες υγιεινής και ασφάλειας στα χημικά και βιοχημικά εργαστήρια έχουν περιγραφεί σε πολλές εκδόσεις. Στην Ελλάδα, τα χημικά, βιοχημικά και βιοϊατρικά εργαστήρια των πανεπιστημίων (ΑΕΙ), των ερευνητικών κέντρων και των ινστιτούτων δεν έχουν εφαρμόσει μέχρι τώρα τις νομοθεσίες και τους κανονισμούς για υγιεινή και ασφάλεια. Από όσα γνωρίζουμε, μέχρι τώρα δεν έχουν γίνει προσλήψεις γιατρών εργασίας και τεχνικών ασφάλειας με σκοπό την παρακολούθηση, έλεγχο και λήψη μέτρων προστασίας των εργαζομένων σε εργαστήρια ΑΕΙ, ερευνητικών κέντρων και ινστιτούτων ερευνών. Το 1995 ξεκινήσαμε * ένα ερωτηματολόγιο για υγιεινή και ασφάλεια στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συγχρόνως ενημερώσαμε και στείλαμε ερωτηματολόγια σε διάφορους συναδέλφους των άλλων πανεπιστημίων (Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων, Πάτρας και Κρήτης) για να πληροφορηθούμε τα μέτρα υγιεινής και ασφάλειας που λαμβάνονται στα εργαστήρια (προπτυχιακών φοιτητών και ερευνητικά). Το ερωτηματολόγιο αυτό αργότερα επεκτάθηκε και σε περιορισμένο αριθμό άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και ερευνητικών κέντρων που έχουν χημικά, βιοχημικά, βιολογικά και βιοϊατρικά εργαστήρια. Το σύνολο των ερωτηματολογίων που συγκεντρώθηκαν ήταν 120. Επίσης, κατά τη διάρκεια επισκέψεων σε διάφορα χημικά εργαστήρια (ιδιωτικά και οργανισμών) ετέθησαν ερωτήματα για τα μέτρα υγιεινής και ασφάλειας που λαμβάνονται. Η εικόνα που έχει δημιουργηθεί από το σύνολο των ερωτηματολογίων και από τις * Λ. Γεωργούλης και Α. Βαλαβανίδης. Ερωτηματολόγιο για την Υγιεινή και Ασφάλεια στα Χημικά και Βιολογικά Εργαστήρια.13ο Πανελλήνιο Συνέδριο Χημείας, Αθήνα, Δεκέμβριος 1996, πρακτικά 94

επισκέψεις προσφέρει ορισμένα ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την κατάσταση των συνθηκών εργασίας, την πληροφόρηση των εργαζομένων στα εργαστήρια, για τους κανόνες υγιεινής και ασφάλειας και τα μέτρα πρόληψης του επαγγελματικού κινδύνου που εφαρμόζονται. Αποτελέσματα Το σημαντικότερο τμήμα των ερωτηματολογίων που συγκεντρώθηκαν προέρχονταν από το Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών (70 %) και προέρχονταν από τα μέλη Δ.Ε.Π., φοιτητές, μεταπτυχιακούς φοιτητές και ερευνητές. Το ερωτηματολόγιο αφορούσε 50 ερωτήσεις που έπρεπε να απαντηθούν με ένα Ναι/ ή με μία επιλογή από 3 περιπτώσεις. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε τις παρακάτω 7 κατηγορίες ερωτημάτων: γνώση νόμων και κανονισμών, μέτρα αντιμετώπισης πυρκαγιάς, διαρροών και ατυχημάτων, χρήση μέσων ατομικής προστασίας (ΜΑΠ) και απαγωγών για εκτέλεση πειραμάτων, αποθήκευση-μεταφορά-απόρριψη-καταστροφή επικίνδυνων χημικών ουσιών, ενημέρωση και εκπαίδευση σε θέματα ασφάλειας και υγιεινής, γενικές ερωτήσεις για τις συνθήκες εργασίας και προσωπικές ερωτήσεις. Από τα απαντηθέντα ερωτηματολόγια η αναλογία ανδρών/γυναικών ήταν 55/65 (120). Όλα τα ερωτηματολόγια ήταν συμπληρωμένα σε όλες τις ερωτήσεις, το περιεχόμενο των οποίων ήταν απλό. Το ποσοστό των ερωτηθέντων στο εάν γνωρίζουν τους νόμους ή οδηγίες της ΕΕ για υγιεινή και ασφάλεια ήταν χαμηλό (κυμαίνονταν μεταξύ 10-20 % για τα διάφορα ερωτήματα). Οι περισσότεροι δεν γνώριζαν την υποχρέωση για γιατρό εργασίας και τεχνικό ασφάλειας και με τον τρόπο που η συμβολή τους θα βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας. Πολύ υψηλό ποσοστό (95-100 %) ερωτηθέντων γνώριζαν την ύπαρξη συστημάτων συναγερμού σε περίπτωση πυρκαγιάς, αισθητήρων για διαρροή αερίου και πυροσβεστικών φωλεών. Για τα υπόλοιπα όμως μέσα αντιμετώπισης ατυχημάτων (έξοδοι, πρώτες βοήθειες κλπ), τα ποσοστά είναι χαμηλότερα. Για τα μέσα ατομικής προστασίας όλοι οι ερωτηθέντες χρησιμοποιούν την εργαστηριακή φόρμα κατά την εκτέλεση των πειραμάτων και σε όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν υποχρεωτική για τους φοιτητές. Για τα άλλα μέσα, όπως γάντια, 95

γυαλιά, προσωπίδες, αναπνευστήρες, τα ποσοστά φθίνουν (85-25%). Η χρήση γυαλιών ασφάλειας στους φοιτητές δεν επιβάλλεται αυστηρά. Σε ορισμένα εργαστήρια τα γυαλιά δεν είναι τμήμα του εργαστηριακού εξοπλισμού. Η απόδοση των απαγωγών, από το 40 % των ερωτηθέντων, θεωρείται ικανοποιητική. Ορισμένοι ερευνητές δεν χρησιμοποιούν απαγωγό, αν και δεν γνωρίζουν πόσο πτητικές είναι οι ουσίες που χρησιμοποιούν. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τους κινδύνους από την εισπνοή τοξικών ουσιών. Μεγάλο ποσοστό δεν γνωρίζει εάν ελέγχονται οι απαγωγοί, πράγμα που πιθανόν συμβαίνει σε πολλά εργαστήρια. Η αποθήκευση, μεταφορά, χρήση, μετάγγιση, απόρριψη ή καταστροφή είναι πλημμελής. Το 85 % των ερωτηθέντων γνωρίζουν ότι δεν εκτελούν σωστά και με ασφάλεια την διαχείριση των χημικών ουσιών. Επίσης, όλοι γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει η κατάλληλη υποδομή για την απόρριψη, συλλογή και καταστροφή των τοξικών και επικίνδυνων ουσιών. Σχεδόν κανένα τμήμα δεν έχει πρόγραμμα διαχείρισης υγρών και στερεών τοξικών αποβλήτων. Σε ορισμένα πανεπιστήμια έχει γίνει σχεδιασμός, οι εγκαταστάσεις όμως δεν χρησιμοποιούνται. Δεν υπάρχουν υπηρεσίες για την διαχείριση αποβλήτων. Μερικά τμήματα συγκεντρώνουν χλωριωμένους διαλύτες αλλά δεν τους έχουν διαχειριστεί. Σημαντικές ποσότητες χημικών ουσιών απορρίπτονται στους νεροχύτες των εργαστηρίων. Οι προειδοποιητικές ετικέτες των φιαλών χημικών ουσιών δεν είναι γνωστές όσο θα έπρεπε. Ενώ σημαντικό ποσοστό γνωρίζει τα προειδοποιητικά σήματα (καυστικό, διαβρωτικό, τοξικό, εύφλεκτο κλπ), πολύ μικρότερο ποσοστό αναγνωρίζει τις τυποποιημένες φράσεις R (risk) και S (safety) που έχουν καθορισθεί με οδηγία της ΕΕ. Σε πολλές αποθήκες υπάρχουν παλαιά αντιδραστήρια χωρίς ετικέτες. Για την ενημέρωση των φοιτητών σε θέματα υγιεινής και ασφάλειας, σε όλα τα τμήματα γίνονται διαλέξεις και δίδονται πληροφορίες αλλά όχι συστηματικά. Σε ορισμένα πανεπιστημιακά τμήματα μοιράζονται σύντομα φυλλάδια σημειώσεων υγιεινής και ασφάλειας ή γίνεται επίδειξη πυροσβεστήρων. Οι φοιτητές είναι 96

ευαισθητοποιημένοι στα θέματα ασφάλειας αλλά δεν δίδουν μεγάλο ενδιαφέρον για τις ατέλειες που υπάρχουν. Στα εργαστήρια των προπτυχιακών φοιτητών γίνονται ασκήσεις που μπορούν να αποβούν επικίνδυνες για τους φοιτητές. Ατυχήματα έχουν συμβεί αλλά ποτέ δεν έχουν προκαλέσει σοβαρές βλάβες στην υγεία των εργαζομένων. Δεν υπάρχουν προειδοποιητικές πινακίδες στους διαδρόμους, στις εξόδους κινδύνου, στα εργαστήρια, στις αποθήκες και για διάφορα μηχανήματα στην πλειοψηφία των εργαστηρίων. Οι μισοί των ερωτηθέντων έχουν γίνει μάρτυρες κάποιου ατυχήματος, αλλά το οποίο δεν ήταν σοβαρό. Σε πολλές περιπτώσεις, τα ατυχήματα ήταν αποτέλεσμα της έλλειψης μέτρων, ανθρωπίνου λάθους ή αμέλειας. * * Τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου για τα προβλήματα υγιεινής και ασφάλειας σε χημικά και ερευνητικά εργαστήρια σε σχέση με καρκινογόνους παράγοντες παρουσιάζονται στη δημοσίευση: Βιολάκης Β, Βαλαβανίδης Α. Διάχυση της ενημέρωσης σχετικά με τις συνέπειες της έκθεσης σε καρκινογόνους χημικούς παράγοντες. Ιατρική, 1999, 75 (4): 319-324. 97

14. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ Α. ΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΝΟΜΩΝ 1. Γνωρίζετε ότι: (α)με την Αρ. 88555 του 1988 κοινή υπουργική απόφαση, επεκτείνεται στα ΝΙΙΔΔ και στα ΟΤΑ ο νόμος 1568 του 1985 για την «Υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων;» β)σύμφωνα με το προεδρικό διάταγμα 17 του 1996 που αφορά την προώθηση και βελτίωση της υγείας, υγιεινής και ασφάλειας (ΥΥ & Α) των εργαζομένων όλοι οι εργοδότες πρέπει να ενδιαφερθούν για τα προβλήματα ΥΥ & Α, να λάβουν μέτρα για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και να καταστρώσουν σχέδια έκτακτης ανάγκης; γ)την ύπαρξη του προεδρικού διατάγματος 186 του 1995 που προβλέπει ορισμένα πρόσθετα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται (σε χώρους εργασίας όπου οι εργαζόμενοι εκτίθενται σε βιολογικούς παράγοντες; 2. Μέχρι τώρα, έχουν ληφθεί κάποια μέτρα για τη βελτίωση της ΥΥ & Α των ερευνητών, φοιτητών κλπ; Εάν ναι, μπορείτε να αναφέρετε κάποια; 3. Υπάρχει γιατρός εργασίας, τεχνικός ασφάλειας ή κάποιος άλλος επιστήμονας στο πανεπιστήμιο που να ασχολείται αποκλειστικά με τη βελτίωση της ΥΥ & Α στα εργαστήρια; i). ii) iii)... Γιατρός Τεχνικός Άλλος επιστήμονας Β. ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ. ΔΙΑΡΡΟΩΝ & ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ 1. Υπάρχουν πυροσβεστήρες στα εργαστήρια, διαδρόμους κλπ; 98

2. Γνωρίζετε εάν είναι οι κατάλληλοι πυροσβεστήρες για τις ουσίες που χρησιμοποιούνται στο χώρο; 3. Κάθε πότε ελέγχονται και από ποιον; 4. Εκπαιδεύονται οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. στη χρήση τους; 5.Υπάρχουν συστήματα συναγερμού σε περίπτωση πυρκαγιάς στα εργαστήρια, διαδρόμους, κλπ; 6. Υπάρχουν συστήματα αυτόματης πυρόσβεσης στα εργαστήρια, διαδρόμους, κλπ 7. Κάθε πότε ελέγχονται και από ποιον; 8. Υπάρχουν αισθητήρες για τη διαρροή αερίων (υγραέριο, βουτάνιο/προπάνιο κλπ.) στα εργαστήρια; 9. Κάθε πότε ελέγχονται και από ποιον; 10. Υπάρχουν πυροσβεστικές φωλέες στα εργαστήρια, διαδρόμους κλπ; 11. Υπάρχουν καλά σηματοδοτημένες έξοδοι κίνδυνου στα εργαστήρια; καλά σηματοδοτημένες 12. Υπάρχουν υπάρχουν πρώτες βοήθειες στα εργαστήρια; 13. Υπάρχουν στα εργαστήρια τα κατάλληλα απορροφητικά υλικά για την αντιμετώπιση της διαρροής υγρών τοξικών ουσιών; 99

14. Εκπαιδεύονται οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. για το πως πρέπει να αντιδράσουν σε περίπτωση πυρκαγιάς, διαρροής ή αλλού κίνδυνου; Γ. ΧΡΗΣΗ ΜΕΣΩΝ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ (Μ.Α.Π.), ΑΠΑΓΩΓΩΝ κλπ 1. Οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. φορούν γυαλιά ασφάλειας στα εργαστήρια; 2. Οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. Φορούν φόρμες στα εργαστήρια; 3. Οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. φορούν γάντια όταν εργάζονται με τοξικές ουσίες: πάντα πάντα πάντα 4. Χρησιμοποιούν τα λεπτά γάντια μιας χρήσης ή τα πιο χοντρά πολλαπλών χρήσεων; 5. Εάν χρησιμοποιούν τα λεπτά γάντια μιας χρήσης υπάρχουν πάντοτε διαθέσιμα στα εργαστήρια, ώστε να τα αλλάζουν κάθε φορά που αυτά έρχονται σε επαφή με τοξικές ουσίες; 6. Εάν χρησιμοποιούν τα γάντια πολλαπλών χρήσεων, γνωρίζετε εάν έχουν επιλεγεί ώστε να είναι τα κατάλληλα για τις ουσίες με τις οποίες δουλεύουν; Μίας χρήσης Πολλαπλών χρήσεων 7. Τα ενδύματα, γάντια κλπ που πιθανόν έχουν μολυνθεί από βιολογικούς παράγοντες, αφαιρούνται και φυλάσσονται χωριστά από τον υπόλοιπο ιματισμό; 8. Υπάρχουν στα εργαστήρια αναπνευστήρες για να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση πυρκαγιάς, διαρροής αερίων κλπ; 9. Εκπαιδεύονται οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. στη χρήση τους; πάντα 100

10. Πόσο συχνά εργάζονται οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. έξω από τους απαγωγούς; Πολύ συχνά Μερικές φορές Σχεδόν ποτέ 11. Θεωρείτε ικανοποιητική την απόδοση των απαγωγών στα εργαστήρια; Πολύ ικανοποιητική Σχεδόν ικανοποιητική Καθόλου ικανοποιητική 12. Κάθε πότε ελέγχεται η απόδοση τους και από ποιον; Δ. ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ, ΜΕΤΑΦΟΡΑ, ΑΠΟΡΡΙΨΗ& ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ 1. Υπάρχουν κατάλληλα διαρρυθμισμένοι χώροι για την αποθήκευση τοξικών, εύφλεκτων, οξειδωτικών κλπ, ουσιών και βιολογικών παραγόντων; 2. Λαμβάνονται από τους ερευνητές, φοιτητές κλπ, μέτρα ασφαλείας κατά τη μεταφορά χημικών ουσιών και βιολογικών παραγόντων; Ναι, αλλά δεν επαρκούν πάντα 3. Υπάρχει η κατάλληλη υποδομή για τη στερέωση των οβίδων αερίων κατά την αποθήκευση/χρήση τους; 4. Υπάρχουν οι κατάλληλες προειδοποιητικές ετικέτες σε όλες τις φιάλες/κουτιά που περιέχουν χημικές ουσίες ή βιολογικούς παράγοντες; σε όλες 5. Γνωρίζετε τι σημαίνουν διάφορα προειδοποιητικά σήματα στις ετικέτες; 6. Γνωρίζετε τι σημαίνουν οι κωδικοί R και S στις ετικέτες; 7. Οι ερευνητές, φοιτητές κλπ. σημειώνουν πάνω στα μικρά φιαλίδια που αφήνουν (τους απαγωγούς το περιεχόμενο, την ημερομηνία και το ονοματεπώνυμο τους; 8. Οι τοξικές ουσίες απορρίπτονται στους νεροχύτες ή συγκεντρώνονται για ανακύκλωση/κατάστροφή; πάντα Απορρίπτονται Συγκεντρώνονται Και τα δύο 101

Ε. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΚΛΠ 1. Κάθε νέος ερευνητής, φοιτητής κλπ, που έρχεται να δουλέψει στα εργαστήριο ενημερώνεται για τα μέτρα ΥΥ & Α σε αυτό; πάντα 2. Γίνονται σεμινάρια/μαθήματα ΥΥ & Α για χημικά εργαστήρια στους ερευνητές, φοιτητές κλπ; 3. Υπάρχουν φυλλάδια για την Υ Υ & Α διαθέσιμα στους ερευνητές, φοιτητές κλπ.; 4. Υπάρχουν προειδοποιητικές πινακίδες σε επικίνδυνα μηχανήματα, λάμπες UV, ακτίνες λέιζερ χώρους όπου υπάρχουν βιολογικοί κίνδυνοι κλπ; παντού ΣΤ. ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΗΣΕΙΣ 1. Υπάρχουν τεχνικοί υπηρεσίας για επιδιορθώσεις στα εργαστήρια, επιβεβαίωση διαρροών κλπ; 2. Έχει συμβεί κάποιο ατύχημα σε εσάς προσωπικά ή σε κάποιον άλλο στο εργαστήριο; Εάν ναι, τι είδους; Σε εμένα Σε κάποιον άλλο 3. Έχετε να προσθέσετε τίποτε άλλο; Ζ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Φύλλο 2. Ηλικία 3. Ποια εργασιακή σχέση έχετε με το πανεπιστήμιο; Δ.Ε.Π Ε.Δ.Τ.Π 3-ετής 4-ετής Μεταπτυχιακός 102

15. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΝΟΝΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣE ΧΗΜΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 1. Urben PG, ed. Bretherick's Handbook of Reactive Chemical Hazards. An Indexed Guide to Published Data. Butterworths-Heinemann, 5th ed,london,1995. 2. Hajian HG, Pecsok RL. Working Safely in the Chemistry Laboratory. American Chemical Society, Washington DC, 1994. 3. Picot A, Grenouillet P. Safety in the Chemistry and Biochemistry Laboratory. Verlag CH, Heildeberg, 1994. 4. Saunders GT. Laboratory Fume Hoods : A User's Manual. John Wiley & Sons, New York, 1993. 5. Luxon SG,ed.Hazards in the Chemical Laboratory. The Royal Society of Chemistry, London, 1992. 6. Young JA, ed. Improving Safety in the Chemical Laboratory : A Practical Guide. John Wiley and Sons, New York, 2nd ed, 1991. 7. Mahn WJ. Academic Laboratory Chemical Hazards Guidebook. Van Nostrand Reinhold, New York, 1991. 8. Mahn WJ. Fundamental of Laboratory Safety : Physical Hazards in the Academic Laboratory. Van Nostrand Reinhold, New York, 1991. 9. Young JA, Kingsley WK, Wahl GH. Developing a Chemical Hygiene Plan. ACS publs, Washington DC, 1990. 10. Rayburn SR. The Foundation of Laboratory Safety. A Guide for the Biomedical Laboratory. Springer-Verlag, Berlin, 1990. 11. Stricoff RS, Walters DB. Laboratory Health and Safety Handbook : A Guide for the Preparation of a Chemical Hygiene Plan. John Wiley and Sons, New York, 1990. 12. Lewis RJ, ed. Rapid Guide to Hazardous Chemicals in the Workplace. Van Nostrand Reinhold, New York, 2nd ed, 1990. 13. Furr AK, ed. CRC Handbook of Laboratory Safety. CEC Press, Boca Raton, FL, 3rd ed, 1990. 103

14. LeFevre MJ. First Aid Manual for Chemical Accidents. Van Nostrand Reinhold, New York, 1989. 15. Royal Society of Chemistry. Safe Practices in Chemical Laboratories. RSC publs, London, 1989. 16. Dux JP, Stalzer RF. Managing Safety in the Chemical Laratory. Van Nostrand Reinhold, New York, 1988. 17. DiBerardinis LJ, Baum J, First MW, et al. Guidelines for Laboratory Design: Health and Safety Considerations. Wiley, New York, 1987. 18. Royal Society of Chemistry. Health and Safety in the Chemical Laboratory. Where do we go from here? Royal Society of Chemistry, London, 1984. 19. American Chemical Society. Safety in Academic Chemistry Laboratories. ACS publication, Washington DC, 3rd ed, 1979. 1. Π.Σίσκος. Υγεία και Ασφάλεια στα Χημικά Εργαστήρια. Στο: Υγιεινή και Ασφάλεια στους Χώρους Εργασίας. εκδ. ΕΛΚΕΠΑ, Αθήνα, 1989, 2. Γιωτάκης Α, Βαλαβανίδης Α. Κανόνες Ασφαλείας στα Χημικά Εργαστήρια. Χημικά Χρονικά (Γεν εκδ.), 44 (7) : 48-61, 1979. 3. Αποστολάκης Π. Οργάνωση Εργαστηρίων και Πρόληψη Ατυχημάτων. Υγιεινή και Ασφάλεια Εργασίας. Αθήνα, 1994. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΞΙΚΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. National Research Council. Prudent Practice for Disposal of Chemicals from Laboratories. National Academy Press, Washington DC, 1995. 2. Reinhardt PA, Leonard KL, Ashbrook PC. Pollution prevention and Waste Minimization in Laboratories. CRC Press/Lewis, Boca Raton, FL, 1995. 3. ACS Task Force on Laboratory Waste Management. Laboratory Waste Management : A Guidebook. ACS publs, Washington DC, 1994. 4. US EPA. Guidelines to Pollution Prevention: Research and Educational Institutions. EPA/6251/7-90/010, Washington DC, 1990. 5. Kaufman JA. Waste Disposal in Academic Institutions. Lewis pls, Boca Raton, FL, 1990. 104

6. Lunn G, Sansone EB. Destruction of Hazardous Chemicals in the Laboratory. John Wiley and Sons, New York, 1990. 7. Castegnano M, Sansone EB. Chemical Carcinogens. Some Guidelines for Handling and Disposal in the Laboratory. Springer-Verlag, Berlin, 1986. 8. Fawcett H. Hazardous and Toxic Material: Safe Handling and Disposal. John Wiley & Sons, New York, 1984. 9. Pipitone DA. Safe Storage of Laboratory Chemicals. Wiley-Interscience, New York, 1984. 10. Montesano R, Bartsch H, Boyland E, et al. Handling Chemical Carcinogens in the Laboratory-Problems of Safety. IARC No 33, IARC publs, Lyon, 1979. 1. Dongan D, Walch JW. 40 Low-Waste, Low-Risk Chemistry Laboratories. Portland, ME, 1994 (teacher's and student's book) 2. Royal Society of Chemistry. Laboratory Hazards Bulletin (periodical). RSC, London. 3. American Chemical Society. Chemical Health and Safety. bimonthly. ACS, Washington DC, 1994. 105