Ομιλία του Βουλευτή Α Αθηνών κ. Γ. Αλογοσκούφη σε εκδήλωση με θέμα: «Η Ελληνική Οικονομία μετά τη Μεταπολίτευση, η Κρίση και η Οικονομική Πολιτική»

Ομιλία του Βουλευτή Α Αθηνών κ. Γ. Αλογοσκούφη σε εκδήλωση με θέμα: «Η Ελληνική Οικονομία μετά τη Μεταπολίτευση, η Κρίση και η Οικονομική Πολιτική» Αθήνα, 28 Μαΐου 2009 Η εκδήλωση της διεθνούς κρίσης τον Αύγουστο του 2007, αλλά κυρίως η επιδείνωσή της τον Σεπτέμβριο του 2008, βρήκε την Ελλάδα σε μία κρίσιμη καμπή. Στη μέση μιας σοβαρής κυβερνητικής προσπάθειας αντιμετώπισης των διαρθρωτικών προβλημάτων της οικονομίας, κυρίως εκείνων που αφορούν το δημόσιο τομέα, τις μακροοικονομικές ανισορροπίες, αλλά και τη χαμηλή ανταγωνιστικότητα της χώρας. Η ελληνική οικονομία παρουσίασε σημαντικά προβλήματα κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης. Προβλήματα που σχετίζονταν με τις διαρθρωτικές αδυναμίες του μεταπολεμικού υποδείγματος ανάπτυξης, με τις δύο πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970, με τον κρατισμό και την επιχείρηση βίαιης αναδιανομής του εισοδήματος και του πλούτου. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 αναπτύχθηκαν έντονες δημοσιονομικές ανισορροπίες, με την εκρηκτική διόγκωση του δημοσίου χρέους, ενώ ο πληθωρισμός παρέμεινε σημαντικό πρόβλημα έως ότου φάνηκε να διασφαλίζεται η ένταξη της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ. 1

Η περίοδος της μεταπολίτευσης θα μπορούσε να χωρισθεί νοητά σε τέσσερεις φάσεις. Τη φάση της προετοιμασίας για την ένταξη στην ΕΟΚ, που περιλαμβάνει το δεύτερο μέρος της δεκαετίας του 1970. Τη φάση του μακροοικονομικού λαϊκισμού, που περιλαμβάνει κυρίως τη δεκαετία του 1980. Τη φάση της ονομαστικής σύγκλισης, η οποία διήρκεσε από το 1990 έως και την ένταξη της χώρας στη ζώνη του ευρώ, και την περίοδο της συμμετοχής στην Ευρωζώνη, από το 2000 έως και σήμερα. Αξίζει λοιπόν να δούμε με μακροσκοπική ματιά τις κύριες οικονομικές εξελίξεις στην περίοδο της μεταπολίτευσης. Αυτό θα βοηθήσει στο να επισημανθούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ελληνική οικονομία, αλλά και στο να επισημανθούν οι διαφορές των τεσσάρων φάσεων της οικονομικής πολιτικής στη μεταπολίτευση. Οικονομικές Εξελίξεις μετά τη Μεταπολίτευση Για σειρά ετών μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, οι μακροοικονομικές επιδόσεις της Ελλάδας ήταν μεταξύ των πιο εντυπωσιακών στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό κράτησε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, αλλά στη συνέχεια αντιστράφηκε. Ενώ η Ελλάδα συνήλθε σχετικά γρήγορα από την πρώτη πετρελαϊκή κρίση, μετά τη δεύτερη κρίση και την ένταξη στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα εισήλθε σε μια φάση έντονου στασιμοπληθωρισμού από την οποία χρειάστηκε πολλά χρόνια για να ξεφύγει. Στο Διάγραμμα 1 παρουσιάζεται η εξέλιξη του ρυθμού ανάπτυξης (μεγέθυνση του ΑΕΠ σε σταθερές τιμές) για την περίοδο 1970-2008. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην εικοσαετία μεταξύ 1954 και 1973 ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης ήταν της τάξης του 7% το χρόνο. Η 2

ανάπτυξη ήταν κατά 2 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερη το χρόνο από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Τα επόμενα 20 χρόνια η κατάσταση άλλαξε άρδην. Ο ρυθμός ανάπτυξης άρχισε να επιβραδύνεται στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και έπεσε πολύ χαμηλά τη δεκαετία του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ταυτόχρονα ο πληθωρισμός ακολούθησε ανοδική πορεία και παρέμεινε διαρκώς σε υψηλά επίπεδα. Ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης για την περίοδο 1974-1993 ήταν μόλις 2% το χρόνο, ελαφρώς χαμηλότερος από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Ο ρυθμός ανάπτυξης άρχισε να ανακάμπτει σε μονιμότερη βάση μετά το 1994 και από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 σταθεροποιήθηκε σε επίπεδα της τάξης του 4%. 12% 10% 8% 6% 4% % 2% 0% -2% -4% -6% -8% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Όπως είναι φυσικό, η επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης συνδυάστηκε με σημαντική αύξηση της ανεργίας. Στο Διάγραμμα 2 παρουσιάζεται η εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας στην περίοδο της μεταπολίτευσης. Όπως φαίνεται από το διάγραμμα, το ποσοστό ανεργίας ανέβηκε στις 3

αρχές της δεκαετίας του 1980 στα επίπεδα του 7%, στα οποία σταθεροποιήθηκε για μερικά χρόνια. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το ποσοστό ανεργίας σημείωσε νέα άνοδο. Η μείωσή του ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και συνεχίσθηκε με ταχείς ρυθμούς ως και το 2008. 14% 13% 12% 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Δυσμενείς εξελίξεις όμως υπήρξαν και στο μέτωπο του πληθωρισμού. Στην περίοδο 1954-1973, ο μέσος πληθωρισμός στην Ελλάδα ήταν της τάξης του 4%, όσο και ο μέσος όρος των χωρών του ΟΟΣΑ. Στην επόμενη εικοσαετία, ο πληθωρισμός ανήλθε στο 16%, ποσοστό που ξεπερνούσε κατά 10 περίπου ποσοστιαίες μονάδες τον αντίστοιχο μέσο των χωρών του ΟΟΣΑ. Μόνο μετά την έναρξη της προσπάθειας για τη συμμετοχή της Ελλάδος στην Ευρωζώνη, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ξεκίνησε η μεγάλη πτώση του πληθωρισμού. Άλλωστε, η μείωση του πληθωρισμού σε μόνιμη βάση, ήταν ίσως και ο βασικός λόγος συμμετοχής της χώρας στη ζώνη του Ευρώ. 4

Μετά την εισαγωγή του ευρώ, η οποία είχε ως αποτέλεσμα μια προσωρινή επιτάχυνση του πληθωρισμού λόγω κερδοσκοπικών ανατιμήσεων, ο πληθωρισμός παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα. Ωστόσο, δεν επιτεύχθηκε πλήρης σύγκλιση του πληθωρισμού με τον μέσο όρο της ευρωζώνης, που παραμένει χαμηλότερος από τον ελληνικό πληθωρισμό. Η εξέλιξη του πληθωρισμού παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 3. 25% 20% 15% % 10% 5% 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Την περίοδο μετά το 1973 η Ελλάδα είχε και περιοδικές κρίσεις στο ισοζύγιο πληρωμών, όπως το 1973-74, 1980-81, 1984-85 και 1989-1990. Κάποιες από τις κρίσεις αυτές οδήγησαν σε υποτίμηση της δραχμής, όπως το 1983 και το 1985, ενώ σε άλλες περιπτώσεις η υποτίμηση απεφεύχθη. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ήταν πλεονασματικό στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Μετατράπηκε σε ελλειμματικό στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η ελλειμματικότητά του έγινε πολύ πιο έντονη με την επιτάχυνση των ρυθμών ανάπτυξης από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και κυρίως μετά την 5

εισαγωγή του ευρώ. Μετά την εισαγωγή του ευρώ, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών παρέμεινε επίμονα σε επίπεδα της τάξης του 10% του ΑΕΠ, ή και υψηλότερα. Λόγω όμως του ενιαίου νομίσματος, και της μεγάλης αυτόνομης εισροής κεφαλαίων στην ελληνική οικονομία, το ισοζύγιο έπαψε να λειτουργεί ως περιοριστικός παράγων για την μακροοικονομική πολιτική. Η εξέλιξη του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 4. 3% 0% -3% -6% -9% -12% -15% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Ήδη από την εξέλιξη των βασικών δεικτών της ελληνικής οικονομίας, είναι εμφανής ύπαρξη ξεχωριστών φάσεων, τόσο για την ανάπτυξη και την εξέλιξη της ανεργίας, όσο και για τον πληθωρισμό και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Η ύπαρξη των ξεχωριστών φάσεων είναι ακόμη πιο εμφανής, αν δούμε την εξέλιξη των μέσω όρων πενταετίας για την ανάπτυξη, την ανεργία, τον πληθωρισμό και το ισοζύγιο πληρωμών. 6

Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι σχετικοί μέσοι όροι. Είναι εμφανής η καταβύθιση του ρυθμού ανάπτυξης κατά την πρώτη πενταετία της δεκαετίας του 1980, όπως και η έκρηξη της ανεργίας και του πληθωρισμού. Τα περιοδικά προβλήματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών δεν φαίνονται στους μέσους όρους, διότι διορθώνονταν μέσω της διολίσθησης και των υποτιμήσεων της δραχμής. Η ανάπτυξη αρχίζει να ανακάμπτει μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990, αλλά η ανεργία αντί να μειωθεί αυξάνεται. Ο αποπληθωρισμός από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 είναι ραγδαίος, ως αποτέλεσμα της πολιτικής της ονομαστικής σύγκλισης. Τέλος, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών διογκώνεται στα επίπεδα του 12% του ΑΕΠ μετά την είσοδο της Ελλάδας στην ευρωζώνη, από μόλις 1% στην περίοδο 1990-94 και 3% στην περίοδο 1995-99. Πίνακας 2 Μακροοικονομικοί Δείκτες της Ελληνικής Οικονομίας Ανάπτυξη Ανεργία Πληθωρισμός Ισοζύγιο 1975-79 5.34% 1.92% 13.96% 0.96% 1980-84 -0.22% 5.36% 21.10% 0.28% 1985-89 1.76% 6.76% 17.58% -1.44% 1990-94 0.84% 7.78% 16.06% -0.94% 1995-99 2.98% 10.28% 5.92% -2.92% 2000-04 4.56% 10.48% 3.90% -11.82% 2005-08 3.58% 8.70% 3.55% -12.15% Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2009 Πως μπορούμε όμως να εξηγήσουμε αυτές τις εξελίξεις; Γιατί μειώθηκε ο ρυθμός ανάπτυξης στη δεκαετία του 1980; Γιατί επιταχύνθηκε ο πληθωρισμός; Τι οδήγησε στην αύξηση της ανεργίας; Πως ανέκαμψε η ανάπτυξη στη δεκαετία του 1990; Πως καταπολεμήθηκε ο πληθωρισμός; Γιατί δεν έπεσε πιο γρήγορα η 7

ανεργία; Πως μπορούν να εξηγηθούν και τι σημαίνουν οι εξελίξεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών; Τα ερωτήματα αυτά είναι κεντρικά. Για να απαντηθούν τα ερωτήματα αυτά απαιτείται να εντρυφήσουμε λίγο περισσότερο στις διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας αλλά κυρίως στις επιλογές της οικονομικής πολιτικής των κυβερνήσεων της μεταπολίτευσης. Η Οικονομική Πολιτική μετά τη Μεταπολίτευση Στην ανάλυση της ελληνικής οικονομικής πολιτικής μετά τη μεταπολίτευση, θα κάνουμε διάκριση μεταξύ των τεσσάρων φάσεων που ήδη έχουμε επισημάνει. Το 1981 ήταν χρονιά κατά την οποία σημειώθηκε ξεκάθαρη αλλαγή πολιτικής. Ήταν η χρονιά που ξεκίνησε μία φάση μακροοικονομικού λαϊκισμού, η οποία διατηρήθηκε για σχεδόν μία δεκαετία. Η χώρα είδε το δημόσιο χρέος να εκρήγνυται, κάτι που υποθήκευσε τις επιλογές της μέχρι και σήμερα. Ο πληθωρισμός εξελίχθηκε σε μονιμότερη πληγή της οικονομίας. Παρά την υιοθέτηση ενός διετούς προγράμματος σταθεροποίησης το 1985, κάτι που κατέστη αναγκαίο λόγω της κρίσης στο ισοζύγιο πληρωμών, η δημοσιονομική πολιτική παρέμεινε επεκτατική και η νομισματική πολιτική συνέχισε να υποθάλπει τον πληθωρισμό. Το 1990 είχαμε μία νέα αλλαγή πολιτικής. Το 1990 σηματοδοτεί την έναρξη της πολιτικής της προσαρμογής και της ονομαστικής σύγκλισης. Η αλλαγή αυτή συνέπεσε με αλλαγή της κυβέρνησης, η οποία υιοθέτησε και το σχεδιασμό για ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ. Η κεντρική αυτή επιλογή υιοθετήθηκε και από τις επόμενες κυβερνήσεις και χαρακτήριζει την οικονομική πολιτική της χώρας μας 8

έκτοτε. Έγιναν σημαντικές, αλλά τελικά ως σήμερα ανεπαρκείς, προσπάθειες αντιμετώπισης του δημοσιονομικού προβλήματος της χώρας, και, όπως αναμενόταν, αντιμετωπίστηκε σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα του πληθωρισμού. Ας επικεντρώσουμε όμως το ενδιαφέρον μας στα δύο μεγάλα προβλήματα που ανέδειξε η περίοδος της μεταπολίτευσης. Την έκρηξη του δημοσίου χρέους και την επιδείνωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας. Η Έκρηξη του Δημοσίου Χρέους Το κυριότερο πρόβλημα που μας κληροδότησε η δεύτερη περίοδος της μεταπολίτευσης, κυρίως η δεκαετία του 1980, ήταν η έκρηξη του δημοσίου χρέους. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 οι κυβερνήσεις ακολουθούσαν τον αποκαλούμενο «χρυσό κανόνα» της δημοσιονομικής πολιτικής, που επέτρεπε ελλείμματα μόνο στο πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων. Από το 1978 άρχισαν οι παρεκκλίσεις από αυτόν τον κανόνα, ειδικά κατά τις προεκλογικές χρονιές. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα άρχισαν να αυξάνονται, στο πλαίσιο της προσπάθειας των κυβερνήσεων να ικανοποιήσουν τη γενικότερη απαίτηση για αναδιανομή του εισοδήματος και διέρυνση του ρόλου του κράτους. Μετά από τη μεγάλη προεκλογική διεύρυνση του δημοσιονομικού ελλείμματος το 1981, το ΠΑΣΟΚ, που κέρδισε τις εκλογές, ακολούθησε ένα πρόγραμμα περαιτέρω διεύρυνσης των δημόσιων δαπανών. Αυτό οδήγησε σε μονιμοποίηση του δημοσιονομικού ελλείμματος σε υψηλά επίπεδα και στην εκρηκτική αύξηση του δημοσίου χρέους. 9

Η εξέλιξη του δημοσίου χρέους σε σχέση με το ΑΕΠ παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 5. 110% 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Από το 20% του ΑΕΠ που ήταν ως τις αρχές της δεκαετίας του 1980, το δημόσιο χρέος εκτοξεύτηκε στο 100% του ΑΕΠ σε διάστημα μιας περίπου δεκαετίας. Ένα μεγάλο μέρος του χρέους παρέμεινε εκτός των επίσημων στοιχείων έως και το 1993, όταν ενσωματώθηκε εφάπαξ στα επίσημα στοιχεία. Η άνοδος του χρέους της γενικής κυβέρνησης κατά τη δεκαετία του 1980 οφειλόταν κυρίως στα υψηλά πρωτογενή δημοσιονομικά ελλείμματα. Οι κυβερνήσεις Παπανδρέου ακολούθησαν μία επεκτατική πολιτική που χρηματοδοτήθηκε κατά κύριο λόγο μέσω του εσωτερικού και εξωτερικού δανεισμού και των εισροών από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Στη δεκαετία 1981-1990 το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης ήταν κατά μέσο όρο 12,9% του ΑΕΠ, κάτι που ποτέ πριν δεν είχε συμβεί στην Ελλάδα για τόσο μεγάλο διάστημα, και που φυσικά δεν έχει συμβεί έκτοτε. 10

Η εξέλιξη του ισοζυγίου της γενικής κυβέρνησης παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 6. Αρνητικά ποσοστά υποδηλώνουν έλλειμμα. 1% 0% -1% -2% -3% -4% -5% -6% -7% -8% -9% -10% -11% -12% -13% -14% -15% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Είναι εντυπωσιακό στο Διάγραμμα 6 το πως επιδεινώθηκε το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης στη δεκαετία του 1980. Αυτό οφείλεται αρχικά στα λεγόμενα πρωτογενή ελλείμματα, τα οποία ήταν η γενεσιουργός αιτία της δημοσιονομικής εκτροπής. Από ένα σημείο και μετά, οι δαπάνες για τόκους του δημοσίου χρέους απέκτησαν τη δική τους δυναμική, τόσο λόγω της αύξησης του ύψους του χρέους, όσο και λόγω της αύξησης των ονομαστικών επιτοκίων. Τόσο τα ονομαστικά, όσο και τα πραγματικά επιτόκια αυξήθηκαν σημαντικά μετά τη σταδιακή απελευθέρωση των χρηματαγορών από τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Εκτός από τα δημοσιονομικά ελλείμματα, η δεύτερη πηγή αύξησης του ποσοστού του χρέους ως προς το ΑΕΠ ήταν η καθήλωση της οικονομικής ανάπτυξης. Το γεγονός αυτό προκάλεσε περαιτέρω διεύρυνση της διαφοράς μεταξύ των πραγματικών επιτοκίων και του 11

ποσοστού ανάπτυξης, και επιτάχυνε τη διαδικασία της συσσώρευσης χρέους. Τέλος, παράλληλα με τους δύο προαναφερθέντες λόγους, κατά τη δεκαετία του 1980 σημειώθηκε μια έκρηξη στις εγγυήσεις του Δημοσίου για δάνεια από ιδιωτικές και δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς, καθώς και εκρηκτική αύξηση στα χρέη των ΔΕΚΟ και των αγροτικών συνεταιρισμών. Το 1989 οι εγγυήσεις του Δημοσίου ανήλθαν στο 32% του ΑΕΠ και τα επόμενα τρία χρόνια περίπου οι μισές είχαν καταπέσει και επιβάρυναν το δημόσιο χρέος. Οι δημοσιονομικές επιλογές της δεκαετίας του 1980 επιβάρυναν και επιβαρύνουν ακόμη και σήμερα την ελληνική οικονομία. Το δημόσιο χρέος αποτελεί την αχίλειο πτέρνα της οικονομίας μας, παρά το γεγονός ότι μετά τη δεκαετία του 1990 σταθεροποιήθηκε σε σχέση με το ΑΕΠ. Ωστόσο, η έκρηξη του δημοσίου χρέους δεν είναι η μοναδική ανισορροπία που μας κληροδότησε η δεκαετία του 1980. Η Ανταγωνιστικότητα και το Πρόβλημα του Πληθωρισμού Ένα ακόμη πρόβλημα που μας κληροδότησε η δεκαετία του 1980 είναι το πρόβλημα της διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Αυτό οφείλεται στην διεύρυνση του κρατισμού, αλλά και στην αλληλεπίδραση της εισοδηματικής με την νομισματική και τη συναλλαγματική πολιτική. Το ποσοστό πληθωρισμού αυξήθηκε σημαντικά το 1973 (βλ. Διάγραμμα 3). Η αύξηση αυτή μπορεί να αποδοθεί στην πετρελαϊκή κρίση και τη διολίσθηση της δραχμής που παρέμεινε προσκολλημένη στο υποτιμηθέν δολάριο. Ο πληθωρισμός έφτασε στο ανώτερο σημείο του το 1974 και τέθηκε υπό μερικό έλεγχο την περίοδο 1975-78. Ωστόσο, η δεύτερη πετρελαϊκή κρίση οδήγησε σε νέα σημαντική αύξηση του πληθωρισμού. Αυτή η άνοδος αποδείχθηκε πιο επίμονη, 12

λόγω της αντιδρασης της νομισματικής, συναλλαγματικής και εισοδηματικής πολιτικής. Το δεύτερο αυτό πληθωριστικό επεισόδιο οδήγησε σε ένα φαύλο κύκλο μισθών-τιμών. Αυτός ο φαύλος κύκλος παρέμεινε εκτός ελέγχου μέχρι το 1986, οπότε και εφαρμόστηκε διετές «πάγωμα» μισθών. Μετά το 1988, έγινε προσπάθεια να καλυφθούν οι απώλειες στους πραγματικούς μισθούς της περιόδου 1986-87, γεγονός που οδήγησε εκ νέου σε επιτάχυνση του πληθωρισμού και απώλεια ανταγωνιστικότητας. Η επίμονη αύξηση του πληθωρισμού μπορεί να εξηγηθεί ως μια ατελέσφορη προσπάθεια από τις τότε κυβερνήσεις να χρησιμοποιήσουν τη νομισματική και τη συναλλαγματική πολιτική για να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο και την απασχόληση και να μειώσουν το ποσοστό ανεργίας. Τελικά ούτε το ένα συνέβη, ούτε το άλλο. Μετά το 1975, η Ελλάδα αντί να συμμετάσχει στις αντιπληθωριστικές ευρωπαϊκές προσπάθειες για νομισματική συνεργασία και σταθεροποίηση των συναλλαγματικών ισοτιμιών, όπως το «φίδι στο τούνελ» ή αργότερα το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα (ΕΝΣ), ακολούθησε ανεξάρτητη συναλλαγματική πολιτική διολίσθησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας, ώστε να αντισταθμίζει τις διαφορές πληθωρισμού. Από τότε, ο πληθωρισμός στην Ελλάδα ακολούθησε έντονα ανοδική πορεία, ενώ η ανεργία αυξήθηκε σημαντικά μετά τη δεύτερη πετρελαϊκή κρίση. Η νομισματική ανεξαρτησία που επεδίωξαν οι ελληνικές κυβερνήσεις μετά την κατάρρευση του συστήματος Bretton Woods, οδήγησε τελικά σε σταθερά υψηλό πληθωρισμό, χωρίς εμφανείς βελτιώσεις στην οικονομική ανάπτυξη, την ανεργία ή 13

το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αυτό δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη. Είναι γνωστό εδώ και πολλά χρόνια ότι η προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα πραγματικά προβλήματα των οικονομιών με νομισματικά μέσα, έχει ως μόνο αποτέλεσμα την δημιουργία υψηλού πληθωρισμού. Η Ελλάδα έμαθε με μεγάλο κόστος στη δεκαετία του 1990 ότι δεν είναι δυνατόν να βελτιώσεις τη διεθνή ανταγωνιστικότητα με νομισματικά μέσα, όπως η διολίσθηση και η υποτίμηση του νομίσματος, ή να χρηματοδοτήσεις το δημόσιο χρέος με υπερβολική έκδοση νέου χρήματος. Από το 1990 η πολιτική αυτή αντιστράφηκε, καθώς ξεκίνησαν προσπάθειες για τη δημοσιονομική προσαρμογή και τη νομισματική σταθεροποίηση. Οι προσπάθειες αυτές οδήγησαν στην ένταξη της χώρας στην ευρωζώνη και στην δραματική μείωση του πληθωρισμού. Ωστόσο, ο πληθωρισμός στην Ελλάδα παρέμεινε υψηλότερος από το μέσο όρο των χωρών της ευρωζώνης ακόμη και μετά την ένταξη. Αυτό οδηγεί σε περαιτέρω επιδείνωση της διεθνούς μας ανταγωνιστικότητας. Επιπλέον, το δημοσιονομικό πρόβλημα δεν έχει ακόμη αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά και παραμένει ως ένα από τα κεντρικά προβλήματα της χώρας. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η χαμηλή διεθνής ανταγωνιστικότητα της χώρας σχετίζεται με τον κρατισμό, την αναποτελεσματική λειτουργία των αγορών και με μία σειρά από μικροοικονομικές στρεβλώσεις που αναπτύχθηκαν τα προηγούμενα χρόνια και δεν αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικά μετά το 1990. 14

Η Οικονομική Πολιτική της Τελευταίας Πενταετίας και η Διεθνής Κρίση Είναι γεγονός ότι μέσα στο εξαιρετικά δυσμενές περιβάλλον που δημιούργησε η κρίση, η ελληνική οικονομία επέδειξε αρχικά αξιοσημείωτες αντοχές. Το 2008, η διεθνής οικονομική κρίση επηρέασε την Ελλάδα λιγότερο από ό,τι τις περισσότερες ευρωπαϊκές οικονομίες. Και αυτό, γιατί η διεθνής κρίση βρήκε την ελληνική οικονομία σε μία περίοδο κατά την οποία είχε ενισχυθεί λόγω της δημοσιονομικής προσαρμογής και των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που εφαρμόζονταν. Η σοβαρή προσπάθεια που έγινε τα τελευταία πέντε χρόνια για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων της οικονομίας, με τη στρατηγική της ήπιας δημοσιονομικής προσαρμογής και την πολιτική των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, είχε πράγματι θετικά αποτελέσματα. Ωστόσο, χωρίς αμφιβολία, η διεθνής οικονομική κρίση βρήκε τη χώρα μας στη μέση της μεταρρυθμιστικής προσπάθειας. Από το τελευταίο τρίμηνο του 2008, οι βαθιά ριζωμένες διαρθρωτικές αδυναμίες της οικονομίας μας άρχισαν να αναδεικνύονται ανάγλυφα και έντονα. Αυτό συνέβη τόσο λόγω της επιδείνωσης της κρίσης των αγορών, όσο και λόγω της εντεινόμενης ύφεσης της παγκόσμιας οικονομίας. Νωρίτερα από όλα αναδείχθηκαν τα διαρθρωτικά δημοσιονομικά προβλήματα της χώρας. Αυτά σχετίζονται κυρίως με το μεγάλο δημόσιο χρέος που δημιουργήθηκε μετά το 1981, και το οποίο 15

πρέπει να αναχρηματοδοτείται στις διεθνείς αγορές. Σε συνθήκες διεθνούς πιστωτικής ασφυξίας τα περιθώρια των επιτοκίων διευρύνθηκαν σημαντικά. Αναδείχθηκαν όμως και άλλα δημοσιονομικά προβλήματα. Τα αδιέξοδα του ασφαλιστικού μας συστήματος, η εκτεταμένη φοροδιαφυγή και εισφοροδιαφυγή, και η έλλειψη πειθαρχίας στις δαπάνες - τόσο στον στενό δημόσιο τομέα, όσο και στις δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς. Το ότι οι πρώτες επιπτώσεις της κρίσης στη χώρα μας αποτυπώθηκαν στο δημοσιονομικό έλλειμμα και το χρέος δεν είναι διόλου τυχαίο. Διότι, στα δημόσια οικονομικά εστιάζονται οι κυριότερες διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας. Παρά την πρόοδο που υπήρξε στην περίοδο 2004-2006, με τη μείωση του ελλείμματος από το 7,5% του ΑΕΠ σε επίπεδα κάτω του 3%, η δημοσιονομική κατάσταση παρέμενε εύθραυστη. Η κυβέρνηση τόνιζε μάλιστα την ανάγκη για μια δεύτερη φάση της δημοσιονομικής εξυγίανσης, που θα οδηγούσε σε μηδενισμό των δημοσιονομικών ελλειμμάτων με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα. Η κρίση όμως οδήγησε σε ουσιαστική αναστολή της δεύτερης φάσης που είχε προγραμματισθεί. Οι πρώτες επιπτώσεις εμφανίσθηκαν στην υλοποίηση του προϋπολογισμού, ήδη από τα τέλη του 2007 καθώς και το 2008. Οι επιπτώσεις αυτές είναι σήμερα περισσότερο έντονες, λόγω της επιδείνωσης της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κατάστασης. Επιπλέον, στις συνθήκες διεθνούς χρηματοπιστωτικής στενότητας που έχουν διαμορφωθεί, μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers το Σεπτέμβριο του 2008, η Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι είναι χώραμέλος της ζώνης του ευρώ, είδε τους τελευταίους μήνες τα περιθώρια των επιτοκίων της σε σχέση με τη Γερμανία να διευρύνονται. 16

Η υπέρβαση των δαπανών που προκάλεσε και προκαλεί - λόγω του υψηλού δημόσιου χρέους - η αύξηση των επιτοκίων, ενισχύθηκε από υπερβάσεις και των πρωτογενών δαπανών. Η κρίση δημιούργησε την ανάγκη για περαιτέρω οικονομική ενίσχυση των ανέργων και των χαμηλοσυνταξιούχων, ενώ υπήρξαν, με αφορμή ή και πρόσχημα την κρίση, και επιπλέον πιέσεις που οδήγησαν σε αύξηση των πρωτογενών δαπανών. Τέλος, λόγω των διαχρονικών διαρθρωτικών αδυναμιών του δημόσιου τομέα, υπήρξε υστέρηση των φορολογικών εσόδων σε σχέση με τους φιλόδοξους στόχους που είχαν τεθεί. Υστέρηση των φορολογικών εσόδων παρουσιάστηκε βεβαίως σε όλες τις χώρες του κόσμου. Αναμφίβολα, ένα μέρος της υστέρησης των φορολογικών εσόδων στη χώρα μας οφείλεται στην κρίση. Οφείλεται όμως και στο γεγονός ότι η προσπάθεια για την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής και τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης δεν μπόρεσε να αντισταθμίσει επαρκώς την απώλεια εσόδων από τις μειώσεις των φορολογικών συντελεστών που υλοποιήθηκαν. Αποδεικνύεται ότι η κρατική μηχανή και η δημόσια διοίκηση έχουν δυσκολία στο να ανταποκριθούν με επάρκεια στις απαιτήσεις που δημιουργούνται όταν επιδιώκονται μεγάλες και φιλόδοξες μεταρρυθμίσεις και μεταβολές. Το 2008 η Κυβέρνηση επέλεξε συνειδητά μία ήπια αντιμετώπιση των δημοσιονομικών επιπτώσεων της κρίσης. Προτεραιότητά ήταν να αποφευχθεί η επιδείνωση των επιπτώσεων στην ανάπτυξη, την απασχόληση και την κοινωνική συνοχή. Ωστόσο, προκειμένου να αντιμετωπισθεί ένα μέρος των δημοσιονομικών αποκλίσεων, 17

ανακοινώθηκαν τον Αύγουστο του 2008 ήπια μέτρα ενίσχυσης της φορολογικής βάσης και αντιμετώπισης της φοροδιαφυγής. Μέτρα, που είχαν ως στόχο τον μετριασμό των δημοσιονομικών αποκλίσεων, χωρίς να επηρεαστούν οι μισθωτοί και οι συνταξιούχοι. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην Ελλάδα οι μισθωτοί και οι συνταξιούχοι είναι εκείνοι που φέρουν το μεγαλύτερο μέρος των φορολογικών βαρών. Επιπλέον, η Κυβέρνηση ανέλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της ρευστότητας της ελληνικής οικονομίας και την προστασία των καταθετών και των δανειοληπτών. Διότι, η πιστωτική ασφυξία ήταν ένας υπαρκτός κίνδυνος για την ανάπτυξη και την απασχόληση. Μετά τις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν τον περασμένο Σεπτέμβριο, η Κυβέρνηση έκρινε ότι στις συνθήκες που δημιουργούνταν παγκοσμίως, προτεραιότητα είχε η αντιμετώπιση των επιπτώσεων της χρηματοπιστωτικής κρίσης στην πραγματική οικονομία και στους πολίτες. Αυτό, σε συνδυασμό με την ευέλικτη εφαρμογή του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης, εκ των πραγμάτων έθεσε σε δεύτερη μοίρα τη δημοσιονομική προσαρμογή και ειδικότερα τη δεύτερη φάση της. Πριν από την εκδήλωση της κρίσης, ένας πρώτος στόχος για τη χώρα μας ήταν να μειωθεί το δημοσιονομικό έλλειμμα σε επίπεδα κάτω από το 3% του ΑΕΠ. Ο στόχος αυτό επετεύχθη το 2006. Έκτοτε υπήρξαν κάποιες υπερβάσεις. Ωστόσο, παρά τις υπερβάσεις, που εν μέρει οφείλονται στην κρίση, πρέπει να συνεχίσουμε να επιδιώκουμε τη διατήρηση των ελλειμμάτων κάτω από το 3% του ΑΕΠ, όπως απαιτούν οι ευρωπαϊκές μας δεσμεύσεις. 18

Πριν από την εκδήλωση της διεθνούς κρίσης, στόχος μας ήταν να φθάσουμε, βάσει ενός σφικτού χρονοδιαγράμματος, σε μηδενικά ελλείμματα. Η επίτευξη του στόχου αυτού δεν μπορεί παρά να αναβληθεί. Εκ των πραγμάτων, νέες εντατικές προσπάθειες εξάλειψης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και έντονης αποκλιμάκωσης του δημόσιου χρέους θα πρέπει να επιδιωχθούν μόλις περάσουμε σε περίοδο ανάκαμψης της διεθνούς οικονομίας. Ωστόσο, ακόμη και εν μέσω της κρίσης, η δημοσιονομική κατάσταση θα πρέπει να ελεγχθεί. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα θα πρέπει σε πρώτη φάση να βρεθούν και πάλι κάτω από το 3% του ΑΕΠ. Ωστόσο, υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες αν κάτι τέτοιο είναι εφικτό ως το τέλος του 2010, όπως απαιτεί από την Ελλάδα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο Ecofin με τις αποφάσεις που ελήφθησαν το 2009. Λόγω της κρίσης, η έμφαση ασφαλώς θα πρέπει να δοθεί στα προβλήματα της πραγματικής οικονομίας, στη στήριξη της ανάπτυξης που πλήττεται από τις επιπτώσεις της κρίσης και στην ενίσχυση των οικονομικά ασθενέστερων. Αυτό απαιτεί βραδύτερους ρυθμούς δημοσιονομικής προσαρμογής, και η Ελλάδα θα πρέπει να επιδιώξει ίση μεταχείριση σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της ευρωζώνης. Η Ανάγκη Συνέχειας και Συνέπειας Η Ελλάδα μπορεί και πρέπει να χτίσει πάνω στα θεμέλια που τέθηκαν τα τελευταία πέντε χρόνια για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων της οικονομίας. Η στρατηγική της ήπιας δημοσιονομικής προσαρμογής και των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων είχε θετικά αποτελέσματα. 19

Τα δημοσιονομικά ελλείμματα και το δημόσιο χρέος μειώθηκαν σημαντικά σε σχέση με το ΑΕΠ. Η οικονομική ανάπτυξη υπήρξε ισχυρή και βασίστηκε, για πρώτη φορά σε αυτή την έκταση, στις ιδιωτικές επενδύσεις και τη δραστηριότητα εξωστρεφών τομέων της οικονομίας. Η απασχόληση αυξήθηκε σημαντικά και η ανεργία στα τέλη του 2008 είχε μειωθεί στα χαμηλότερα ποσοστά της τελευταίας εικοσαετίας. Οι φορολογικοί συντελεστές για τα μεσαία εισοδήματα και τις επιχειρήσεις βρίσκονται στα χαμηλότερα επίπεδα των τελευταίων τριάντα χρόνων. Υπήρξε σημαντική βελτίωση των μισθών, των συντάξεων και των κοινωνικών παροχών, όπως το ΕΚΑΣ, οι συντάξεις του ΟΓΑ και το επίδομα ανεργίας. Θεσμοθετήθηκε το Εθνικό Ταμείο Κοινωνικής Συνοχής για την αντιμετώπιση της φτώχειας. Προωθήθηκαν σημαντικές αποκρατικοποιήσεις στον τραπεζικό τομέα, τις τηλεπικοινωνίες και τις μεταφορές. Οι τελευταίες αποκρατικοποιήσεις του ΟΤΕ και της Ολυμπιακής αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Προφανώς παραμένουν μεγάλα προβλήματα. Προφανώς χρειάζεται να υπάρξει περαιτέρω πρόοδος στη δημοσιονομική προσαρμογή. Προφανώς χρειάζεται να ενισχυθούν οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής και της σπατάλης στις δημόσιες επιχειρήσεις και τους οργανισμούς. 20

Προφανώς χρειάζεται να αντιμετωπίσουμε τη γραφειοκρατία και τις άλλες στρεβλώσεις που κρατούν τη διεθνή μας ανταγωνιστικότητα σε χαμηλά επίπεδα. Προφανώς χρειάζεται να βελτιώσουμε την αποτελεσματικότητα της δημόσιας παιδείας, της υγείας και του κοινωνικού κράτους. Είναι αναπόφευκτο κάποιες από τις προτεραιότητες να προσαρμόζονται λόγω της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Ωστόσο, αυτή η προσαρμογή δεν πρέπει να οδηγήσει σε διακύβευση των κεντρικών στόχων. Τόσο η αποκατάσταση της δημοσιονομικής ισορροπίας όσο και η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της χώρας, είναι κεντρικοί στόχοι που λειτουργούν τελικά προς όφελος των πολιτών. Χρειάζεται συνέχεια και συνέπεια. Η αναζήτηση ενός δήθεν νέου αναπτυξιακού προτύπου για τη χώρα δεν πρέπει να οδηγήσει σε παλινδρομήσεις και πειραματισμούς που ενισχύουν την αβεβαιότητα και δημιουργούν νέα προβλήματα για το μέλλον. Η Ελλάδα μετά την Κρίση Η διεθνής κρίση, ακόμη και αν αποδειχθεί παρατεταμένη, ασφαλώς θα περάσει. Η Ελλάδα πρέπει από τώρα να λειτουργεί όχι μόνο με γνώμονα την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης, αλλά και με γνώμονα την προετοιμασία της για την μακρά περίοδο που θα ακολουθήσει μετά τον τερματισμό της κρίσης. 21