Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ (10ος-11ος ΑΙΩΝΑΣ) ο σύστημα των θεμάτων, που εφαρμόστηκε και στη βυζαντινή νότια Ιταλία,

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ Βιχελμίνα Ζάχου Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ (10ος-11ος ΑΙΩΝΑΣ) Τ ο σύστημα των θεμάτων, που εφαρμόστηκε και στη βυζαντινή νότια Ιταλία, 1 συνίστατο σε μία σειρά διοικητικών περιφερειών, οργανωμένων σε στρατιωτική βάση, καθεμιά από τις οποίες διοικείτο από τον στρατηγό του στρατιωτικού σώματος που ήταν εγκατεστημένο εκεί. Το βασικό χαρακτηριστικό σε σχέση με την προηγούμενη ρωμαϊκού τύπου επαρχιακή οργάνωση ήταν η συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια του στρατηγού ο οποίος δεν θα έπρεπε να είχε καταγωγή από το θέμα που επρόκειτο να διοικήσει. 2 Ο στρατηγός ήταν υπόλογος μόνο στον αυτοκράτορα ο οποίος του παραχωρούσε άμεσα το αξίωμα και του οποίου ήταν εκπρόσωπος. Εφόσον αναλάμβανε το αξίωμα, απαγορευόταν σε αυτόν η απόκτηση ακίνητων αγαθών στο διοικούμενο θέμα, η άσκηση κάθε εμπορικής δρα- 1. Για τον θεσμό και την εφαρμογή του στη νότια Ιταλία βλ. γενικά: Δ. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία 324-1071, Αθήνα 1977, σσ. 216-457 Γρηγορίου Μ. Ιωαννίδου, Στρατολογία και έγγεια στρατιωτική ιδιοκτησία στο Βυζάντιο, Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 4, Θεσσαλονίκη 1989. E.. Ka- ragiannopoulos, Die Entstehung der byzantinischen Themenordnung, München 1959. A. er usi, Pertusi, «on- on- Contributi alla storia dei temi bizantini dell Italia meridionale», στο Atti del terzo congresso internazionale di studi sull Alto Medioevo (Benevento, Montevergine, Salerno, Amalfi, 14-18 ott. 1956), Spoleto 1959, σσ. 495-517 J. Gay, L Italie Méridionale et l Empire Byzantin depuis l avènement de Basile I jusqu à la prise de Bari par les Normands (867-1071), 2 τόμοι, Paris 1904 [ιταλική μετάφραση: L Italia meridionale e l impero bizantino dall avvento di Basilio I alla resa di bari ai Normanni, Firenze 1917], σσ. 178-181 A. Guillou, Aspetti della civiltà bizantina in Italia. Società e cultura, Bari 1976, σσ. 169-171 του ιδίου, «L Italia bizantina dalla caduta di Ravenna all arrivo dei Normanni», στο G. Galasso (επιμ.), Storia d Italia, τ. 3: Il Mezzogiorno dai Bizantini a Federico II, Torino 1983, σσ. 3-126, κυρίως σσ. 7-9 V. von Falkenhausen, La dominazione bizantina nell Italia meridionale dal IX all XI secolo, Bari 1978 [ιταλική μετάφραση του γερμανικού πρωτοτύπου: Untersuchungen über die Byzantinische Herrschaft in Süditalien vom 9. bis Ins 11. Jahrhundert, Wiesbaden 1967], σσ. 23-27 της ιδίας, «I Bizantini in Italia», στο G. Pugliese Carratelli (επιμ.), Ι Βizantini in Italia, [Antica madre. Collana di studi sull Italia antica], Milano 1982, σσ. 3-136, και κυρίως σσ. 55-58 P. Corsi, «La pubblica amministrazione a Bisanzio: aspetti e problemi», στο A. Giuliani N. Picardi (επιμ.), L educazione giuridica, τ. IV: Il pubblico funzionario: Modelli storici e comparativi, Perugia 1981, σσ. 71-96, κυρίως σσ. 87-90. 2. Falkenhausen, La dominazione, ό.π., σ. 116. 183

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ στηριότητας και ο δανεισμός χρημάτων με επιτόκιο. 3 Μεταξύ του 9ου και 10ου αιώνα, συνήθως παραχωρείτο στους στρατηγούς ο τίτλος του πατρικίου και μερικές φορές ο τίτλος του ανθυπάτου ή του πρωτοσπαθαρίου. 4 Ο στρατηγός έλεγχε ένα μηχανισμό (το «οφφίκιον», «officium») 5 που αποτελείτο από στρατιωτικούς και πολιτικούς αξιωματούχους. Οι πρώτοι ήταν οι διοικητές των στρατιωτικών μονάδων στις οποίες υποδιαιρείτο το θέμα τουρμάρχες, δρουγγάριοι και τοποτηρητές συναποτελούσαν το διοικητικό θεσμικό πλαίσιο του θέματος. 6 Μεταξύ των δευτέρων υπηρετούσαν ο δικαστής («κριτής») του θέματος, ο «πρωτονοτάριος» και ο «χαρτουλάριος», 7 οι οποίοι ελέγχονταν και από τις αντί- 3. Η. Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre. La politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe-XVe siècles, Bibliothèque Byzantine, Études 5, Paris 1966, σσ. 61, 64, η οποία θεωρεί ότι οι κατεπάνω και οι δούκες αρχικά είχαν μόνο στρατιωτικές αρμοδιότητες. Από την άλλη πλευρά εντοπίζουμε στα έγγραφα της κάτω Ιταλίας πληθώρα πληροφοριών σχετικά με κατεπάνω και δούκες που ασκούσαν και άλλες δημόσιες λειτουργίες: Για παράδειγμα, το 975 ο Μιχαήλ, κατεπάνω της Ιταλίας, παραχώρησε γαίες στο μοναστήρι του S. Pietro Imperiale στον Τάραντα (Regii neapolitani archivi monumenta edita ac illustrata, 5 τόμοι, Napoli 1845-1857, αρ. εγγράφου 17). Οι διάδοχοί του επιβεβαίωσαν και παραχώρησαν προνόμια σε επισκοπές (Regii, αρ. 19, 27, 34, 36, 37, 56), μοναστήρια (Regii, ό.π., αρ. 17, 20-26, 29, 30, 32, 33, 35, 38, 40, 43, 45, 48, 50, 53, 55, 62, 70) και ιδιώτες (Regii, ό.π., αρ. 28, 44, 51, 54, 60, 67), καθόρισαν σύνορα κατεστραμμένων πόλεων (Regii, ό.π., αρ. 31) και ίδρυσαν νέες (Regii, ό.π., αρ. 41), ενώ παράλληλα ασκούσαν και δικαστικές λειτουργίες (Regii, ό.π., αρ. 66, 68 Codice Diplomatico Barese, επιμέλεια της Comissione Provinciale di Archeologia e Storia Patria, τ. I-V, VII-X, 1893-1928 [στο εξής CDB], τ. IV, σ. 46-49, αρ. 22). 4. Για παράδειγμα, ο στρατηγός Μαλακινός (951/952) σε δύο σιγίλλια ορίζεται ως «πατρίκιος, πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Λαγοβαρδίας» καθώς και «ανθύπατος πατρίκιος, βασιλικός πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Λαγγιβαρδίας» V. Laurent, «Contributions à la prosopographie byzantine», BYZ 6 (1931), σ. 315 κ.εξ. Gay, L Italie méridionale, ό.π., σ. 160 J. Deèr, «Zur Praxis der Verleihung des auswärtigen Patriziats durch den byzantinischen Kaiser», στο Archivio Storico Pontificio, 8 (1970), σσ. 12-17. 5. Falkenhausen, La dominazione, ό.π., σσ. 116-117 N. Oikonomidès, Les Listes de préséance Byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972, σ. 109. 6. Σχετικά με τους βυζαντινούς τίτλους και τα αξιώματα βλ. Falkenhausen, La dominazione, ό.π., σσ. 76-107, 129-144 A. Carile, «Titoli aulici e funzioni amministrative nelle epigrafi bizantine. Comunitá e mutamento fra VII e XI secolo», στο Epigrafia e Antichitá, IX (1988), σσ. 195-210 του ιδίου, «Terre militari, funzioni e titoli bizantini nel Breviarium», στο Ricerche e studi sul «Breviarium Ecclesiae Ravennatis» (Codice Bavaro), Roma 1985 (Istituto Storico Italiano per il Medioevo. Studi Storici, fasc. 148-149), σσ. 81-94 Κ. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, Αθήνα 2001. 7. Βυζαντινό διοικητικό αξίωμα με ποικίλες κατά περιόδους αρμοδιότητες. Αρχικά ήταν υπεύθυνος για την τήρηση του αρχείου. Αργότερα αναλάμβανε διάφορες θέσεις στην κεντρική ή επαρχιακή δι- 184

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ στοιχες κεντρικές κρατικές υπηρεσίες, κυρίως σε ό,τι αφορούσε στις φορολογικές υποθέσεις. Η επιτυχία του συστήματος των θεμάτων δεν οφειλόταν μόνο στη στρατιωτικοποίηση της επαρχιακής διοίκησης αλλά και στη δημιουργία μιας τάξης στρατιωτών-αγροτών, στην οποία είχαν δοθεί αναπαλλοτρίωτα κτήματα με αντάλλαγμα την υποχρέωση να υπηρετούν στον στρατό. 8 Για τη βυζαντινή διοίκηση της νότιας Ιταλίας οι πηγές προσφέρουν άφθονο υλικό εν συγκρίσει με το αντίστοιχο για άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Για την προ Κομνηνών περίοδο σε κανένα από τα ανατολικά θέματα δεν σώζονται τόσα δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα, ώστε να τεκμηριώνουν επαρκώς την εικόνα της λειτουργίας του περιφερειακού διοικητικού μηχανισμού. 9 Από την άλλη πλευρά, στα θέματα της νότιας Ιταλίας ο πληθυσμός μιλούσε στην πλειονότητά του τη λατινική γλώσσα, ενώ τα νομικά ζητήματα καθορίζονταν σύμφωνα με το λογγοβαρδικό δίκαιο. Εντούτοις τα θέματα αυτά αποτέλεσαν για 200 χρόνια μια ισχυρή συνιστώσα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και η συγχώνευσή τους πραγματοποιήθηκε μόνο χάρη στην ευελιξία της βυζαντινής διοικητικής πολιτικής, η οποία επεδείκνυε εν προκειμένω ανοχή απέναντι σε ζητήματα γλωσσικού, θρησκευτικού και δικαϊκού ενδιαφέροντος. Η περίπτωση της Ιταλίας δεν ήταν μοναδική η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε και σε άλλες περιφερειακές κτήσεις της αυτοκρατορίας, όπως, για παράδειγμα, σε εκείνες που κατοικούνταν από Σλάβους, Βούλγαρους και Αρμένιους, και αποδεικνύει την ικανότητα προσαρμογής της βυζαντινής διοίκησης στις ιδιαιτερότητες των περιφερειακών κτήσεων της αυτοκρατορίας. Επικεφαλής των θεμάτων της Σικελίας-Καλαβρίας και Λογγοβαρδίας μέχρι και την εποχή του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β ετίθετο ένας στρατηγός ο οποίος είχε στρατιωτικές και πολιτικές αρμοδιότητες. Η χρονική περίοδος της θητείας ενός στρατηγού στην επαρχιακή διοίκηση ήταν πολύ σύντομη: Στα 77 χρόνια λειτουργίας του θέματος της Λογγοβαρδίας αναφέρονται 20 ονόματα στρατηγών, 10 επομένως κατά μέσο όρο υπολογίζουμε θητεία περίπου 3,5 ετών. Όσον αφορά αντίστοιχα στον μέσο όρο θητείας των στρατηγών της Σικελίας-Καλαβρίας, αυτός είναι λίγο μεγαλύτερος, δηλαδή 7 χρόνια (για την περίοδο από το 878 έως το 1060 είναι γνωστά μόνο 26 ονόματα στρατηγών). Οι στρατηγοί έφεραν τον τίτλο του «πρωτοσπαθαρίου» ή του «πατρικίου» και σπανίως εκείνον του «ανθυπάτου πατρικίοίκηση. Από τον 12ο αιώνα ο χαρτουλάριος φαίνεται ότι αποκτά και στρατιωτικές αρμοδιότητες. 8. Pertusi, «Contributi alla storia», ό.π., σσ. 495-517. 9. Τα πολυάριθμα διπλώματα και οι ιδιωτικές πράξεις του Αγίου Όρους αναφέρονται κυρίως σε ζητήματα μοναστηριακού ενδιαφέροντος και δεν μας βοηθούν ιδιαίτερα να σχηματίσουμε άποψη σχετικά με τις συνθήκες ζωής και τη διοίκηση των δυτικών βυζαντινών επαρχιών. 10. Οι σημαντικότεροι εξ αυτών είναι ο Συμβατίκιος, ο Γεώργιος, ο Ιωαννίκιος, ο Βασίλιος Κλαδόν, ο Μαριανός Αργυρός και ο Κωνσταντίνος. 185

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ ου» ή του «μαγίστρου» (τους οποίους έφεραν ο Μαριανός Αργυρός 11 και ο Νικηφόρος Εξακιονίτης 12 αντίστοιχα). Όταν περί το 969 ιδρύθηκε το κατεπανάτο της Ιταλίας, το θέμα Καλαβρίας παρέμεινε ως ξεχωριστή διοικητική περιφέρεια με ένα στρατηγό (δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι αυτός υπόκειτο στον κατεπάνω της Ιταλίας), 13 και πιθανώς το πρώτο μισό του 11ου αιώνα ιδρύθηκε και το θέμα Λουκανίας, όπου επικεφαλής ήταν επίσης ένας στρατηγός. 14 Οι πληροφορίες μας για τα δύο αυτά θέματα είναι ελλιπείς, ενώ, αντίθετα, για το κατεπανάτο της Ιταλίας είναι αρκετά ικανοποιητικές. Στα 102 χρόνια που μεσολάβησαν από την ίδρυση του κατεπανάτου (969) μέχρι και τη νορμανδική κατάκτηση του Μπάρι (1071) αναφέρονται τα ονόματα 32 κατεπάνω (ο μέσος όρος της θητείας τους ήταν περίπου 3 χρόνια), μεταξύ των οποίων καταγράφεται και ο Βασίλειος Βοϊωάννης που διοίκησε για 11 χρόνια, διάστημα μεγαλύτερο από το αντίστοιχο των υπολοίπων. 15 Αρχικά οι κατεπάνω απολάμβαναν μία υψηλή θέση στην ιεραρχία της αυλής και έφεραν κατά κανόνα τον τίτλο του «πατρικίου». Στη συνέχεια όμως φαίνεται ότι ο ρόλος τους υποβαθμίστηκε. Από το τέλος του 10ου αιώνα τους απονεμόταν μόνο ο τίτλος του «πρωτοσπαθαρίου». 16 Μόνο κατά τα κρίσιμα χρόνια από το 1040 και εξής εμφανίζονται εκ νέου κατεπάνω αλλά και δούκες με τον υψηλό αυλικό τίτλο του «μαγίστρου». 17 Από την άλλη πλευρά, η σύσταση του κατεπανάτου δεν φαίνεται να άλλαξε ουσιαστικά την επαρχιακή διοίκηση. Οι κατεπάνω Ιταλίας ασκούσαν 11. F. Trincher, Trinchera, Syllabus Graecarum membranarum, Napoli 1865, (στο εξής Trinchera), σ. 5, αρ. 6. 12. Ανωνύμου, Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νείλου τοῦ Νέου, επιμ. G. Giovanelli, Grottaferrata 1972, κεφ. 60, σσ. 100-101. 13. Gay, G y, L Italie méridionale, ό.π., σ. 347 κ.εξ. Pertusi, «Contributi alla storia», ό.π., σ. 504 Ε. Eickhoff, «Tema e ducato di Calabria. Per la storia dell organizzazione dell Italia meridionale», Archivio Storico per la Calabria e Lucania, 21 (1952), σ. 109 κ.εξ. L.-R. Ménager, Les actes latins de S. Maria di Messina (1103-1250), Istituto Siciliano di studi bizantini e neoellenici, Testi 9, Palermo 1963, σσ. 28-30. 14. F lkenh usen, Falkenhausen, La dominazione, ό.π., σσ. 116-117 Oikonomidès, Les listes, ό.π., σ. 109. 15. Trincher, Trinchera, σ. 20, αρ. 19, σ. 24, αρ. 23. 16. er usi, Pertusi, on ribu i «Contributi ll alla s ori», storia», ό.π., σσ. 504, 510 Α. Guillou, «Geografia amministrattiva del katepanato bizantino d Italia (IX-XI secolo)», στο Calabria bizantina. Vita religiosa e strutture amministrative. Atti del primo e secondo incontro di Studi Bizantini, Reggio Calabria 1974, σσ. 113-133, ειδι- κότερα σσ. 116-119. Και οι δύο υποστηρίζουν ότι τα δύο θέματα, της Λογγοβαρδίας και της Καλαβρίας, διοικούνταν από ένα μόνο στρατηγό για περίπου 30 χρόνια, δηλαδή από το 938 έως το 968. Η V lkenh usen, Valkenhausen, αντίθετα, υποστηρίζει ότι επρόκειτο για προσωρινή ένωση των δύο θεμάτων σε μία επαρχία Falkenhausen, La dominazione bizantina, ό.π., σσ. 40-41. 17. Όπως, για παράδειγμα, ο Γεώργιος Μανιάκης, ο Βασίλειος Θεοδωροκαράνος και ο Αργυρός. 186

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ τις ίδιες λειτουργίες με τους προκατόχους τους, τους στρατηγούς της Λογγοβαρδίας. Είχαν αρμοδιότητες στρατιωτικές και πολιτικές, όπως αποδεικνύεται από αρχειακά έγγραφα της νότιας Ιταλίας. 18 Το 955 ο κατεπάνω της Ιταλίας Μιχαήλ ευνόησε με απόφαση του το μοναστήρι του S. Pietro Imperiale του Τάραντα σχετικά με μία περιουσιακή έριδα της μονής. 19 Οι διάδοχοι του Μιχαήλ επιβεβαίωσαν και αυτοί προνόμια σε επισκοπές, 20 σε μοναστήρια 21 και σε κοσμικούς, 22 καθόρισαν σύνορα κατεστραμμένων πόλεων, 23 ίδρυσαν νέες πόλεις 24 και, τέλος, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην επίλυση περίπλοκων νομικών υποθέσεων. 25 Στις πηγές του 11ου αιώνα φαίνεται ότι μαζί με τους κατεπάνω υπήρχαν παράλληλα και αρκετοί στρατηγοί. Αναφέρουμε, ενδεικτικά, μερικά παραθέματα: Σε δύο παραχωρητικά διπλώματα των ετών 999 και 1045, σχετικά με τους κατεπάνω, αναφέρεται το εξής: «ἀπό τε στρατηγῶν καὶ τῶν ἀντιπροσωπούντων αὐτοῖς» και «ἀπὸ τῶν κατεπάνω, στρατηγῶν, κριτῶν καὶ τῶν ἀντιπροσωπούντων αὐτῶν [...]». 26 Από την άλλη πλευρά, σε δύο άλλα παραχωρητικά έγγραφα των ετών 1010 και 1054 δεν αναφέρονται οι στρατηγοί. 27 Στο δεύτερο προνόμιο του κατεπάνω Βασιλείου Βοϊωάννη για την Τροία (Troia), το 1024, γίνεται λόγος για «stratigoti» που είχαν συκοφαντήσει τον πληθυσμό της πόλης στον κατεπάνω. 28 Ωστόσο, αυτό το προνόμιο είναι σχεδόν βέβαιο ότι αποτελεί πλαστό έγγραφο της νορμανδικής εποχής. 29 18.. H. Glyk zi- hrweiler, Glykatzi-Ahrweiler, Recherches «Recherches sur l dminis r ion l administration de l empire byz n in byzantin ux aux X-X IX-XI siècles», Bulletin de Correspondence Hellénique, 84 (1960), σσ. 1-111 (ανατύπωση στο H. Ahrweiller, Études sur les structures administratives et socials de Byzance, κεφ. VIII, London 1971), κυρίως σσ. 61, 64. 19. Trincher, Trinchera, σ. 5, αρ. 7. 20. Codice Diplomatico Brindisino, τ. I, (492-1299), εκδ. A. De Leo G. M. Monti, R. Deputazione di storia per le Puglie, Sezione di Brindisi, I, Trani 1940 (στο εξής CDBr), σ. 5, αρ. 2 A. Petrucci, Codice diplomatico del monastero benedettino di S. Maria di Tremiti (1005-1237) [FISI, 98], Roma 1960 (στο εξής Tremiti), σσ. 236-239, αρ. 79. 21. CDB, τ, V, σ. 56, αρ. 32 Trinchera, σ. 18, αρ. 17 J. S. Assemani, Italicae historiae scriptores de rebus Neapolitanis et Siculis ab anno 500 ad annum 1200, τ. III, Roma 1751, σ. 558. 22. Trinchera, Trincher, σ. 9, αρ. 10. 23.. A. Guillou W. ol zm nn, Holtzmann, Zwei «Zwei ep nsurkunden Katepansurkunden us aus Tric rico», Tricarico», QFIAB, τχ. 41 (1961) σσ. 1-28, κυρίως σσ. 12-17. 24. Trincher, Trinchera, σσ. 18-20, αρ. 18. 25. CDB, τ. IV, σσ. 46-49, αρ. 22 Trinchera, σ. 53-55, αρ. 42. 26. CDB, τ. ΙV, σσ. 68, αρ. 32 G. Beltrani, Documenti langobardi e greci per la storia dell Italia meridionale nel medioevo, Roma 1877, σ. 11, υποσ. 9 A.. Guillou, «La L Lucanie Luc nie Byzantine: Byz n ine: Étude É ude de géographie historique», Byzantion, 35 (1965), σσ. 119-149, ειδικότερα σ. 132. 27. Trinchera, Trincher, σ. 54, αρ. 42 CDBr, σ. 5, αρ. 2. 28. Trinchera, Trincher, σ. 21, αρ. 20. 29. Trinchera, Trincher, σ. 21, αρ. 20. 187

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ Παραθέτουμε, επίσης, την επιτύμβια επιγραφή του Τράνι, του έτους 1042: Hic iacet illustris Trani strategota Sellictus Urbis defensor franca nec gente devictus. Hoc falco kritis et pantheota sepulcrum Arte satis fratri fecit componere pulcrum. 30 Το Τράνι αντέταξε σθεναρή άμυνα το καλοκαίρι του 1042 ενάντια στον Αργυρό, γιο του στασιαστή Μέλου, και τους Νορμανδούς συμμάχους του επικεφαλής της άμυνας ήταν ίσως ο Sellictus 31 ο οποίος το 1039 υπέγραψε ιδιωτικό έγγραφο του Τράνι ως «Σιλλίκτος τουρμάρχης Τράνον». 32 Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο «strategota Sellictus» 33 ήταν το ίδιο πρόσωπο με τον τουρμάρχη του Τράνι. Βλέπουμε, επίσης, ότι και ο αδελφός του, ο «κριτής» Falco, φέρει τον βυζαντινό τίτλο του «πανθεότου». Κατά την τελευταία περίοδο της βυζαντινής κυριαρχίας στην Ιταλία υπήρχαν πολλοί στρατηγοί με την ιδιότητα του τοπικού διοικητή. Αυτό εξηγεί και τον μεγάλο αριθμό των τοπικών στρατηγών που εμφανίζονται κατά τη νορμανδική περίοδο. Ο όρος «στρατηγός» χρησιμοποιήθηκε από τον Συνεχιστή του Σκυλίτζη με ευρύτερη σημασία. Όταν δόθηκε στον κατεπάνω της Ιταλίας Aβουλχάρη (Abulchares) το αξίωμα του δούκα, ο Συνεχιστής γράφει: «κἀκεῖθεν ὡς ἦν δυνατὸν τῶν ἔτι τὰ Ῥωμαίων φρονουσῶν ἀντείχετο πόλεων, στρατηγούς τε ἐφιστῶν καὶ στρατὸν ἐπιπέμπων εἰς φυλακὴν» (πρόκειται για τις πόλεις του Μπάρι, του Υδρούντα, της Καλλίπολης, του Τάραντα, του Βρινδισίου και της Ουρίας [Oria]). Ο ίδιος χρονικογράφος αναφέ- 30. F. Carabellese, r bellese, L Apulia e il suo commune nell alto medioevo, Documenti e Monografie, 7, Bari 1905, σ. 214. 31. Στο ίδιο, σσ. 213-215. 32. Βel r ni, eltrani, Documenti, ό.π., σ. 20, υποσ. 14 A. Prologo, Le carte che si conservano nello archivio del capitolo metropolitano della cittá di Trani, Barletta 1877, σ. 47, αρ. 13. 33. Παρατηρούμε ότι ο Sellictus στον επικήδειο προς τιμήν του λόγο αναφέρεται ως s r ego», stratego», αν και στις λατινικές πηγές της βυζαντινής εποχής αναφέρεται για τον στρατηγό ο όρος s r igo» stratigo» (Trin- chera, σ. 5, αρ. 6 Lupus Protospatharius, Annales 885-1102, εκδ. G. H. Pertz, M. G. H., S.S. 5, n- Hannover 1844, σ. 53 [στο εξής Lupus Protospatharius]), ενώ ο νόθος τύπος «stretigotus» εμφανίζεται μόνο στη νορμανδική εποχή (E. Mayer, Italienische Verfassungsgeschichte von der Götenzeit bis zur Zunftherrschaft, τ. I-III, Leipzig 1909, ειδικότερα τ. ΙΙ, σ. 160). Σύμφωνα με τη Falkenhausen (La domina- zione, ό.π.,) ο όρος δεν παράγεται από το «στρατηγός» αλλά από το «στρατηγέτης» που σημαίνει «στρατιωτικός διοικητής», όπως, για παράδειγμα, ο όρος p n heo» pantheo» παράγεται από το πανθε- «πανθεότης». Κάτι τέτοιο όμως δεν ορίζεται με ακρίβεια στο πρωτόκολλο (Σ. Κυριακίδης, Βυζαντιναί μελέται, τ. II-V, Θεσσαλονίκη 1933, σ. 276 κ.εξ.). 188

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ ρεται, επίσης, στον στρατηγό του Βρινδισίου Νικόλαο Καραντηνό (Nicola Karantenos). 34 Σύμφωνα με τον Ménager οι στρατηγοί από τα μέσα του 11ου αιώνα πρέπει να είχαν μόνο στρατιωτικές αρμοδιότητες, οι δε πολιτικές είχαν μάλλον εκχωρηθεί στους «εκ προσώπου». 35 Εντούτοις οι πηγές αναφέρουν τον στρατηγό Ευστάθιο της Λουκανίας (Eustazio di Lucania) ως δικαστή σε δίκη του ηγούμενου Clemente Muletzi και των ανιψιών του. 36 Από την άλλη πλευρά, αν η υπόθεση του Ménager ισχύει, πώς ήταν δυνατόν κατά τη νορμανδική εποχή οι στρατηγοί να είχαν μόνο πολιτικές λειτουργίες; 37 Πιθανότατα οι Νορμανδοί εκχωρούσαν τις στρατιωτικές αρμοδιότητες στη νορμανδική φεουδαρχική τάξη των ευγενών. Την ίδια τύχη με τους στρατηγούς είχε και ο θεσμός των κατεπάνω. Μετά τη νορμανδική κατάκτηση εμφανίζονται να έχουν μόνο πολιτικές λειτουργίες. 38 Οι πηγές είναι συχνά αντιφατικές ως προς τη χρήση του όρου «catipanus» για παράδειγμα, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται και για τον επαναστάτη Μέλο που αναμφίβολα δεν ήταν κατεπάνω. 39 Πέραν του κατεπάνω, ο εκπρόσωπός του, ο «εκ προσώπου» ή «αντιπρόσωπος του θέματος» ή «του στρατηγού», τοποθετείτο και αυτός από τον αυτοκράτορα. 40 Στα παλαιότερα Τακτικά «οἱ πρωτοσπαθάριοι καὶ ἐκ προσώπου τῶν θεμάτων κατὰ τὸ ἴδιον ἑκάστου θέμα» αναφέρονται μεταξύ του «πρωτασεκρήτη» και του «κόμητος του στάβλου». 41 Από τους «εκ προσώπου» που αναφέρονται στα έγγραφα της νότιας Ιταλίας, μόνο λίγοι αντιπροσωπεύουν αυτοπροσώπως τον στρατηγό, τον κατεπάνω ή τον δούκα οι περισσότεροι εξ αυτών δρουν στη θέση ενός τουρμάρχη ή κριτή της πόλης, όπως φαίνεται από τις αναφορές σε αυτούς που εντοπίζονται στα κείμενα («prosopo Vari» 42 ή «εκ προσώπου Τενεντός»). 43 Αυτοί οι τοπικοί «εκ προσώπου» εμφανίζονται 34. Θ. Τσολάκης (επιμ.), Η συνέχεια της χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 105, Θεσσαλονίκη 1968, σ. 168 κ.εξ. 35. M yer, Mayer, Italienische Verfassungsgeschichte, ό.π., τ. ΙΙ, σ. 160 Ménager, Les actes latins, ό.π., σ. 31 κ.εξ. 36.. A. Guillou, Saint-Nicolas de Donnoso (1030-1060/61), Corpus des actes grecs de l Italie du sud et de Sicile. Recherches d histoire et de géographie, 1, Cittá del Vaticano 1967, σσ. 44-49. 37. F. h l ndon, Chalandon, Histoire de la domination normande en Italie et en Sicile, τ. ΙΙ, Paris 1907, σσ. 662-665 Mayer, Italienische Verfassungsgeschichte, ό.π., τ. II, σσ. 414-420. 38. Mayer, M yer, Italienische Verfassungsgeschichte, ό.π., τ. II, σσ. 420-425. 39. Romualdi Salernitani Chronicon, εκδ. C. A. Garufi [Rerum Italicarum Scriptores], τ. VII, Bologna 1935, σ. 173 Chronicon Amalphitanum, Raccolta di varie chroniche, diari ed altri opuscoli così italiani come latini, appartenenti alla storia del Regno di Napoli, V, Napoli 1782, σσ. 145-161, ειδικότερα σ. 152. 40. Glykatzi-Ahrweiler, Glyk zi- hrweiler, «Recherches», Recherches», ό.π., σ. 39 κ.εξ. 41. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 103, 249. 42. CDB, τ. I, σ. 5, αρ. 2 και τ. IV, σσ. 43-45, αρ. 21. 43. Τrincher, rinchera, σ. 8, αρ. 9 Glyk zi- hrweiler, Glykatzi-Ahrweiler, Recherches», «Recherches», ό.π., σ. 41. 189

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ στο θέμα Καλαβρίας και σε πολλές πόλεις της Λογγοβαρδίας: Το 1059 ο επίσκοπος του Cassano και ο «Giracii praesopus, quem nos prepositum dicimus» οργάνωσαν εξέγερση εναντίον του Ροβέρτου Γυισκάρδου 44 (ο «praesopus» είναι αναμφίβολα ο «εκ προσώπου»). Οι πήγες του 10ου και 11ου αιώνα, οι σχετικές με το θέμα της Λογγοβαρδίας, αναφέρουν ως «εκ προσώπου» του θέματος στο Μπάρι το 954 κάποιον «Romualdo imperialis protospatharius de ipso Chrysotriklino et prosopo Lolgobardie», ενώπιον του οποίου διεξάγεται δίκη μεταξύ του Giacinto, ηγούμενου του μοναστηρίου του Αγίου Βενεδίκτου του Conversano, και του Magno, υποδιακόνου της ίδιας πόλης. 45 Για το θέμα Καλαβρίας οι πηγές αναφέρουν κάποιον Στέφανο που φέρεται ως «ἀντιπροσωπῶν τοῦ πανβασιλικοῦ πρωτοσπαθαρίου στρατηγοῦ Καλαβρίας Ἀντιόχου», ο οποίος παραστάθηκε σε δίκη για υπόθεση ακίνητης περιουσίας μεταξύ του ηγούμενου του μοναστηρίου του Αγίου Λορέντζου του Στίλο Κοσμά και των παιδιών του πρωτοσπαθαρίου Senatore. 46 Επίσης, ο πρώην «ἐκ προσώπου ἐν τῷ θέματι Καλαβρίας» Στέφανος Μαλέινος ήταν παρών σε άλλη δίκη προς υπεράσπιση του ηγούμενου Κοσμά. Βλέπουμε ότι και οι τρεις «εκ προσώπου» εμφανίζονται να έχουν νομικές δραστηριότητες. Επίσης, παρατηρούμε ότι, ενώ οι στρατηγοί δεν έπρεπε να κατάγονται από την επαρχία την οποία διοικούσαν, 47 ο περιορισμός αυτός δεν αφορούσε τους «εκ προσώπου». Τόσο ο Romualdo όσο και ο Στέφανος Μαλέινος (ο οποίος ανήκε σε μία από τις πλέον επιφανείς οικογένειες της Καλαβρίας) είχαν λογγοβαρδική καταγωγή. Τα δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα της νότιας Ιταλίας μας παρέχουν πληροφορίες για την υπηρεσία (το «officium») του στρατηγού, υπό τις διαταγές του οποίου υπηρετούσαν οι τουρμάρχες, οι χαρτουλάριοι, οι δομέστικοι, οι κριτές, οι ταξιάρχες, οι τοποτηρητές και οι πρόξιμοι. Μετά τον στρατηγό ακολουθούν στην ιεραρχία οι τουρμάρχες. Ένα θέμα υποδιαιρείτο σε τρεις τούρμες με επικεφαλής τον τουρμάρχη. Πολλές φορές όμως, ανάλογα με την έκταση και τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες ενός θέματος, υπήρχαν δύο ή και ένας μόνο τουρμάρχης. 48 Η υποδιαίρεση ενός θέματος σε τούρμες είχε διαδοθεί πολύ ταχύτερα στα ανατολικά θέματα απ ό,τι στα δυτικά. Το Τακτικόν 44. Goffredo M l err, Malaterra, De rebus gestis Rogerii Calabriae et Siciliae comitis, επιμ. E. Pontieri, [Rerum Italicarum Scriptores], τ. V, τχ. 1, βιβλίο Ι, Bologna 1928, κεφ. 32, σ. 22. 45. M. Morea More (επιμ.), Chartularium Cupersanense. Il chartularium del monastero di San Benedetto di Conversano, τ. I, Montecassino 1892, σ. 32 κ.εξ., αρ. 12 (στο εξής Chartularium Cupersanense). 46. Trincher, σ. 57, αρ. 44. 47. Αυτό συνέβαινε με όλους τους στρατηγούς, τους κατεπάνω και τους δούκες της Ιταλίας. Εξαίρεση αποτελούν μόνο ο Urseolo και ο Αργυρός, οι οποίοι κατάγονταν από την Απουλία. 48.. E. W. Broocks, r bic «r bic Arabic Lists Lis s of Byzantine Byz n ine Themes», Journal of Hellenic Studies, 21 (1901), σσ. 74-76. 190

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ Uspenskij αναφέρει τουρμάρχες μόνο για τα θέματα Ανατολικών, Θρακησίων, Οψικίου, Καππαδοκίας, Παφλαγονίας, Θράκης και Μακεδονίας 49 η αναφορά σε «σπαθαροκανδιδάτους καὶ τουρμάρχες τῶν θεμάτων τῆς δύσεως» υπάρχει μόνο στο Κλητορολόγιο του Φιλοθέου. 50 Η διάρθρωση αυτή στα δυτικά θέματα προωθήθηκε και ολοκληρώθηκε κατά την περίοδο που οι Βυζαντινοί άρχισαν να επανακτούν τα εδάφη της νότιας Ιταλίας. Όπως οι στρατηγοί, έτσι και οι τουρμάρχες διορίζονταν από τον αυτοκράτορα και η δικαιοδοσία τους περιοριζόταν στην τούρμα τους. 51 Σύμφωνα με τα Τακτικά Λέοντος η στρατιωτική δύναμη μιας τούρμας δεν έπρεπε να ξεπερνά τα 6.000 άτομα. 52 Στην Ιταλία οι τουρμάρχες βρίσκονταν στην ιεραρχία σε υψηλή θέση. 53 Το αξίωμα του τουρμάρχη πρέπει να υπέστη σημαντική υποβάθμιση κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 10ου αιώνα. 54 Κατά το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα υποβαθμίστηκαν ως προς την ιεραρχία τόσο, ώστε δεν αναφέρονται κατόπιν στο Τακτικόν του Εσκοριάλ. 55 Όσον αφορά στο θέμα της Λογγοβαρδίας, συχνά οι πηγές αναφέρουν ταυτόχρονα περισσότερους από 3 τουρμάρχες σε διάφορες πόλεις και κώμες. Το 1024 συναντάμε, για παράδειγμα, τρεις τουρμάρχες στο Πολινιάνο (Polignano) και έναν στο Μπάρι, 56 το 1028 τρεις στο Μπάρι και δύο στον Τάραντα, 57 το 1033 τέσσερις στον Τάραντα, και μεταξύ 1034 και 1035 τρεις στις Κάννες. 58 Αυτούς τους συναντάμε 49. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 55, 57. 50. Στο ίδιο, σ. 151. 51. Leonis imperatoris tactica sive de re militari liber, PG, στίχ. 107, στήλες 672-1093 (στο εξής Τακτικά Λέοντος). 52. Στο ίδιο, σ. 708 κ.εξ. 53. V. Federici (επιμ.), Chronicon Vulturnense del Monaco di Giovanni, (FISI, 58-60), Roma 1925-1940 (στο εξής Chronicon Vulturnense), τ. II, σσ. 21-23, αρ. 80 (892) Trinchera, σ. 3, αρ. 3 (892) και σ. 54, αρ. 42 (1054) CDBr, τ. I, σ. 5, αρ. 2 (1010). 54. Ήδη δη ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος διέκρινε στο θέμα Χαρπεζικίου δύο κατηγορίες τουρμαρχών: Υπήρχαν 22 «μεγάλοι, οι προκριτώτεροι τουρμάρχαι» (Constantini Porphyrogeniti imperatoris de cerimoniis aulae byzantinae libri duo, τ. Ι, εκδ. Reiske, CSHB, Bonn 1829-1830, σσ. 662, 667, 669), οι οποίοι βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με τον «κόμη της κόρτης» και «τον δομεστίκο του θέματος», και 47 «ελαττότεροι τουρμάρχαι» που βρίσκονταν σε κατώτερο επίπεδο. 55. N. Oikonomidès, «L organization de la frontière orientale de Byzance aux X-XI siècles et le taktikon de l Escorial», XIV Congrès International des Études Byzantines, Bucarest 1971, Rapports, II, σσ. 86-89. 56. Chartularium, σσ. 81-84, αρ. 38 CDB, τ. I, σ. 20, αρ. 12. 57. CDB, τ. IV, σ. 57 κ.εξ., αρ. 27. 58. CDB, τ. VIII, σ. 25, αρ. 10, σ. 28, αρ. 12. 191

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ κυρίως στην απονομή δικαιοσύνης. Σε δύο προνόμια που παραχωρήθηκαν από τους κατεπάνω Γρηγόριο Ταρχανειώτη και Βασίλειο Μεσαρδονίτη στον αρχιεπίσκοπο του Μπάρι και του Τράνι, και στον αρχιεπίσκοπο του Βρινδισίου, γίνεται λόγος για το δικαστήριο των τουρμαρχών. 59 Επίσης, αναφέρεται ότι ένας τουρμάρχης ο οποίος είχε στην αρμοδιότητά του το Conversano («qui tandem tenerat ipsa civitate»), μεταξύ του 1002 και του 1019 καταδίκασε ένα κακοποιό «secundum legem» και εξέδωσε σχετικά με αυτό ένα «iudicatum. 60 Σε έγγραφο του Μπάρι του έτους 1034 παραδίδεται το ακόλουθο: «Et super me compellaverunt in curte domini Grimoaldi imperialis turmarche istius civitatis Vari». Αυτή η δίκη εκτυλίχθηκε μπροστά σε ένα λευίτη (ισραηλίτη ιερέα), ενώπιον του δικαστή Urso και του «εκ προσώπου» Νικολάου (Nicola), οι οποίοι πιθανώς ήταν δικαστές που ανήκαν στην αυλή του τουρμάρχη Grimoaldo. 61 Μερικοί τουρμάρχες, σπάνια όμως, έφεραν για τον λόγο αυτό τον διπλό τίτλο του «iudex et turmarca» 62 ή του «turmarca et kritis». 63 Κάποιες φορές το αξίωμα του τουρμάρχη συνδυαζόταν με το αξίωμα του «κόμητος της κόρτης» 64 και ένας τουρμάρχης μπορούσε να είναι ακόμη και ιερέας. 65 Σε περιπτώσεις που οι τουρμάρχες δεν ήταν επικεφαλής της πόλης (όπως για παράδειγμα ο Προκόπιος του Siponto, ο οποίος το 973 εν ονόματι των συμπολιτών του εκδήλωσε την πίστη του στον Londolfo, αρχιεπίσκοπο του Benevento) 66 εντάσσονται στην κατηγορία των «αρχόντων». Το 992 στο Πολινιάνο ο τουρμάρχης Radelgardo βρισκόταν στην ιεραρχία μετά τον Smaragdo, τοποτηρητή των «σχολών», αλλά πριν από τον επίσκοπο («electus») και τους πολίτες («gastali»). 67 Οι τουρμάρχες καλούνταν συχνά ως μάρτυρες σε υποθέσεις διαθηκών 68 ή υπογραφής συμβολαίων 69 ή καλούνταν να λάβουν μέρος σε διαιτησία ως πρόεδροι ή μεταξύ των 59. CDBr, τ. I, σ. 5, αρ. 2 Beltrani, Documenti, ό.π., σ. 12, αρ. 9. 60. Chartularium, σ. 80, αρ. 38. 61. CDB, τ. IV, σσ. 49-51, αρ. 23. 62. Tremiti, σ. 17, αρ. 12 Beltrani, Documenti, ό.π., σ. 17, αρ. 12 (Τrani 1035). 63. CDB, τ. VIII, σ. 27, αρ. 11 (Canne 1035). 64. CDB, τ. I, σσ. 15-17, αρ. 9 (Castello Acena), σ. 20, αρ. 12 (Bari 1024), τ. IV, σσ. 64-66, αρ. 31 και τ. Ι, σσ. 36-38, αρ. 21 (Bari 1045-1046). 65. Tremiti, σ. 104, αρ. 32 (Devia 1043). 66. F. Ughelli, Italia sacra sive de episcopis Italiae et insularum adiacentium, Editio secunda aucta et emendate cura et studio Nicolai Coleti, Venezia 1721-1722, κεφ. VIII, στήλη 64 Gay, L Italie méridionale, ό.π., σ. 357, υποσ. 1. 67. Chartularium, σ. 60, αρ. 27. 68. CDB, τ. VIII, σ. 28, αρ. 12 και τ. IV, σ. 57, αρ. 27 Chartularium, σσ. 93-96, αρ. 42. 69. CDB, τ. IV, σ. 18, αρ. 9, σσ. 64-66, αρ. 31, τ. I, σσ. 15-17, αρ. 9 και τ. VIII, σ. 25, αρ. 10. 192

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ παρόντων ευγενών («nobiles homines»). 70 Συχνά, επίσης, οι τουρμάρχες ήταν και «advocatores» επισκόπων και ηγουμένων. 71 Στις πηγές του 10ου και 11ου αιώνα δεν εμφανίζονται πλέον τουρμάρχες που να ασκούν κάποια στρατιωτική δραστηριότητα κάτι τέτοιο μπορεί να σημαίνει ότι δεν δρούσαν αποκλειστικά στη δημόσια διοίκηση, όπως συνέβη αργότερα υπό τη νορμανδική κυριαρχία. 72 Οι τούρμες υποδιαιρούνταν σε «δρούγγους» και «βάνδα» ή «τοποτηρησίες». Αρχικά μία τούρμα είχε τρεις δρούγγους. 73 Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν διατηρήθηκε αυτή η διαίρεση, καθώς για ολόκληρη τη βυζαντινή νότια Ιταλία τεκμηριώνεται μόνο ο «δροῦγγος τοῦ Βυζαντίου» στην «ἐπαρχία τῶν Σαλινῶν», στο θέμα Καλαβρίας. 74 Ένας δρούγγος υποδιαιρείτο σε βάνδα ή τοποτηρησίες. 75 Από περιπτώσεις που καταγράφονται από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και αφορούν στη βασιλεία του Λέοντος Δ, προκύπτει ότι μία τούρμα αποτελείτο από 5 έως 7 βάνδα ή τοποτηρησίες, δεν έχουμε όμως κάποιο στοιχείο σχετικά με τη σχέση μεταξύ δρούγγου και βάνδου. 76 Δεν γνωρίζουμε πώς υποδιαιρούνταν τα βάνδα ή τοποτηρησίες στις τούρμες της νότιας Ιταλίας, αφού ελάχιστα αναφέρονται στις πηγές. Το 1030 εμφανίζεται κάποιος Iscanachio, «κόμης κάστρου Ταράντου», οι δε διοικητές των βάνδων ονομάζονται «κόμητες τῶν βάνδων». 77 Είναι προφανές, βέβαια, ότι ο διοικητικός όρος «τοποτηρητής» προκύπτει από την «τοποτηρησία» (τοποτηρητές συναντάμε συχνά στη βυζαντινή νότια Ιταλία). 78 Οι βασικές πηγές (τα δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα της νότιας Ιταλίας) για τη μελέτη των αρμοδιοτήτων που αφορούν στα διάφορα αξιώματα δεν μας δίνουν επαρκείς πληροφορίες. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε ποιοι ήταν αξιωματούχοι στη νότια Ιταλία και να διαπιστώσουμε τη θέση τους στη διοικητική ιεραρχία, αλ- 70. CDB, τ. I, σσ. 36-38, αρ. 21 και τ. III, σ. 49, αρ. 33. 71. CDB, τ. I, σ. 20, αρ. 12 Tremiti, σσ. 54-57, αρ. 16, σ. 169, αρ. 54, σ. 179, αρ. 57 Chartularium, σσ. 81-84, αρ. 38 F. Guerrieri, Possedimenti spirituali e temporali dei Benedettini di Cava in Puglia, Trani 1900, σ. 191. 72. Mayer, M yer, Italienische Verfassungsgeschichte, ό.π., τ. ΙΙ, σ. 416 κ.εξ. 73. A.. Guillou, Le «Le fon i fonti diplom iche diplomatiche greche nel periodo biz n ino bizantino e norm nno normanno in li Italia», Atti del IV congresso storico calabrese (Cosenza 1966), Napoli 1969, σ. 96 Glykatzi-Ahrweiler, «Recherches», ό.π., σσ. 3, 80. 74.. A. Guillou, La thèotokos de Hagia-Agathè (Oppido) (1050-1064/65), Corpus des actes grecs de l Italie du sud et de Sicile. Recherches d histoire et de gèographie, 1, Cittá del Vaticano 1967. 75. Glyk zi- hrweiler, Glykatzi-Ahrweiler, Recherches», «Recherches», ό.π., σ. 3. 76. ons n inus Constantinus orphyrogeni us, Porphyrogenitus, De administrando imperio, εκδ. G. Moravcsik R. J. H. Jenkins, C.F.H.B., I, Washington D. C. 1967, σ. 236 Glykatzi-Ahrweiler, «Recherches», ό.π., σ. 80. 77. Trinchera, Trincher, σ. 36, αρ. 31, σ. 38, αρ. 32 Oikonomidès, Les listes, ό.π., σ. 109. 78. Falkenhausen, F lkenh usen, La dominazione, ό.π., σ. 120. 193

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ λά συνήθως δεν καθίσταται δυνατό να ορίσουμε με ακρίβεια τις αρμοδιότητές τους. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι διάφοροι βυζαντινοί αξιωματούχοι παρουσιάζονται κυρίως ως συγγραφείς ή μάρτυρες (σε ιδιωτικά έγγραφα) και σπάνια είναι σαφές αν λειτουργούν εν προκειμένω υπό την ιδιότητα του διοικητικού άρχοντα. Πιθανώς αυτό οφείλεται και στην ίδια τη φύση της βυζαντινής διοίκησης η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα γραφειοκρατική ούτε καθόριζε επακριβώς τις αρμοδιότητες των αξιωματούχων της. 79 O όρος «τοποτηρητής» αναφέρεται συχνά σε έγγραφα και σε χρονογραφίες της νότιας Ιταλίας από τα τέλη του 10ου αιώνα. Στο Τακτικόν του Εσκοριάλ αναφέρονται οι «τοποτηρηταὶ τῶν ταγμάτων» (καταλάμβαναν περίπου τη θέση των τουρμαρχών των ανατολικών και δυτικών θεμάτων) 80 και οι «τοποτηρηταὶ τῶν θεμάτων». 81 Πιθανώς στα τέλη του 10ου αιώνα στα επαρχιακά τάγματα του κατεπανάτου της Ιταλίας ανήκαν οι «τοποτηρηταὶ τῶν θεμάτων». Στις παραχωρήσεις δύο προνομίων του κατεπανάτου, των ετών 999 και 1010, οι τοποτηρητές καταγράφονται αμέσως μετά τους δομέστικους και πριν από τους τουρμάρχες 82 σε όλα τα προηγούμενα αλλά και επόμενα διπλώματα αξιωματούχων και αυτοκρατόρων δεν καταγράφονται στις παραχωρήσεις ούτε οι δομέστικοι ούτε οι τοποτηρητές. Ο κατάλογος των τοποτηρητών αρχίζει στα τέλη του 10ου αιώνα με δύο «τοποτηρητὰς τῶν σχολῶν», τους πρωτοσπαθάριους Θεόδωρο και Σμάραγδο, οι οποίοι το 978 και 992 αντίστοιχα ήταν τοποθετημένοι στον Τάραντα και στο Πολινιάνο. 83 Ο Σμάραγδος στις αρχές του 11ου αιώνα βρισκόταν στις Κάννες 84 και στο Πολινιάνο 85 και κατονομάζεται ως «tepotati dicta civitate poliniano». 86 Αν τα πρόσωπα αυτά ήταν πραγματικά τοποτηρητές των θεμάτων, τότε οι αρμοδιότητές τους δεν ήταν απλώς και μόνο διεκπεραιωτικές: Ο τοποτηρητής Μαριανός από τις Κάννες παραχώρησε στον τουρμάρχη Grisanzio τμήμα κυβερνητικής γαίας προς κατασκευαστική χρήση. Στο ίδιο πλαίσιο αναφέρεται και ο Λομβαρδός Arduino ο οποίος εγκαταστάθηκε στο Melfi ως τοποτηρητής, 87 και ο τοποτηρητής Ligorio που το 1018 κατέστειλε εξέγερση του πληθυσμού στο Τράνι. 88 Το ίδιο συμπέρα- 79. Στο ίδιο, σσ. 399-401. 80. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 55-57, 149-151. 81. Στο ίδιο, σ. 273. 82. CDBr, τ. I, σ. 5, αρ. 2 Βeltrani, Documenti, ό.π., σ. 11, αρ. 9. 83. Chartularium, σσ. 60-62, αρ. 27 Ughelli, Italia sacra, ό.π., τ. VIII, σ. 66 κ.εξ. 84. CDB, τ. VIII, αρ. 2. 85. Chartularium, σ. 80, αρ. 37. 86. Ο όρος «τοποτηρητής» στις λατινικές πηγές είναι γενικά πολυσήμαντος. 87. Gay, G y, L Italie méridionale, ό.π., σ. 454 κ.εξ. 88. Lupus ro osp h rius, Protospatharius, σ. 57. 194

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ σμα ισχύει και για τους τοποτηρητές Trofilio (που παραβρέθηκε στο Ascoli σε δίκη) 89 και Βυζάντιο (που παραβρέθηκε στον καθορισμό των συνόρων της Τροίας). 90 Ο τίτλος τους δεν αναφέρεται ρητώς αλλά η θέση τους στην κορυφή του καταλόγου των παρόντων αξιωματούχων καταδεικνύει ότι πρόκειται για αξιώματα μείζονος σημασίας. Οι τοποτηρητές που εμφανίζονται στις πηγές της νότιας Ιταλίας, δεν μπορούν να ενταχθούν καθολικά στην κατηγορία των «τοποτηρητῶν τῶν σχολῶν» ή «τῶν θεμάτων». Αν δεχθούμε ότι η αρχή, σύμφωνα με την οποία κάθε «δομέστικος τῶν ἐξκουβίτων» έχει μόνο έναν τοποτηρητή, 91 ισχύει και για τους δομέστικους των θεμάτων, ο αριθμός των τοποτηρητών που εμφανίζεται στη νότια Ιταλία είναι ασφαλώς υπερβολικά μεγάλος. Με την ιδιότητα των τοποτηρητών, για παράδειγμα, υπέγραψαν από κοινού ο Κωνσταντίνος και Πασχάλιος Capigrassa μία συμβολαιογραφική πράξη στο Oriolo. 92 Φαίνεται, λοιπόν, πιθανότερο ότι μερικοί τοποτηρητές που εμφανίζονται στα έγγραφα της νότιας Ιταλίας, ήταν κυρίως διοικητές μικρών φρουρών, δηλαδή τοποτηρησιών. 93 Αυτή η υπόθεση ενισχύεται, επίσης, από παραχωρήσεις αυτοκρατορικών προνομίων του 11ου αιώνα, στις οποίες οι τοποτηρητές βρίσκονται στις τελευταίες θέσεις της ιεραρχίας, μεταξύ των κατώτερων οικονομικών αξιωματούχων και των αξιωματούχων της καγκελαρίας. 94 Οι τοποτηρητές (εξαιρώντας εκείνους «των σχολών») δεν είχαν εξειδικευμένη κατάρτιση, γι αυτό και είναι δύσκολο να καθοριστεί ο ρόλος που διαδραμάτιζαν στις συμβολαιογραφικές πράξεις. 95 Μία παλαιότερη έκφραση του όρου «τουρμάρχης», σύμφωνα με ένδειξη στα Τακτικά Λέοντος, είναι ο όρος «μεράρχης» ή «μεριάρχης». Μία τούρμα ενδεχομένως αντιστοιχεί σε ένα «μέρος». 96 Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με το Κλητορολόγιο του Φιλοθέου, στο οποίο η εσωτερική ιεραρχία των θεμάτων καθορίζει για κάθε θέμα μετά τους τουρμάρχες ένα μεριάρχη. 97 Από το τέλος του 10ου αιώνα οι μεριάρχες εμφανίζονται κανονικά αμέσως μετά τους τουρμάρχες σε παραχωρήσεις προ- 89. Trinchera, Trincher, σ. 10, αρ. 11. 90. Trinchera, Trincher, σσ. 18-20, αρ. 18. 91. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σ. 330. 92. Trinchera, Trincher, σ. 17, αρ. 15. 93. Constantinus ons n inus Porphyrogenitus, orphyrogeni us, De administrando imperio, ό.π., σ. 236. 94. F. Miklosich I.. Muller (επιμ.), Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana collecta, τ. I-VI, Wien 1860-1890, τ. V, σ. 4 κ.εξ. 95. Trinchera, Trincher, σ. 24, αρ. 22, σ. 28, αρ. 25 CDB, τ. IV, σσ. 30-32, αρ. 15 Tremiti, σσ. 88-91, αρ. 28 Carabellese, L Apulia, ό.π., σσ. 458-460, αρ. 5. 96. Τακτικά Λέοντος, σσ. 106, 701. 97. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 108, αρ. 65. 195

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ νομίων του αυτοκράτορα και των αξιωματούχων στην Ιταλία και σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. 98 Σιγίλλια μεριαρχών είναι εξαιρετικά σπάνια. 99 Δεν ξέρουμε τίποτε σχετικά με τις αρμοδιότητές τους, καθώς δεν αναφέρονται στις πηγές της νότιας Ιταλίας, με εξαίρεση τον Λούπο Πρωτοσπαθάριο ο οποίος αναφέρει κάποιον Μυρίαρχο (Miriarchus) που νίκησε το 1059 τους Νορμανδούς στην Απουλία και επανέκτησε τον Υδρούντα, αλλά τρία χρόνια αργότερα αιχμαλωτίστηκε από τους Νορμανδούς μετά τη μάχη στο Βρινδίσιο. 100 Αρχικά σε κάθε στρατηγό παραχωρούσαν ένα «κόμη της κόρτης», αλλά αργότερα εμφανίζονται περισσότεροι. 101 Οι κόμητες αυτοί έφεραν τον τίτλο του «σπαθαροκανδιδάτου». Είναι αβέβαιο αν οι αρμοδιότητές τους ήταν καθορισμένες με ακρίβεια πιθανώς επικουρούσαν τον στρατηγό ή τον κατεπάνω όταν οι ίδιοι αδυνατούσαν να ανταποκριθούν σε όλες τις υποχρεώσεις τους. Για παράδειγμα, όταν ο ηγούμενος του Montecassino επισκέφθηκε τον κατεπάνω Γρηγόριο Ταρχανειώτη, προκειμένου να διεκδικήσει μοναστική περιουσία σε πολλές πόλεις της Απουλίας, την οποία είχαν σφετεριστεί άλλοι, ο κατεπάνω έστειλε στην περιοχή τον «κόμη της κόρτης» Pietro, για να εξετάσει την κατάσταση. 102 Όπως συμβαίνει και με τους τουρμάρχες, έτσι και οι «κόμητες της κόρτης» εμφανίζονται συχνά μεταξύ των κριτών («iudices») και των ευγενών («nobiles homines») και μπροστά σε αυτούς συνάπτονται συμφωνίες και συμβόλαια. 103 Αυτό δικαιολογεί και τον συνδυασμό των αξιωμάτων: «comis cortis et barensis kritis». 104 Η συγκέντρωση σε ένα πρόσωπο των δύο αξιωμάτων «comis cortis et turmarcha» αναφέρεται δύο φορές στο Μπάρι και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για επιφανείς προσωπικότητες: Ο Βυζάντιος ήταν «advocator» του επισκόπου των Καννών 105 και ο Gaiderisio επίσης «advocator» του Giovanni, αρχιεπισκόπου της Κανόζας. 106 Ο «δομέστικος του θέματος», όπως και ο «κόμης της κόρτης» κατείχε υψηλό 98. CDBr, τ. I, σ. 5, αρ. 2 (1010) F. Dolger, Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges, τ. I, München 1948, σ. 155, αρ. 56 (995) Miklosich Müller, Acta et diplomata, ό.π., τ. V, σ. 4 (1045), σ. 9 (1079). 99. G. Schlumberger, Sigillographie de l empire byzantine, Paris 1884, σ. 201 (Κωνσταντίνος: μεράρχης της Κνωσού) Κ. Μ. Κωνσταντόπουλος, «Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα ἐν τῷ Ἐθνικῷ Νουμισματικῷ Μουσείῳ Ἀθηνῶν», Journal International d archeologie numismatique, 5 (1902), 6 (1903), 7 (1904), 8 (1905), 9 (1906) και 10 (1907). 100. Lupus ro osp h rius, Protospatharius, σ. 59. 101. Trincher, Trinchera, σ. 18, αρ. 18, σ. 29, αρ. 25 CDB, τ. I, σσ. 36-38, αρ. 21. 102. Trinchera, Trincher, σσ. 10-12, αρ. 12. 103. CDB, τ. IV, σσ. 46-48, αρ. 22, σ. 65, αρ. 31, τ. I, σσ. 36-38, αρ. 21, τ. V, σσ. 31-33, αρ. 16. 104. CDB, τ. I, σ. 77, αρ. 40, τ. V, σσ. 31-33, αρ. 16. 105. CDB, τ. VIII, σ. 23, αρ. 9, τ. IV, σ. 65, αρ. 31, τ. Ι, σσ. 36-38, αρ. 21. 106. CDB, τ. I, σ. 20, αρ. 12. 196

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ βαθμό στη διοίκηση της επαρχίας 107 ωστόσο, για τις δυτικές επαρχίες οι πηγές σπάνια αναφέρουν τον δομέστικο, με εξαίρεση βέβαια τα προνομιακά έγγραφα. 108 Στον καθορισμό των συνόρων της Τροίας δίπλα σε πολλούς άλλους αξιωματούχους παρουσιάζεται και ένας «domestikos», ενώ σπανίως αυτοί αναφέρονται και ως δικαστές διαιτησίας. 109 Ο τίτλος που άρμοζε στον «δομέστικο του θέματος» ήταν συνήθως εκείνος του «σπαθαροκανδιδάτου». 110 Όπως το αξίωμα του «κόμη της κόρτης», έτσι και εκείνο του δομέστικου μπορούσε να συγκεντρώσει παράλληλα και άλλα αξιώματα: Τα έγγραφα του Μπάρι αναφέρουν ένα Romualdo που είναι «domesticus et turmarcha» 111 και κάποιον Petro που είναι «domesticus et kritis». 112 Δεν γίνεται μνεία στις πηγές της νότιας Ιταλίας για τα άλλα κατώτερα αξιώματα του «οφφικίου» του στρατηγού του θέματος των Ανατολικών, τα αναφερόμενα στο Κλητορολόγιο του Φιλοθέου: Κάποιος Νικόλαος, δρουγγάριος (δηλαδή διοικητής δρούγγου), μαζί με τους συγγενείς του, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ένας «κόμης», εμπιστεύεται σε ένα νέο ηγούμενο ένα κατεστραμμένο ιδιωτικό μοναστήρι στο Viggiano. 113 Οι κόμητες, διοικητές των βάνδων, αναφέρονται συχνότερα, αλλά κάθε φορά μόνο ως συντάκτες ή μάρτυρες ιδιωτικών εγγράφων 114 «κένταρχοι» ή «πρωτοκένταρχοι» αναφέρονται σε δύο παραχωρήσεις 115 και «πρωτοκαγκελλάριοι» αναφέρονται σε δύο έγγραφα του Μπάρι, χωρίς να προκύπτει τίποτε σχετικό με τις αρμοδιότητές τους. 116 Για το επαρχιακό κτηματολόγιο υπεύθυνος ήταν ο «χαρτουλάριος τοῦ θέματος», 117 ο οποίος είχε κατά κάποιο τρόπο διπλό ρόλο: Αφενός υπηρετούσε τον στρατηγό και αφετέρου βρισκόταν και στο γραφείο του «λογοθέτη του στρατιωτικού». 118 Όπως και οι προαναφερθέντες, έφερε επίσης τον βαθμό του «σπαθαρίου». 119 Ενώ 107. Τακτικά Λέοντος, σσ. 107, 705. 108. Trinchera, Trincher, σ. 54, αρ. 42 Ughelli, Italia sacra, ό.π., τ. VIII, σ. 47. 109. CDB, τ. IV, σ. 51, αρ. 24, σσ. 69-71, αρ. 33. 110. CDB, τ. I, σ. 3, αρ. 1, σ. 68, αρ. 35. 111. CDB, τ. IV, σ. 51, αρ. 24. 112. CDB, τ. I, σ. 66, αρ. 35. 113. G. Robinson, History and Cartulary of the Greek Monastery of S. Elias and S. Anastasius of Carbone, Orientalia Christiana, XI, 5: History, 271-348, XV, 2: Chartulary, 121-275, Roma 1928, σ. 145 (Viggiano 1044). 114. Trinchera, Trincher, σσ. 29-31, αρ. 26, σ. 36, αρ. 31, σ. 38, αρ. 32 (Taranto (T r n o 1033, 1039, 1040) Robinson, History and Cartulary, ό.π., σ. 137 (Teana 1007), σ. 145 (Viggiano 1044), σ. 156 (Taranto 1049). 115. CDBr, τ. I, σ. 5, αρ. 2 Beltrani, Documenti, ό.π., σ. 11, αρ. 9. 116. CDB, τ. I, σ. 5, αρ. 2, τ. IV, σ. 56, αρ. 27. 117. Τακτικά Λέοντος, σ. 705. 118. Στο ίδιο Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 109, 115. 119. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 59, 153 Schlumberger, Sigillographie, ό.π., σ. 122. 197

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ στα προνομιακά διπλώματα των βυζαντινών αξιωματούχων της νότιας Ιταλίας του 9ου, 10ου και των αρχών του 11ου αιώνα οι χαρτουλάριοι αναφέρονται κανονικά, 120 στα μεταγενέστερα παύει η αναφορά σε αυτούς. Το αρχειακό υλικό για τους χαρτουλάριους είναι αρκετά περιορισμένο. Στο έγγραφο της ίδρυσης της Τροίας, το έτος 1019, αναφέρεται ένας χαρτουλάριος Στέφανος από τη Ματέρα. 121 Στην οριοθέτηση των συνόρων της πόλης του Tricarico ο κατεπάνω Γρηγόριος Ταρχανειώτης έστειλε μαζί με άλλους δημόσιους λειτουργούς τον πρώην χαρτουλάριο «των σχολών» Mirino. 122 Πιθανώς ο εν ενεργεία χαρτουλάριος του θέματος αδυνατούσε κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή να επιτελέσει αυτό το έργο. Από τα θέματα της Ιταλίας μόνο για τη Σικελία έχουν δημοσιευτεί σιγίλλια χαρτουλαρίων. 123 Πλησίον του στρατηγού βρίσκονταν δύο αξιωματούχοι με καθορισμένες αρμοδιότητες, ο «πρωτονοτάριος του θέματος», στα χέρια του οποίου βρισκόταν η οικονομική διαχείριση του θέματος, και ο «κριτής», «δικαστής» ή «πραίτωρ του θέματος». Στα Τακτικά Λέοντος αναφέρεται ότι και οι δύο, όπως και ο χαρτουλάριος, υπάγονταν άμεσα τόσο στον στρατηγό όσο και στην κεντρική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης. 124 Εντούτοις, ενώ ο χαρτουλάριος του θέματος αναφέρεται τακτικά στο «officium» του στρατηγού και σε αυτό του «λογοθέτη του στρατιωτικού», 125 για τον «πρωτονοτάριο του θέματος» αναφέρεται μόνο η παρουσία του στο «σέκρετον της σακέλλης». 126 Όπως ο χαρτουλάριος, έτσι και ο πρωτονοτάριος καταγράφεται σε παραχωρητικά έγγραφα του 9ου αιώνα και στις αρχές του 10ου αιώνα. 127 Δεν γνωρίζουμε αν τα επόμενα χρόνια η οικονομική διαχείριση πέρασε σε άλλα χέρια ή αν άλλοι λόγοι καθόρισαν την απουσία της αναφοράς του πρωτονοταρίου στις πηγές. Τον 11ο αιώνα βρίσκουμε τον πρωτονοτάριο σε έγγραφα του Μπάρι με την ιδιότητα του συντάκτη νοταριακών πράξεων (στην περίπτωση αυτή ο όρος δεν θα πρέπει να συγχέεται με τον «πρωτονοτάριο του θέματος»). Ο πρωτονοτάριος κατά τον 11ο αιώνα είναι απλώς ο πρώτος νοτάριος της πόλης. 128 Δεν λείπουν 120. Chronicon Vulturnense, τ. II, σσ. 21-23, αρ. 80 Trinchera, σ. 3, αρ. 3 CDBr, τ. I, σ. 5, αρ. 2 Ughelli, Italia sacra, ό.π., τ. VIII, σ. 47 Βeltrani, Documenti, ό.π., σ. 11, αρ. 9. 121. Trincher, Trinchera, σ. 18, αρ. 18. 122. Guillou Holtzmann, ol zm nn, Zwei «Zwei ep nsurkunden», Katepansurkunden», ό.π., σ. 18. 123. S. Bors ri, Borsari, L mminis r zione «L amministrazione del em tema di Sicilia», Sicili», Rivista Storica Italiana, 66 (1954), σσ. 133-158, κυρίως σ. 150, αρ. 4 και σ. 158, αρ. 22. 124. Τακτικά Λέοντος, σσ. 107, 705. 125. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σσ. 109, 115. 126. Στο ίδιο, σ. 121. 127. Trinchera, Trincher, σ. 3, αρ. 3 Chronicon Vulturnense, τ. II, σσ. 21-23, αρ. 89 Ughelli, Italia sacra, ό.π., τ. VIII, σ. 47. 128. CDB, τ. I, σ. 32, αρ. 18, τ. IV, σ. 86, αρ. 43. 198

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ βέβαια και οι περιπτώσεις, όπως στη νορμανδική Σικελία, στις οποίες επανεμφανίζεται στο εσωτερικό της οικονομικής διοίκησης κάποιος «πρωτονοτάριος» που είναι υπεύθυνος για την οργάνωση του κτηματολογίου. 129 Όπως για τους χαρτουλάριους, έτσι και για τους πρωτονοτάριους έχουν δημοσιευτεί σιγίλλια μόνο για το θέμα Σικελίας. 130 Αντίθετα με τον στρατηγό, ο «κριτής του θέματος» είχε συγκεκριμένη εξειδίκευση: Τις περισσότερες φορές ήταν «ασηκρήτης» και διέθετε νοταριακή εμπειρία και βασική νομική μόρφωση. 131 Υπόκειτο σε κεντρικό αξιωματούχο της Κωνσταντινούπολης, τον «πρωτασηκρήτη», 132 μέχρις ότου ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη το νέο «οφφίκιον επί των κρίσεων». 133 Για κάθε θέμα δεν υπήρχε πλέον ο «κριτής του θέματος», στον οποίο απευθύνονταν σε περίπλοκες καταστάσεις οι τοπικοί δικαστές. 134 Συχνά ένας «κριτής» ασχολείτο με πολλά άλλα θέματα που έχρηζαν νομικής υποστήριξης. 135 Στις ιταλικές πηγές εμφανίζονται δύο «κριταὶ Λογγιβαρδίας καὶ Καλαβρίας»: Κάποιος Euprassio που κατείχε το αξίωμα στα τέλη του 10ου αιώνα, 136 και κάποιος Leone, ο οποίος στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα εξέδωσε απόφαση υπέρ του Βαρθολομαίου, ηγούμενου του μοναστηρίου του S. Pietro Imperiale στον Τάραντα. 137 Εμφανίζονται, επίσης, «κριταὶ θεματικοί», υπεύθυνοι μόνο για τα του θέματος: Στο Μπάρι το αξίωμα αυτό κατείχε το 1048 κάποιος «Cricorio imperialis kritis Italiae» 138 και κατά τη νορμανδική περίοδο στην υπηρεσία του οφφικίου στο Μπάρι ήταν κάποιος «Sifanto imperialis protospatharius et critis Italie» 139 μαζί με τον πρώην «κριτή Ιταλίας», τον πρωτοσπαθάριο «επί του μαγγλαβίου» Cricorio. 140 129.. C. A.. Garufi, G rufi, «Censimento ensimen o e catasto c s o della dell popolazione popol zione servile. Nuovi studi s udi e ricerche sull ordinamento aministrativo dei Normanni in sicilia nei secoli XI e XII», στο Αrchivio storico siciliano, n. s., 49 (1928), σσ. 21-25. 130. Bors ri, Borsari, L mminis r zione», «L amministrazione», ό.π., σσ. 150, 157. 131. Trincher, Trinchera, σ. 22, αρ. 21 Schlumberger, Sigillographie, ό.π.,., σσ. 188, 278, 305 Κωνσταντόπουλος, «Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα», ό.π., σ. 200. 132. Zepos J.-., J.-P., Jus Graecoromanum, τ. I-VIII, Atene 1931, σ. 110. 133. Glyk zi- hrweiler, Glykatzi-Ahrweiler, «Recherches», Recherches», ό.π., σ. 70. 134. Στο ίδιο, σ. 249. 135. Schlumberger, Sigillographie, ό.π., σ. 188 Κωνσταντόπουλος, «Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα», ό.π., σ. 160. 136. Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νείλου τοῦ Νέου, ό.π., κεφ. 45, σσ. 89-90. 137. Trincher, Trinchera, σ. 22, αρ. 21. 138. CDB, τ. IV, σσ. 71-74, αρ. 34. 139. CDB, τ. I, σσ. 49-52, αρ. 27, τ. IV, σ. 92, αρ. 45 (Bari 1071-1073). 140. CDB, τ. V, σ. 7, αρ. 3 (Bari 1078). 199

ΒΙΧΕΛΜΙΝΑ ΖΑΧΟΥ Σύμφωνα με την Ahrweiler, 141 από τα μέσα περίπου του 10ου αιώνα ο «κριτής θεματικός» είχε συγκεντρώσει στα χέρια του το σύνολο της αστικής διοίκησης και δεν υπόκειτο πλέον στον έλεγχο του διοικητή της επαρχίας. Στο Τακτικόν του Εσκοριάλ στα τέλη του 10ου αιώνα αναφέρονται οι «κριταὶ πολιτικοί», δηλαδή οι «κριταὶ τοῦ βήλου» και οι «κριταὶ τοῦ ἱπποδρόμου», 142 αλλά όχι ακόμη οι «κριταὶ θεματικοί». Επίσης, ο Leone, ο κριτής της Λογγοβαρδίας και της Καλαβρίας, φέρει μόνο το αξίωμα του σπαθαροκανδιδάτου, 143 ενώ ο κατεπάνω ή ο δούκας της Ιταλίας τιτλοφορείτο τότε «πρωτοσπαθάριος» ή «μάγιστρος». Τέλος, ακόμη και οι περιπτώσεις στις οποίες οι κατεπάνω και οι δούκες ασχολούνταν με αστικά, και κυρίως νομικά ζητήματα αποδεικνύουν ότι αυτοί ήταν οι επικεφαλής της διοίκησης. Συμπερασματικά, λοιπόν, θα λέγαμε ότι ένα μεγάλο μέρος των αξιωμάτων που παραχωρούνταν σε διοικητικούς παράγοντες των θεμάτων, διατηρήθηκε στις διοικητικές αλλαγές του 10ου και 11ου αιώνα. Επιπροσθέτως, άλλα αξιώματα, όπως εκείνο του προξίμου και του ταξιάρχη, εντάσσονται στις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του 11ου αιώνα. Οι ταξιάρχες εμφανίζονται για πρώτη φορά επί βασιλείας Ιωάννη Τσιμισκή. 144 Στην ανώνυμη πραγματεία De re militari, που χρονολογείται στα τέλη του 10ου αιώνα, σχετικά με την ίδρυση από τον αυτοκράτορα Τσιμισκή 145 του νέου σώματος φρουράς, «των Αθανάτων», οι ταξιάρχες αναφέρονται ως επί το πλείστον ως διοικητές ομάδας 1.000 ατόμων, από τα οποία 500 ήταν οπλίτες, 200 ελαφρώς οπλισμένοι και 300 τοξότες. 146 Αυτό επιβεβαιώνει και το Στρατηγικόν του Κεκαυμένου, όταν κάνει λόγο για «ταξιάρχας μετὰ τῶν χιλιάδων αὐτῶν». 147 Ο συγγραφέας του De re militari, αναφερόμενος στη διεξαγωγή μιας επιδρομής, αναφέρει ένα σύνολο 12-16 ταξιαρχών. 148 Από τα τέλη του 10ου αιώνα οι ταξιάρχες εμφανίζονται και στις ιταλικές πηγές. Για πρώτη φορά σε έγγραφο προνομιακής παραχώρησης του έτους 999, που εξέδωσε ο κατεπάνω Γρηγόριος Ταρχανειώτης προς τον Χρυσόστομο, αρχιεπίσκοπο του Μπάρι και του Τράνι, οι ταξιάρχες τοποθετούνται μεταξύ των τουρμαρχών και των χαρτουλαρίων. 149 Ένα χρόνο αργότερα ο ίδιος κατεπάνω έστειλε στο Tricarico 141. Glyk zi- hrweiler, Glykatzi-Ahrweiler, «Recherches», Recherches», ό.π., σ. 69. 142. Oikonomidès, Les listes, ό.π., σ. 273. 143. Trincher, Trinchera, σ. 22, αρ. 21. 144. ons n inus Constantinus orphyrogeni us, Porphyrogenitus, De administrando imperio, ό.π., σ. 228. 145. Incerti scriptoris Byzantini saeculi X liber de re militari, εκδ. R. Vári, Leipzig 1901, σσ. 5, 7. 146. Στο ίδιο, σσ. 1, 13. 147. Cecaumeni Strategicon et incerti scriptoris de officiis regiis libellus, εκδ. B. Vasilievsky V. Jernstedt, St. Petersburg 1896, σ. 28. 148. Incerti scriptoris Byzantini, ό.π., σ. 13. 149. Βel r ni, eltrani, Documenti, ό.π., σ. 11, αρ. 9. 200