ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΙΚΡΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΜΕΛΕΤΙΟΣ Α. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΙΚΡΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕΛΕΤΙΟΣ Α. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΥΧΟΣ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ και ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ: ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2006

2

Ευχαριστίες Η παρούσα διατριβή εκπονήθηκε στα πλαίσια της Ερευνητικής Ομάδας Αλληλεπίδρασης Ανθρώπου-Υπολογιστή του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Τεχνολογίας Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Πατρών με την υποστήριξη του Προγράμματος ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ - Ηράκλειτος Υποτροφίες Έρευνας του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων. Νοιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω όλους εκείνους που συνέβαλαν άμεσα ή έμμεσα στην επιτυχή ολοκλήρωση της διατριβής: τον επιβλέποντα καθηγητή Νικόλαο Αβούρη για την πολύτιμη και πολύπλευρη υποστήριξή του, καθώς επίσης και τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τον καθηγητή Δημήτριο Σερπάνο και τον Επίκουρο καθηγητή Βασίλειο Κόμη του Τμήματος Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών, η συμβολή των οποίων ήταν άκρως σημαντική στην ολοκλήρωση της διατριβής. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Μιχάλη Ξένο, επίκουρο καθηγητή του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου για την πολύτιμη συμβολή του για την οργάνωση και ομαλή διεξαγωγή της μελέτης περίπτωσης στα πλαίσια θεματικής ενότητας για την Πληροφορική με συμμετοχή φοιτητών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την εκλεκτή μου φίλη Κατερίνα Παπακωνσταντίνου για την πολύτιμη υποστήριξη και βοήθειά της, και τους συναδέλφους μου Νικόλαο Τσέλιο, Xρήστο Φείδα, Λευτέρη Παπαχρήστο, Δημήτρη Ράπτη, Χρήστο Σιντώρη, Γιώργο Καχριμάνη, Γιώργο Φιωτάκη, Χρήστο Κατσάνο, Adrian Stoica και Ελένη Βογιατζάκη. Τέλος, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου, στους γονείς μου Αντώνη και Δέσποινα και στα αδέρφια μου Κωνσταντίνο, Φώτη και Ματίνα, για την υποστήριξή και συμπαράστασή τους καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής, οι θυσίες των οποίων αποτέλεσαν ευεργετικό παράγοντα που συνετέλεσε στην επιτυχή ολοκλήρωσή της. Πάτρα, Νοέμβριος 2006 Μελέτιος Αντωνίου Μαργαρίτης 3

Περίληψη Η υποστήριξη μικρών ομάδων, (που απαρτίζονται από 2-6 μέλη), οι οποίες συνεργάζονται για την επίτευξη κοινών στόχων, αποτελεί αντικείμενο έρευνας τόσο ανθρωπιστικών όσο και τεχνολογικών επιστημονικών πεδίων. Σήμερα, η τεχνολογία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη συνεργασία ομάδων με διάφορους τρόπους: ως μέσο που επιτρέπει τo διάλογο από απόσταση ή εκ του σύνεγγυς, το διαμοιρασμό πόρων, τη συντήρηση και καθοδήγηση των μελών της ομάδας, το συντονισμό τους κλπ. Επιπλέον, μπορεί να υποστηρίξει σε μεγάλο βαθμό τον ερευνητή στην ανάλυση των δεδομένων που προκύπτουν από δραστηριότητες αυτού του τύπου με κατάλληλες μεθόδους και εργαλεία. O όρος groupware ή collaborative software (Ellis, Gibbs, Rein, 1991), ο οποίος αποδίδεται στη διατριβή αυτή ως συνεργατικό λογισμικό, περιλαμβάνει υπολογιστικά συστήματα τα οποία προορίζονται για την υποστήριξη ομάδων ανθρώπων διαφορετικών μεγεθών, οι οποίες εμπλέκονται σε δραστηριότητες με κοινούς στόχους. Συστήματα αυτού του τύπου μπορεί να είναι είτε γενικού σκοπού, όπως ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, chat, συστήματα τηλεδιάσκεψης, φόρουμ συζητήσεων, wiki κλπ., είτε ειδικά λογισμικά που έχουν κατασκευαστεί για να υποστηρίζουν τη συνεργασία και κάποιες συνεργατικές δραστηριότητες στο χώρο εργασίας ή μάθησης. Προβλήματα που σχετίζονται με τη σχεδίαση συνεργατικού λογισμικού αφορούν αφενός την καλύτερη υποστήριξη των συνεργατικών δραστηριοτήτων, την κατανόηση της τυπικής συμπεριφοράς των μελών των ομάδων και της υποστήριξης που η τρέχουσα τεχνολογία είναι σε θέση να τους προσφέρει. Για το σκοπό αυτό είναι σημαντικό να γίνουν κατανοητοί οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ομάδων με αυτά τα χαρακτηριστικά. Η Ψυχολογία (και ειδικότερα η Γνωστική Ψυχολογία) και η Κοινωνιολογία είναι δύο επιστημονικοί κλάδοι που ασχολούνται με την μελέτη της συμπεριφοράς ατόμων που συνεργάζονται σε μικρές ομάδες. Οι επιστήμες αυτές προτείνουν μοντέλα τα οποία περιγράφουν χαρακτηριστικά των συμπεριφορών αυτών. Από αυτές τις επιστημονικές περιοχές αναδεικνύονται στα επόμενα κεφάλαια ορισμένοι από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ατόμων κατά τη συνεργασία ούτως ώστε να διατυπωθεί τελικά πρόταση για το ρόλο της 5

Περίληψη τεχνολογίας στον έλεγχο των παραγόντων αυτών. Η παρούσα διατριβή ασχολείται με το θέμα αφενός της ανάλυσης της συμπεριφοράς και αφετέρου της υποστήριξης με κατάλληλο συνεργατικό λογισμικό μικρών ομάδων που εμπλέκονται σε συνεργατικές δραστηριότητες με στόχο τη μάθηση. Στα πλαίσια αυτά έχουν τεθεί επί μέρους στόχοι, οι οποίοι επιτρέπουν την εμβάθυνση στην περιοχή αυτή: Πρώτος στόχος αποτελεί η ανάλυση ορισμένων κοινωνικών και τεχνολογικών παραμέτρων που επηρεάζουν τη συνεργασία μικρών ομάδων, εν συνεχεία η σχεδίαση και ανάπτυξη ενός πρωτότυπου συνεργατικού λογισμικού το οποίο επιτρέπει τη ρύθμιση των παραμέτρων αυτών, ούτως ώστε να είναι δυνατή η σχεδίαση συνεργατικών δραστηριοτήτων με διαφορετικά χαρακτηριστικά και να είναι δυνατός ο έλεγχος ισχύος των σχετικών θεωρητικών υποθέσεων που αφορούν στην επίδραση τους στη συνεργασία. Για την εξακρίβωση των υποθέσεων αυτών, επιδιώκεται η υποστήριξη της ανάλυσης της συνεργατικής δραστηριότητας της ομάδας όπως καταγράφεται από το ίδιο το συνεργατικό λογισμικό με κατάλληλα εργαλεία και μεθόδους ανάλυσης. Με σχετικές εμπειρικές μελέτες γίνεται έλεγχος της αποτελεσματικότητας των συστημάτων που έχουν αναπτυχθεί είτε ως προς την δυνατότητα υποστήριξης της συνεργατικής συμπεριφοράς, είτε ως προς τη δυνατότητα ανάλυσης της συμπεριφοράς αυτής. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την επίτευξη των στόχων αυτών είναι η εξής. 1. Σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε αρχικά μία πλατφόρμα η οποία επιτρέπει την ανάπτυξη συνεργατικών εφαρμογών με παραμετρικά χαρακτηριστικά. Ο όρος «παραμετρικός» αναφέρεται στο γεγονός ότι στις εφαρμογές αυτές ορισμένοι όροι της συνεργασίας μπορεί κάθε φορά να μεταβάλλονται ώστε να υποστηρίζουν προσδοκώμενη συμπεριφορά των μελών της ομάδας. 2. Κατόπιν δημιουργήθηκε ένα μοντέλο καταγραφής της συνεργατικής δραστηριότητας και μια μεθοδολογία ανάλυσης αυτής. Η μοντελοποίηση αυτή βοηθάει, εκτός των άλλων, στην δημιουργία μετρικών για την υποστήριξη του αναλυτή της συνεργασίας. Τελικά, αναπτύχθηκαν συγκεκριμένα εργαλεία που υποστηρίζουν την μοντελοποίηση αυτή και τα οποία δημιουργούν οπτικοποιήσεις της συνεργατικής δραστηριότητας. 6

3. Τέλος, με τη βοήθεια δύο διαφορετικών παραμετρικών εφαρμογών (του συνεργατικού λογισμικού ModellingSpace και Synergo) και της μεθοδολογίας ανάλυσης των δεδομένων που προέκυψαν από τη χρήση των εφαρμογών αυτών, διατυπώθηκαν υποθέσεις σε σχέση με συγκεκριμένες παραμέτρους και τον τρόπο που επηρεάζουν τη συνεργασία και διεξήχθησαν εμπειρικές μελέτες για την επιβεβαίωση των υποθέσεων αυτών. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τις μελέτες αυτές απέδειξαν αφενός ότι η παραμετρική πλατφόρμα που σχεδιάστηκε είναι πράγματι ικανή να βοηθήσει στη δημιουργία ποικίλων συνεργατικών εφαρμογών με παραμετρικούς όρους συνεργασίας και αφετέρου ότι η μεθοδολογία ανάλυσης των συνεργατικών δεδομένων μπορεί πράγματι να βοηθήσει την ανάλυση δεδομένων από συνεργατικές δραστηριότητες και να υποστηρίξει την περαιτέρω κατανόηση των σύνθετων φαινομένων που παρατηρούνται κατά τη συνεργασία μικρών ομάδων με στόχο τη μάθηση. 7

Περιεχόμενα Ευχαριστίες...3 Περίληψη...5 Περιεχόμενα...9 Κατάλογος σχημάτων...12 Κατάλογος πινάκων...14 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή...15 1.1. Παρουσίαση του προβλήματος συνεργατικής δραστηριότητας μικρών ομάδων.16 1.1.1. Οι διαστάσεις του προβλήματος...17 1.1.2. Το αποτέλεσμα της συνεργασίας...18 1.2. Κύριος στόχος της διατριβής...19 1.3. Απαιτήσεις του προβλήματος...20 1.4. Συμβολή της διατριβής...22 1.5. Διάρθρωση της διατριβής...23 Κεφάλαιο 2. Θεωρητικό υπόβαθρο...25 2.1. Η έννοια της συνεργασίας...26 2.2. Η εξέλιξη της συνεργασίας μικρών ομάδων...27 2.3. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία μικρών ομάδων...29 2.3.1. Ο ρόλος της ύπαρξης κοινών στόχων...30 2.3.2. Ο ρόλος του μεγέθους της ομάδας...32 2.3.3. Ο ρόλος του αντικειμένου της συνεργασίας...35 2.3.4. Ο ρόλος της επίγνωσης...39 2.3.5. Ο ρόλος της ύπαρξης μηχανισμών συντονισμού...44 2.4. Επισκόπηση συνεργατικών συστημάτων...46 9

Περιεχόμενα 2.4.1. Belvedere...47 2.4.2. Knowledge Forum...48 2.4.3. Cool Modes...49 2.4.4. CARDBOARD/CARDDALIS...50 2.4.5. Fle3 (Future Learning Environment v3)...51 2.4.6. PENCACOLAS...52 2.4.7. Digalo...53 2.5. Συμπεράσματα...53 Κεφάλαιο 3. Σχεδίαση και υλοποίηση του περιβάλλοντος συνεργασίας...57 3.1. Ο σχεδιασμός του περιβάλλοντος συνεργασίας...58 3.1.1. Σενάρια χρήσης...58 3.1.2. Σχεδιαστικές αποφάσεις για την αρχιτεκτονική...60 3.2. Η υλοποίηση του περιβάλλοντος συνεργασίας...67 3.2.1. Τα συστατικά του ACABF...67 3.2.2. Οι υπηρεσίες συνεργασίας του ACABF...68 3.2.3. Τα πρωτόκολλα επικοινωνίας του ACABF...71 3.2.4. Η τυποποίηση των μηνυμάτων (συμβάντων) επικοινωνίας των σταθμώνπελατών...74 3.2.5. Η υλοποίηση του διακομιστή επικοινωνίας και του δομικού στοιχείου...75 3.2.6. Τα εργαλεία διαχείρισης της συνεργασίας...77 3.3. Η εφαρμογή Synergo...79 3.4. Η εφαρμογή ModellingSpace...81 3.5. Συμπεράσματα...84 Κεφάλαιο 4. Ανάλυση της αλληλεπίδρασης και της συνεργασίας...87 4.1. Εισαγωγή...88 4.2. Είδη των μελετών ανάλυσης...89 4.3. Συλλογή δεδομένων αλληλεπίδρασης των χρηστών...90 4.4. Μοντελοποίηση της αλληλεπίδρασης...91 4.5. Η μεθοδολογία ανάλυσης...94 10

Περιεχόμενα 4.5.1. Η μονάδα ανάλυσης...95 4.5.2. Οι ποσοτικοί δείκτες καταγραφής της αλληλεπίδρασης...96 4.5.3. Η διαδικασία ανάλυσης περιεχομένου...101 4.6. Τα εργαλεία ανάλυσης...102 4.6.1. Ανάλυση με μονάδα ανάλυσης ολόκληρη την τάξη...102 4.6.2. Ανάλυση με μονάδα ανάλυσης την ομάδα...106 4.7. Συμπεράσματα...116 Κεφάλαιο 5. Μελέτες περίπτωσης...119 5.1. Εισαγωγή...120 5.2. Η επίδραση του μεγέθους της ομάδας...121 5.2.1. Περίληψη...121 5.2.2. Το πλαίσιο της μελέτης...122 5.2.3. Ανάλυση των αποτελεσμάτων της μελέτης...125 5.2.4. Συμπεράσματα...128 5.3. Η επίδραση της ύπαρξης μηχανισμού για το συντονισμό του κοινόχρηστου χώρου...129 5.3.1. Περίληψη...129 5.3.2. Το πλαίσιο της μελέτης...130 5.3.3. Ανάλυση των αποτελεσμάτων της μελέτης...131 5.3.4. Συμπεράσματα...134 5.4. Η επίδραση της επίγνωσης της ομάδας μέσω δεικτών...136 5.4.1. Περίληψη...136 5.4.2. Το πλαίσιο της μελέτης...136 5.4.3. Ανάλυση των αποτελεσμάτων της μελέτης...138 5.4.4. Συμπεράσματα...139 5.5. Μελέτη περίπτωσης μεγάλης κλίμακας με συνεργασία εξ αποστάσεως...140 5.5.1. Εισαγωγή...140 5.5.2. Το πλαίσιο της έρευνας...141 5.5.3. Ανάλυση αποτελεσμάτων της μελέτης...142 5.5.4. Συμπεράσματα...147 5.6. Μελέτες από άλλες ερευνητικές ομάδες...147 11

Περιεχόμενα 5.6.1. Διαπανεπιστημιακή συνεργασία...147 5.6.2. Ολοκλήρωση με συλλογή δεδομένων πεδίου...148 5.6.3. Διερεύνηση Αλγορίθμων στη Β θμια εκπαίδευση...149 5.7. Συμπεράσματα...150 Κεφάλαιο 6. Συμπεράσματα και μελλοντικές κατευθύνσεις...151 Κεφάλαιο 7. Αναφορές...157 Παράρτημα...167 Διαγράμματα αλληλουχίας ενεργειών (UML Sequence Diagrams)...167 α) Αναζήτηση συνεργατών και αρχικοποίηση συνεδρίας...167 β) Εισαγωγή πρωτογενούς οντότητας στον κοινόχρηστο χώρο...168 Μηνύματα του ACABF...169 Η τυποποίηση XML για την αποθήκευση των μηνυμάτων...171 Εναλλακτικοί μηχανισμοί συντονισμού...172 Σενάρια χρήσης των εργαλείων ανάλυσης...173 Κατάλογος σχημάτων Σχήμα 2-1. Οι δίαυλοι επικοινωνίας: (1) η άμεση επικοινωνία και (2) μέσω κοινόχρηστου χώρου...44 Σχήμα 2-2. Στιγμιότυπο από το Belvedere, όπου φαίνονται δύο διαφορετικές όψεις του διαγράμματος επιχειρηματολογίας (Α και Β)....47 Σχήμα 2-3. Στιγμιότυπο από το Knowledge Forum, με έμφαση στη γραφική αναπαράσταση της γνώσης...48 Σχήμα 2-4. Στιγμιότυπο από το Cool Modes, κατά τη δημιουργία διαγράμματος αποτύπωσης επιχειρηματολογίας...49 Σχήμα 2-5. Στιγμιότυπο από το Cardboard / Carddalis. Διακρίνονται ο κοινόχρηστος χώρος, η γραπτή επικοινωνία και οι πληροφορίες επίγνωσης της συμμετοχής....50 Σχήμα 2-6. Στιγμιότυπο από το Fle3, κατά τη διάρκεια συνεργατικής δραστηριότητας....51 12

Περιεχόμενα Σχήμα 2-7. Στιγμιότυπο από το PENCACOLAS κατά τη διάρκεια συνεργατικής συγγραφής κειμένων...52 Σχήμα 2-8. Στιγμιότυπο από το Digalo κατά τη διάρκεια αποτύπωσης της επιχειρηματολογίας...53 Σχήμα 3-1. Η κεντρικοποιημένη αρχιτεκτονική...61 Σχήμα 3-2. Η αρχιτεκτονική πανομοιοτύπων...62 Σχήμα 3-3. Η υβριδική αρχιτεκτονική του συνεργατικού περιβάλλοντος...64 Σχήμα 3-4. Η θέση του Μηχανικού Συνεργασίας στην αρχιτεκτονική...66 Σχήμα 3-5. Η επικοινωνία των συστατικών του ACABF κατά αντιστοιχία με την αρχιτεκτονική...68 Σχήμα 3-6. Οι υπηρεσίες και τα πρωτόκολλα επικοινωνίας του ACABF...69 Σχήμα 3-7. Η τυποποίηση του μηνύματος...74 Σχήμα 3-8. Η εγκατάσταση ενός διακομιστή επικοινωνίας...76 Σχήμα 3-9. Τα εργαλεία διαχείρισης της συνεργασίας...78 Σχήμα 3-10. Ένα στιγμιότυπο της βασικής οθόνης του Synergo...80 Σχήμα 3-11. Ένα στιγμιότυπο της βασικής οθόνης του ModellingSpace...82 Σχήμα 3-12. Οι τρεις κατηγορίες σχέσεων του ModellingSpace...83 Σχήμα 4-1. Η δυνατότητα επιλογής των δεικτών (μεταβλητών) της συνεργατικής δραστηριότητας...104 Σχήμα 4-2. Ο υπολογισμός των δεικτών - μεταβλητών για τη δραστηριότητα μίας τάξης....105 Σχήμα 4-3. Ορισμός του πλαισίου ανάλυσης μέσα από τον ορισμό των τυπολογιών των ενεργειών....107 Σχήμα 4-4. Δημιουργία πρωτογενών στατιστικών δεικτών. [1] Οι συνεδρίες της ομάδας, [2] η πολυπλοκότητα της τελικής λύσης, [3] η συμμετοχή των μελών της ομάδας, [4] είδη συμβάντων ανά χρήστη, [5] είδη συμβάντων ανά χρονική περίοδο και [6] ο δείκτης συμμετρίας της δραστηριότητας....108 Σχήμα 4-5. Γραφική αναπαράσταση των συνεδριών της ομάδας. Η χρωματική κωδικοποίηση ανά μέλος της ομάδας χρησιμοποιείται για να αναδείξει την πρωτοβουλία εκκίνησης κάθε συνεδρίας. Οι ημερομηνίες κάθε συνεδρίας είναι επιλέξιμες για την καλύτερη εστίαση του ερευνητή σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο...109 Σχήμα 4-6. Οπτικοποίηση των ενεργειών ανά συνεργάτη....111 13

Περιεχόμενα Σχήμα 4-7. Οπτικοποίηση των ενεργειών ανά χρονική περίοδο με μορφή ραβδογράμματος....112 Σχήμα 4-8. Ο δείκτης συμμετρίας της δραστηριότητας στη διάσταση του χρόνου και η τελική τιμή του δείκτη....112 Σχήμα 4-9. Η αναπαραγωγή της συνεργατικής δραστηριότητας και του διαλόγου. Διακρίνονται [1] ο κοινόχρηστος χώρος, [2] τα διαγραμμένα αντικείμενα, [3] ο διάλογος, [4] η πρόοδος της αναπαραγωγής και [5] τα εργαλεία εκκίνησης και παύσης της αναπαραγωγής και η ταχύτητα αναπαραγωγής...113 Σχήμα 4-10. Ο χαρακτηρισμός του διαλόγου. Διακρίνονται [1] ο κοινόχρηστος χώρος, [2] τα διαγραμμένα αντικείμενα, [3] ο διάλογος και [4] τα αντικείμενα συζήτησης του διαλόγου...114 Σχήμα 4-11. Αντικείμενο α) πριν και β) μετά από το χαρακτηρισμό του διαλόγου.116 Σχήμα 5-1. Η λύση της ομάδας #1 για την εφαρμογή ηλεκτρονικού εμπορίου...123 Σχήμα 5-2. Η εξέλιξης της δραστηριότητας (επικοινωνία και δράσεις στον κοινόχρηστο χώρο) και για τις έξι ομάδες της μελέτης...124 Σχήμα 5-3. Οι δύο εναλλακτικοί τρόποι συντονισμού του κοινόχρηστου χώρου εργασίας...131 Σχήμα 5-4. Είδη αλληλεπίδρασης για τις ομάδες Α και Β...132 Σχήμα 5-5. Εξέλιξη της συχνότητας των ενεργειών ανά χρονικό διάστημα της δραστηριότητας (διαγραφή αντικειμένων και μηνύματα διαλόγου)...133 Σχήμα 5-6. Το περιβάλλον συνεργασίας με τον συνολικό δείκτη συμμετρίας...138 Σχήμα 5-7. Παράδειγμα διαλόγου για τον δείκτη συνεργασίας...139 Σχήμα 5-8. Η είσοδος στο forum για την προαιρετική εργασία...142 Σχήμα 5-9. Συσχέτιση της πολυπλοκότητας της λύσης (αριστερά) και της πυκνότητας της δραστηριότητας (δεξιά) με το δείκτη ισορροπίας της δραστηριότητας (BF)...144 Κατάλογος πινάκων Πίνακας 2-1. Οι παράγοντες συνεργασίας που επηρέασαν τη διατριβή...30 Πίνακας 2-2. Χαρακτηριστικά συστημάτων συνεργασίας...55 Πίνακας 5-1. Οι τιμές για τα Ν, B και Q και για τις έξι ομάδες...125 Πίνακας 5-2. Οι τελικοί δείκτες συμμετρίας της συνεργασίας των έντεκα ομάδων.138 14

Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται μια εισαγωγική περιγραφή του προβλήματος της ανάλυσης και υποστήριξης συνεργασίας, παρουσιάζοντας ορισμένους βασικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία μικρών ομάδων και οι οποίοι αποτελούν αντικείμενο έρευνας της παρούσας διατριβής αλλά και βασικό συστατικό για την σχεδίαση και υλοποίηση της λύσης που προτείνεται για το πρόβλημα της συνεργασίας. Δίδεται ο βασικός στόχος της διατριβής και το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα επιδιωχθεί η υλοποίηση του. Μέσα από την περιγραφή του προβλήματος αλλά και του στόχου της διατριβής θα αναδειχθούν οι απαιτήσεις που προκύπτουν για τη λύση οι οποίες θα αποτελέσουν το υπόβαθρο των προδιαγραφών για τις μεθόδους και τα εργαλεία που υλοποιήθηκαν όπως περιγράφονται στα επόμενα κεφάλαια. Τέλος, στο κεφάλαιο αυτό, δίδεται μια συνοπτική περιγραφή της διάρθρωσης της υπόλοιπης διατριβής. 15

Κεφάλαιο 1 1.1. Παρουσίαση του προβλήματος συνεργατικής δραστηριότητας μικρών ομάδων Έχει γίνει η διαπίστωση ότι ένα σημαντικό πρόβλημα στην περιοχή των συστημάτων συνεργασίας παραμένει «ο ασαφής και ελλιπώς τεκμηριωμένα τρόπος με τον οποίο μικρές ομάδες συνεργάζονται από απόσταση μέσω υπολογιστή χρησιμοποιώντας διαγραμματικές αναπαραστάσεις» (Pinkwart 2005). Ο Stahl (2005) αναφέρει σχετικά ότι οι μικρές ομάδες θα πρέπει να μελετηθούν σε βάθος, αφού αποτελούν την πιο κατάλληλη μονάδα ανάλυσης συνεργατικής συμπεριφοράς, στην οποία είναι δυνατόν να παρατηρηθούν σύνθετα φαινόμενα μάθησης όπως ομαδικό γιγνώσκειν (group cognition). Το μικρό μέγεθος της ομάδας, μάλιστα δε η πιο συνήθης περίπτωση της διμελούς ομάδας, παρέχει τη δυνατότητα έντονης αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας, σε πραγματικό χρόνο, σε αντίθεση με την περίπτωση μεγαλύτερων σε μέγεθος ομάδων όπου συνήθως οι αλληλεπιδράσεις είναι με μικρότερη πυκνότητα στο χρόνο, εξετάζονται δε για το λόγο αυτό σε πιο μακροχρόνια διάσταση, η δε τεχνολογία που χρησιμοποιείται λαμβάνει τη μορφή μέσου ασύγχρονης επικοινωνίας και ανταλλαγής υλικού (fora συζητήσεων, συστήματα ανταλλαγής και σχολιασμού αρχείων κλπ.). Το αντικείμενο της έρευνάς μας υποθέτει τη σύγχρονη αλληλεπίδραση, η οποία διαμεσολαβείται με κάποιας μορφής διαγραμματική αναπαράσταση που διαμοιράζεται μεταξύ των μελών της ομάδας, μια περίπτωση που παρουσιάζεται συχνά σε σύγχρονες συνεργατικές δραστηριότητες εκ του σύνεγγύς ή από απόσταση. Η διαγραμματική αυτή αναπαράσταση είτε χρησιμοποιείται για την αντικειμενοποίηση των επιχειρημάτων (π.χ. βλέπε το σύστημα Belvedere στο κεφάλαιο 2), είτε πιο συχνά στις περιπτώσεις που μελετήθηκαν στη διατριβή αυτή, ως αντικείμενο πειραματισμού ή ως αποτέλεσμα επίλυσης ενός δοθέντος προβλήματος. Η οικοδόμηση αυτών των αναπαραστάσεων αποτελεί το κέντρο του ενδιαφέροντος της ομαδικής δραστηριότητας. Έχει μάλιστα ήδη παρατηρηθεί σε περιπτώσεις συνεργατικής σχεδίασης, ότι οι αναπαραστάσεις που χρησιμοποιούνται (εννοιολογικά διαγράμματα, σχέδια κλπ) αποτελούν επικοινωνιακούς πόρους (Robertson 1996), αφού τα μέλη της ομάδος μπορούν να τα χειριστούν, και δύναται να αποτελέσουν αντικείμενα σχολίων ή συζήτησης, συγκρούσεων ή διαπραγματεύσεων (Perry, Sanderson, 1998). Στις μελέτες που περιγράφονται στο κεφάλαιο 5, οι 16

Εισαγωγή αναπαραστάσεις είχαν τη μορφή εννοιολογικών χαρτών (concept maps), (Stoyanova, Kommers, 2002), διαγραμμάτων οντοτήτων συσχετίσεων, τα οποία αναπαριστούν εννοιολογικά μοντέλα βάσεων δεδομένων (Campbell, 2004), διαγραμμάτων ροής, για αναπαράσταση αλγορίθμων επίλυσης προβλημάτων ή διαδικασιών (Voyiatzaki, Christakoudis, Margaritis, Avouris, 2004). Θεωρώντας τα στοιχεία αυτά που αναφέρθηκαν, δηλαδή την ύπαρξη μικρής ομάδας, τη σύγχρονη αλληλεπίδραση και την χρήση διαγραμματικών αναπαραστάσεων, ως προσδιοριστικά συστατικά του προβλήματος που θα μελετηθεί, στη συνέχεια περιγράφονται οι παράμετροι συνεργασίας, εστιάζοντας σε εκείνες που θεωρούνται οι πιο σημαντικές για τη συγκεκριμένη κατηγορία προβλημάτων και που αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας. 1.1.1. Οι διαστάσεις του προβλήματος Εν γένει, προκειμένου μια ομάδα ανθρώπων να συνεργαστεί επιτυχώς πρέπει να πληρούνται ορισμένες συνθήκες. Για παράδειγμα, θα πρέπει να υφίσταται μια αιτία, (να υπάρχει πρόθεση να λυθεί ένα πρόβλημα από την ομάδα και όχι από ένα μόνο άτομο), να συντρέχουν οι κατάλληλες συνθήκες και τα κατάλληλα μέσα για επικοινωνία, συντονισμό και ανταλλαγή υλικού και πληροφοριών, ώστε να είναι δυνατή η συνεργασία. Ήδη μέσα από τις διαστάσεις που αναφέρθηκαν, παρατηρείται ότι η συνεργασία απαιτεί κάποιες προϋποθέσεις και εξαρτάται από σχετικές παραμέτρους. Σημαντική παράμετρος είναι η δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ των μελών της ομάδας. Η επικοινωνία έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) τον τρόπο επικοινωνίας (προφορικός λόγος, γραπτός λόγος, έμμεση επικοινωνία με χειρονομίες), β) το μέσο επικοινωνίας (φυσική γλώσσα, μολύβι και χαρτί, τηλέφωνο ή άλλα τεχνολογικά μέσα), γ) την τοπικότητα επικοινωνίας (εκ του σύνεγγυς ή απομακρυσμένη επικοινωνία), δ) το χρόνο επικοινωνίας (σύγχρονη επικοινωνία, π.χ. τηλέφωνο ή char rooms, ή ασύγχρονη επικοινωνία, π.χ. αλληλογραφία ή forums). Πέραν της επικοινωνίας, υπάρχουν και άλλες διαστάσεις που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της ομάδας, τους μηχανισμούς και τα μέσα που χρησιμοποιούνται για το συντονισμό της. Παραδείγματα των προαναφερόμενων διαστάσεων είναι α) το πλήθος των συνεργαζόμενων ατόμων (π.χ. δύο άτομα δεν συνεργάζονται το ίδιο όπως 17

Κεφάλαιο 1 τρία ή τέσσερα άτομα), β) η σύνθεση της ομάδας (π.χ. η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο ακόμα και το φύλο των ατόμων παίζει ρόλο στην απόδοση της ομάδας (Berdahl et al, 1995)), γ) ο συντονισμός της ομάδας (ακόμα και σε μικρές ομάδες οι διαφορετικοί ρόλοι ανάμεσα στα μέλη ενισχύουν την αποδοτικότητα (Strijbos, 2004)), δ) τα διαθέσιμα εργαλεία (πιθανόν το πρόβλημα να απαιτεί όχι μόνο προβληματισμό, αλλά και συγκεκριμένες ενέργειες με χρήση συγκεκριμένων εργαλείων, είτε αυτά είναι φυσικά εργαλεία είτε ακόμη και ψηφιακά μέσα), ε) η ύπαρξη κοινού στόχου (όταν οι ατομικοί στόχοι εναρμονίζονται με τους στόχους της ομάδας, η απόδοση της ομάδας μεγιστοποιείται (Hare et al., 2000)) και άλλοι παράγοντες όπως το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η ομάδα δραστηριοποιείται, το ήθος και η κουλτούρα κατά τον (Hare et al., 2000). Οι διαστάσεις αυτές έχουν εμπνεύσει ένα μεγάλο σώμα της εμπειρικής έρευνας ειδικότερα στην περιοχή της Συνεργατικής Μάθησης. Εντούτοις, πέρα από μερικά κύρια αποτελέσματα, φάνηκε ότι αυτές οι διαστάσεις της συνεργασίας αλληλεπιδρούν η μία με την άλλη με έναν σύνθετο τρόπο (Dillenbourg, Baker, Blaye & O'Malley, 1995 και Kirschner, 2002), π.χ. η επίδραση της ετερογένειας της ομάδας εξαρτάται από τους στόχους της ομάδας. Λόγω αυτών των πολλαπλάσιων αλληλεπιδράσεων, είναι πολύ δύσκολο να σχεδιαστούν με βέλτιστο τρόπο οι αρχικοί όροι που εγγυώνται την αποτελεσματικότητα μιας συνεργασίας και πολύ περισσότερο όταν στόχος είναι η Συνεργατική Μάθηση (Dillenbourg, 1999). 1.1.2. Το αποτέλεσμα της συνεργασίας Συνήθως μια συνεργασία έχει έναν στόχο ακόμα και αν αυτός δεν είναι απαραίτητο να είναι τελείως γνωστός και σαφώς ορισμένος από την αρχή. Από την άλλη μεριά, το αποτέλεσμα μιας συνεργατικής δραστηριότητας είναι πολύπλευρο και πολλές φορές δεν σχετίζεται με τον αρχικό στόχο. Για παράδειγμα, μία ομάδα ανθρώπων που αποφασίζει να συνθέσει από κοινού ένα puzzle, έχει ως στόχο την ολοκλήρωση του puzzle. Παράπλευρα αποτελέσματα όμως αυτής της συνεργασίας μπορούν να εμφανιστούν, όπως για παράδειγμα, η καλύτερη γνωριμία μεταξύ των ατόμων, η ανταλλαγή και σύνθεση απόψεων μέσα από συζήτηση για άλλα θέματα παράλληλα με την σύνθεση του puzzle, κ.ά. Στην περίπτωση μιας συνεργατικής δραστηριότητας σε εκπαιδευτικό επίπεδο, ο στόχος των ομάδων των μαθητών μπορεί 18

Εισαγωγή να είναι να λύσουν από κοινού ένα δοθέν πρόβλημα, να οργανώσουν μια σχολική δραστηριότητα, ή να αναπτύξουν ένα θέμα, αλλά το αποτέλεσμα μιας τέτοιας συνεργασίας μπορεί να είναι ότι οι μαθητές συνεργάζονται για να μάθουν κάτι ή ότι μαθαίνουν απλά να συνεργάζονται. Πιθανόν για έναν ερευνητή το μέγεθος που επιθυμεί να ερευνήσει να μην είναι ο στόχος της συνεργασίας, αλλά κάποιο από τα πιθανά του αποτελέσματα (Hengst et al., 2006). Στην περίπτωση λοιπόν μιας μελέτης, στην οποία ο ερευνητής είναι αυτός που έχει καθορίσει το αντικείμενο της έρευνάς του, τότε αυτός είναι και ο αρμόδιος να καθορίσει τον τρόπο και τις μετρικές που θα χρησιμοποιήσει για να αξιολογήσει τους στόχους και τα αποτελέσματα της συνεργασίας ή την ίδια τη συνεργασία. Δεδομένων των πολλαπλών διαστάσεων μιας συνεργατικής δραστηριότητας και των συσχετισμών που διέπουν τις παραμέτρους αυτές και που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της συνεργατικής δράσης, αποτελεί σημαντική ερευνητική πρόκληση αφενός να διαμορφώσουμε ένα πλαίσιο μελέτης τους και αφετέρου να υποστηρίξουμε το στόχο με κατασκευή κατάλληλων επαναχρησιμοποιήσιμων εργαλείων, όπως περιγράφεται στην επόμενη ενότητα. 1.2. Κύριος στόχος της διατριβής Επιγραμματικά, ο βασικός στόχος της διατριβής είναι να οι αναλυθούν ορισμένοι παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία μικρών ομάδων και να προταθούν κατάλληλες μέθοδοι και να σχεδιαστούν εργαλεία, με τη βοήθεια των οποίων ένας ερευνητής είναι δυνατόν να παρατηρήσει και να εκτιμήσει την επίδραση των συνθηκών μιας συνεργατικής δραστηριότητας πάνω στο προσδοκώμενο αποτέλεσμά της για την περίπτωση μικρών ομάδων, τα μέλη των οποίων αλληλεπιδρούν με σύγχρονο τρόπο και χρησιμοποιούν κάποιας μορφής διαγραμματική αναπαράσταση. Για την καλύτερη κατανόηση του στόχου, η παρατήρηση της συνεργατικής δραστηριότητας μπορεί να παραλληλιστεί με την πειραματική διαδικασία που συνηθίζεται στις φυσικές επιστήμες. Π.χ. προκειμένου ένας βιολόγος να μελετήσει το φαινόμενο της φωτοσύνθεσης και την ανάπτυξη ενός φυτού, θα πρέπει να διαθέτει έναν κατάλληλα διαμορφωμένο περιβάλλον στον οποίο θα μπορεί να ρυθμίζει κάποιες παραμέτρους (για παράδειγμα, την θερμοκρασία και την ατμοσφαιρική πίεση 19

Κεφάλαιο 1 του χώρου, την συγκέντρωση οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα, την ένταση του φωτός κ.α.). Αν διέθετε έναν τέτοιο χώρο θα μπορούσε να μελετήσει τη φωτοσύνθεση σε διαφορετικά φυτά, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και να συσχετίσει τα αποτελέσματα. Ο στόχος στην περίπτωση αυτή, κατά αντιστοιχία με τον στόχο της παρούσας διατριβής, θα ήταν η κατασκευή του «παραμετρικού» αυτού χώρου. Επειδή οι παράμετροι της συνεργασίας είναι πάρα πολλές και το πρόβλημα μπορεί να μελετηθεί από πολλές πλευρές (κοινωνιολογική, τεχνολογική, παιδαγωγική), στη παρούσα διατριβή το πεδίο έρευνας περιορίζεται σε ένα πιο στενό πλαίσιο που σχετίζεται με την περιοχή της αλληλεπίδρασης ανθρώπου-υπολογιστή και ειδικότερα της μελέτης και σχεδίασης διαδραστικών συνεργατικών συστημάτων για μια ειδική περίπτωση σύγχρονης συνεργασίας μικρών ομάδων. Συγκεκριμένα, όπως περιγράφεται στο επόμενο κεφάλαιο, τα σενάρια συνεργασίας στα οποία εστιάζει η διατριβή, είναι αυτά κατά τα οποία, μικρές ομάδες ατόμων (συνήθως μαθητών ή φοιτητών) συνεργάζονται με σύγχρονο τρόπο είτε βρίσκονται στον ίδιο χώρο είτε εξ αποστάσεως μέσω υπολογιστή ενώ η επικοινωνία τους περιορίζεται σε δύο κύρια κανάλια: Το πρώτο (κανάλι άμεσης επικοινωνίας) αφορά στη δυνατότητα ανταλλαγής γραπτών μηνυμάτων και το δεύτερο, κανάλι έμμεσης επικοινωνίας, σύμφωνα με τον Dix (1998), αφορά στην πρόσβαση και κοινή δράση σε ένα διαμοιρασμένο και πλήρως συγχρονισμένο κοινόχρηστο χώρο εργασίας στον οποίο δημιουργούνται διαγραμματικές αναπαραστάσεις. Οι διαγραμματικές αναπαραστάσεις αποτελούν ένα μέσο έκφρασης και διαπραγμάτευσης καθώς επίσης και το εργαλείο επίλυσης του δοθέντος προβλήματος στα σενάρια που μελετάμε. Θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι παρότι στα πλαίσια των μελετών της διατριβής η οπτική γωνία υπήρξε αυτή που αναφέρθηκε, τα περιβάλλοντα συνεργασίας και τα εργαλεία ανάλυσης συνεργασίας που αναπτύχθηκαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μελέτη άλλων πλευρών συνεργατικών δραστηριοτήτων, όπως το παιδαγωγικό αποτέλεσμα, η κοινωνική συμπεριφορά, η χρήση της γλώσσας, ο ρόλος των εργαλείων κλπ. 1.3. Απαιτήσεις του προβλήματος Με βάση τα παραπάνω, αρχικός στόχος είναι να σχεδιαστεί ένα πρωτότυπο λογισμικό που επιτρέπει τη συνεργασία μικρών ομάδων που βρίσκονται σε 20

Εισαγωγή απόσταση. Το σύστημα συνεργασίας αυτό θα επιτρέπει σε μια ομάδα ανθρώπων με κοινούς στόχους να συνεργαστεί με σύγχρονο τρόπο μέσω του διαδικτύου με σκοπό την διεκπεραίωση μιας κοινής δραστηριότητας παρέχοντάς τους πρόσβαση σε ένα κοινόχρηστο περιβάλλον (Ellis et al., 1991). Το κοινόχρηστο αυτό περιβάλλον ή κοινόχρηστος χώρος εργασίας αποτελεί ένα τμήμα της επιφάνειας του σταθμού εργασίας κάθε χρήστη μέσω του οποίου οι συνεργάτες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους καθώς χειρίζονται αντικείμενα τα οποία χρησιμοποιούνται για την γραφική αναπαράσταση εννοιών, τα οποία ονομάζουμε δομικές οντότητες. Οι δομικές οντότητες ορίζονται στα πλαίσια ενός τέτοιου συστήματος ως τα βασικότερα δομικά συστατικά που παρέχονται στους συνεργάτες και που έχουν νόημα στα πλαίσια ενός προβλήματος ή συλλογισμού. Στα πλαίσια ενός περιβάλλοντος σχεδίασης οι δομικές οντότητες είναι για παράδειγμα γραφικά αντικείμενα (κύκλοι, γραμμές, πολύγωνα κλπ), στα οποία μπορεί να έχει δοθεί ειδική σημασιολογία, όπως για παράδειγμα ένας ρόμβος σε ένα διάγραμμα ροής ελέγχου υποδηλώνει την λήψη απόφασης. Οι κοινόχρηστοι χώροι εργασίας αναπαριστούν σε όλους τους συνεργάτες πληροφορία με κυμαινόμενη ακρίβεια και ταχύτητα ενημέρωσης, η επιδίωξη δε είναι να επιτευχθεί η έγκαιρη και ακριβής αναπαράσταση της ιδίας πληροφορίας επιτυγχάνοντας φαινόμενο WYSIWIS (What You See Is What I See). Ένας βασικός στόχος είναι η επίτευξη αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ των συνεργατών, της κατάστασης κατά την οποία έχει αναπτυχθεί μια κοινή σημασιολογία μεταξύ των συνεργατών σχετικά με το προς επίλυση πρόβλημα και τα διαθέσιμα από το περιβάλλον εργαλεία. Ο βαθμός ενημέρωσης όλων των μελών της ομάδας για την κατάσταση των συνεργατών τους και την κατάσταση της κοινής αναπαράστασης αποτελεί μια παράμετρο της δραστηριότητας η οποία ενδεχομένως να επηρεάσει τη συμπεριφορά της ομάδας και την αποτελεσματικότητα της συνεργατικής δραστηριότητας. Όπως προκύπτει από την περιγραφή του προβλήματος, το περιβάλλον συνεργασίας θα πρέπει να είναι ανοικτό όσον αφορά το βαθμό παραμετροποίησης των διαφόρων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της συνεργασίας. Θα πρέπει δηλαδή να δίνει τη δυνατότητα να ελέγχονται κάποιες από τις διαστάσεις της συνεργασίας. Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στους πιο σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία και που θα αποτελούν τις παραμετροποιήσιμες διαστάσεις του περιβάλλοντος συνεργασίας. Η δεύτερη απαίτηση είναι να δοθεί στον ερευνητή η δυνατότητα να αναλύσει 21

Κεφάλαιο 1 τη διαδικασία και τα προϊόντα μιας συνεργασίας και να αποφανθεί με αυτόν τον τρόπο για την επίδραση που είχαν σε αυτήν οι τιμές των παραμέτρων που επέλεξε. Η μεθοδολογία ανάλυσης θα πρέπει να παρέχει την ευελιξία στον ερευνητή-αναλυτή να αποφασίζει και να καθορίζει μόνος του τη μονάδα ανάλυσης που επιθυμεί και να παίρνει αντίστοιχα αναλυτικά αποτελέσματα. Λόγω του μεγάλου όγκου των συμβάντων που παράγονται κατά τη διάρκεια μιας τυπικής σύγχρονης συνεργατικής δραστηριότητας, εφόσον αυτά μπορεί να περιέχουν όλες τις χαμηλού επιπέδου αλληλεπιδράσεις των μελών της ομάδας με το σύστημα, θα πρέπει να βρεθούν τρόποι τα δεδομένα αυτά να παρουσιάζονται με τέτοια μορφή ώστε να δίνουν στον ερευνητή μια γρήγορη και εύληπτη εικόνα για τις εξαρτημένες μεταβλητές που έχει επιλέξει. Αυτό θα πρέπει να επιτευχθεί α) με τη δημιουργία μεταβλητών-δεικτών υψηλότερου επιπέδου και β) με την κατάλληλη οπτικοποίηση των δεικτών αυτών. Όπως προκύπτει από τη σχεδίαση τόσο του συνεργατικού περιβάλλοντος όσο και του περιβάλλοντος ανάλυσης των δεδομένων συνεργασίας, βασική απαίτηση αποτελεί η καταγραφή των συμβάντων της συνεργατικής δραστηριότητας με κατάλληλο τρόπο, ώστε να είναι εφικτή η ανάλυση της δραστηριότητας και εξέταση ερευνητικών υποθέσεων που αφορούν τη συμπεριφορά της συγκεκριμένης ομάδας. Για το σκοπό αυτό έχει χρησιμοποιηθεί το Αντικειμενοστραφές Μοντέλο Ανάλυσης της Συνεργασίας (Object-oriented Collaboration Analysis Framework, OCAF, Avouris, Dimitracopoulou, Komis 2003), το οποίο έχει επεκταθεί, όπως περιγράφεται στο Κεφάλαιο 4, και το οποίο είναι κατάλληλο για περιγραφή συνεργατικών δραστηριοτήτων που εμπλέκουν δράση σε κοινόχρηστο χώρο εργασίας και παράλληλα ανταλλαγή μηνυμάτων και λαμβάνει υπόψη του τη σύνδεση δράσης και επικοινωνίας με τα αντικείμενα του κοινόχρηστου χώρου, τα οποία, όπως ήδη αναφέρθηκε, αποτελούν υποστηρικτικό υλικό του διαλόγου και της συνεργασίας. 1.4. Συμβολή της διατριβής Συνοπτικά αναφέρονται στην ενότητα αυτή τα κύρια αποτελέσματα της διατριβής από τα οποία προκύπτει η συμβολή της στο ερευνητικό πεδίο. Στα πλαίσια της διατριβής σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε μία πλατφόρμα με τη βοήθεια της οποίας αναπτύχθηκαν δύο συνεργατικές εφαρμογές υποστήριξης μικρών ομάδων που έχουν στόχο τη συνεργατική μάθηση (ModellingSpace και Synergo), οι οποίες 22

Εισαγωγή χρησιμοποιούν διαφορετικές διαγραμματικές αναπαραστάσεις και η κάθε μία χρησιμοποιείται για διαφορετικού τύπου εργασίες (tasks). Η πλατφόρμα αυτή έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να κληροδοτεί παραμετρικά χαρακτηριστικά στις εφαρμογές που προκύπτουν από αυτήν (Margaritis et al., 2006b). Με άλλα λόγια, οι συνθήκες των δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται με τη βοήθεια των εφαρμογών μπορούν να τροποποιηθούν και να επιτρέψουν έτσι τη μελέτη πλευρών της συνεργατικής συμπεριφοράς. Δευτερεύουσα αλλά εξίσου σημαντική συμβολή της παρούσας διατριβής αποτελεί η παροχή στον ερευνητή-αναλυτή της δυνατότητας ανάλυσης της συνεργατικής συμπεριφοράς και την αξιολόγηση τόσο της ίδιας ως διαδικασία όσο και των αποτελεσμάτων της (Margaritis et al., 2006a). Η δυνατότητα αυτή υλοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσας διατριβής σε τρία στάδια: 1. Μοντελοποιώντας τη συνεργατική δραστηριότητα χρησιμοποιώντας και επεκτείνοντας το μοντέλο OCAF (Αvouris et al, 2003). 2. Σχεδιάζοντας μια μεθοδολογία ανάλυσης που παρέχει τη δυνατότητα ορισμού της μονάδας ανάλυσης. 3. Σχεδιάζοντας και υλοποιώντας εργαλεία που υποστηρίζουν και υλοποιούν αυτή τη μεθοδολογία και που παρέχουν τη δυνατότητα στον ερευνητή να αναλύσει τα δεδομένα από μία συνεργατική δραστηριότητα αναζητώντας τις συσχετίσεις μεταξύ των χαρακτηριστικών της. Τέλος πραγματοποιήθηκαν σημαντικές εμπειρικές μελέτες μεγάλης κλίμακας σε αυθεντικές συνθήκες στις οποίες μεγάλος αριθμός ομάδων επεδίωξαν να επιτύχουν δοθέντες στόχους και καταγράφηκε και εν συνεχεία αναλύθηκε η συμπεριφορά τους ώστε αν εξαχθούν συμπεράσματα που σχετίζονται με τα αρχικά ερωτήματα. 1.5. Διάρθρωση της διατριβής Στο Κεφάλαιο 2 δίδεται το θεωρητικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίζεται η παρούσα διατριβή. Αναδεικνύεται το πρόβλημα μέσα από την υπάρχουσα βιβλιογραφία και τεκμηριώνονται οι απαιτήσεις που δικαιολογούν την έρευνα στην περιοχή αυτή. Στο Κεφάλαιο 3 περιγράφεται η πλατφόρμα που σχεδιάστηκε για να υποστηρίξει την σύγχρονη συνεργασία μικρών ομάδων με τη χρήση διαγραμματικών 23

Κεφάλαιο 1 αναπαραστάσεων και τονίζεται ιδιαίτερα ο παραμετρικός χαρακτήρας της πλατφόρμας αυτής που επιτρέπει στις εφαρμογές να αλλάξουν τις συνθήκες της συνεργατικής δραστηριότητας. Τέλος δίδεται μια περιγραφή των δύο συνεργατικών εφαρμογών που προέκυψαν από την πλατφόρμα αυτή (ModellingSpace και Synergo), τονίζοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε μίας. Στο επόμενο Κεφάλαιο 4 αναλύεται διεξοδικά η μοντελοποίηση της συνεργατικής δραστηριότητας με τη βοήθεια του μοντέλου OCAF και στη συνέχεια περιγράφεται η μεθοδολογία ανάλυσης που στηρίζεται πάνω σε αυτήν. Ειδικότερα, η μεθοδολογία επιτρέπει την παρακολούθηση της δραστηριότητας από τον δάσκαλο ή τον αναλυτή και την οπτικοποίηση (σε πραγματικό χρόνο ή εκ των υστέρων) διαφόρων ποσοτικών παραμέτρων όπως είναι η πυκνότητα της αλληλεπίδρασης, η συμμετρία της δράσης των συνεργαζομένων καθώς επίσης και ένας ειδικός δείκτης που έχει αναπτυχθεί και που ονομάστηκε «βαθμός της συνεργασίας», στοιχεία ιδιαιτέρως χρήσιμα για την κατανόηση των μηχανισμών συνεργασίας μιας ομάδας από τους επιβλέποντες. Επίσης περιγράφεται η δυνατότητα που έχει ο ερευνητής να χαρακτηρίσει το γραπτό διάλογο και να δημιουργήσει επιπλέον οπτικοποιήσεις αυτής της ποιοτικής ανάλυσης. Το κεφάλαιο καταλήγει με την παρουσίαση των εργαλείων που υλοποιήθηκαν με σκοπό να υποστηρίξουν τη μεθοδολογία ανάλυσης. Στο Κεφάλαιο 5 περιγράφονται οι μελέτες οι οποίες έγιναν χρησιμοποιώντας το περιβάλλον συνεργασίας και στις οποίες χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικά χαρακτηριστικά όσον αφορά στους όρους (παραμέτρους) της συνεργασίας με σκοπό να αξιολογηθούν οι διαφοροποιήσεις αυτές. Τέτοιες παράμετροι ήταν α) το μέγεθος της ομάδας, β) ο διαφορετικός μηχανισμός συντονισμού της ομάδας, γ) το επίπεδο επίγνωσης της κατάστασης της ομάδας από τους συνεργαζόμενους με χρήση οπτικοποίησης μεταβλητών υψηλού επιπέδου και δ) η χρήση του περιβάλλοντος σε μία μεγάλης κλίμακας μελέτη, όσον αφορά στο πλήθος των συμμετεχόντων και στα διαθέσιμα χρονικά πλαίσια. 24

Κεφάλαιο 2. Θεωρητικό υπόβαθρο Στο προηγούμενο κεφάλαιο έγινε εισαγωγή στο πρόβλημα της ανάλυσης της συνεργασίας μικρών ομάδων στα πλαίσια της διατριβής. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός ότι υπάρχουν πολλές διαστάσεις που εμπλέκονται σε συνεργατικές δραστηριότητες και τονίστηκε η ανάγκη ρύθμισης και ελέγχου ορισμένων εξ αυτών. Στο κεφάλαιο αυτό θα περιγραφεί το θεωρητικό υπόβαθρο της συνεργασίας μικρών ομάδων που υποστηρίζονται από υπολογιστή. Μετά από μια προσπάθεια αρχικής ανάλυσης του όρου «συνεργασία» και μια συνοπτική ιστορική αναδρομή θα τεκμηριωθούν θεωρητικά ορισμένοι από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία μικρών ομάδων και οι οποίοι συνετέλεσαν στη σχεδίαση της παραμετρικής συνεργατικής πλατφόρμας, των εργαλείων ανάλυσης και των μελετών περίπτωσης για την αξιολόγηση, που αποτέλεσε ένα από τα κύρια αντικείμενα της έρευνας. Κεντρικό θέμα της έρευνας υπήρξε ο διαμεσολαβητικός ρόλος της τεχνολογίας υπολογιστών και επικοινωνιών για την αποτελεσματική συνεργασία των ομάδων που πραγματεύεται η παρούσα διατριβή. Ο σχολιασμός του ρόλου αυτού γίνεται με κριτήριο κατά πόσο η τεχνολογία και τα συνεργατικά συστήματα εν γένει μπορούν να επηρεάσουν την αποτελεσματικότητα, την αποδοτικότητα αλλά και την καλή εξέλιξη μιας συνεργατικής δραστηριότητας με στόχο τη μάθηση. 25

Κεφάλαιο 2 2.1. Η έννοια της συνεργασίας Ο αρχικός ορισμός του όρου συνεργασία προκύπτει από την ίδια την ετυμολογία του, ότι δηλαδή είναι μια κατάσταση κατά την οποία δύο ή περισσότερα άτομα εργάζονται μαζί. Σε ένα πιο θεωρητικό επίπεδο, η συνεργασία εκφράζει μία συγκεκριμένη μορφή αλληλεπίδρασης, κατά την οποία μια ομάδα ατόμων συντονίζουν τις ενέργειές τους για την επίτευξη ενός κοινού στόχου. Ο συντονισμός αποτελεί σημαντικό συστατικό της συνεργασίας, και η πηγή της ικανότητας των συνεργατών να συντονίζονται είναι ο κοινός τόπος (common ground), οι γνώσεις, οι πεποιθήσεις και οι υποθέσεις που πιστεύουν ότι μοιράζονται (Stalnaker, 1978, Clark and Marshall 1981, Prince 1981). Μία διάσταση αυτού που ονομάζεται κοινός τόπος και που αποτελεί βασικό συστατικό μιας συνεργασίας, είναι η ύπαρξη κοινού στόχου (Hare and O Neill, 2000), ο οποίος θα πρέπει να είναι γνωστός στους συνεργάτες. Ακόμη και αν το αντικείμενο της συνεργασίας είναι ένα πρόβλημα που έχει μία άγνωστη λύση ή πολλές άγνωστες λύσεις ή ακόμη και αν δεν είναι γνωστό ότι το πρόβλημα είναι δυνατόν να λυθεί, κοινός στόχος της ομάδας (πρέπει να) εξακολουθεί να αποτελεί η ίδια η προσπάθεια επίλυσης του αγνώστου λύσεως αλλά σαφώς ορισμένου προβλήματος. Ειδικότερα στην περιοχή της Συνεργατικής Μάθησης η συνεργασία είναι μια κατάσταση κατά την οποία αναμένονται να εμφανιστούν συγκεκριμένες αλληλεπιδράσεις οι οποίες θα ενεργοποιήσουν εκείνες τις γνωστικές λειτουργίες που θα οδηγήσουν στη μάθηση (Dillenbourg, 1999) και οι οποίες είναι δυσκολότερο να ενεργοποιηθούν σε ατομικό επίπεδο. Ο Dillenbourg (1999) υποστηρίζει ότι η συνεργατική μάθηση δεν είναι μόνο μια παιδαγωγική μέθοδος ή μια ψυχολογική διαδικασία αλλά μια σύνθεση των δύο. Επίσης θεωρεί ότι μια κατάσταση μπορεί να χαρακτηριστεί συνεργατική εάν ο βαθμός διαίρεσης της εργασίας (division of labour) σε επιμέρους εργασίες είναι μικρός. Όσο μεγαλύτερος ο βαθμός διαίρεσης τόσο λιγότερο συνεργατική είναι μια κατάσταση. Για τον καταμερισμό εργασίας χρησιμοποιείται διεθνώς ο όρος cooperation, σε αντιδιαστολή με τον όρο collaboration που χρησιμοποιείται για την καθεαυτό συνεργασία. Ο Dillenbourg (1999) μάλιστα, χρησιμοποιεί τους όρους «σύγχρονη» και «ασύγχρονη» για να περιγράψει τις δύο αυτές διαφορετικές αλληλεπιδράσεις, 26

Θεωρητικό υπόβαθρο λέγοντας ότι πραγματική συνεργασία μπορεί να επιτευχθεί με «σύγχρονα» μέσα και ότι ο καταμερισμός εργασίας λαμβάνει χώρα περισσότερο σε ασύγχρονα συστήματα. Ισχυρίζεται βέβαια ότι οι όροι «σύγχρονος» και «ασύγχρονος» δεν περιγράφουν με ακρίβεια τη τεχνολογία των συστημάτων συνεργασίας ή δεν τεκμηριώνουν σαφώς την κατηγοριοποίηση των συστημάτων αυτών, αφού για παράδειγμα ένα μήνυμα σε ένα ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μπορεί να έχει καθυστέρηση παράδοσης 30 δευτερόλεπτα (και αυτό ονομάζεται «ασύγχρονη» επικοινωνία), ενώ ένα στιγμιαίο μήνυμα μπορεί να έχει καθυστέρηση μόνο 2 δευτερολέπτων (και αυτό ονομάζεται «σύγχρονη» επικοινωνία), παρόλο που δεν γίνεται σαφής διαχωρισμός στη βιβλιογραφία πιο είναι το κατώφλι της χρονικής καθυστέρησης που διαφοροποιεί τις δύο κατηγορίες συστημάτων. Χρησιμοποιώντας τη διάσταση του χρόνου σαν βασικό συστατικό της συνεργασίας οι Roschelle και Teasley (1995) δίνουν τον παρακάτω ορισμό: «Η συνεργασία είναι μια συντονισμένη και σύγχρονη δραστηριότητα που είναι το αποτέλεσμα μιας συνεχούς προσπάθειας να δημιουργηθεί και να διατηρηθεί μία κοινή αντίληψη και κατανόηση ενός προβλήματος». Συμπερασματικά η συνεργασία είναι μια ιδανική περίπτωση αλληλεπίδρασης, κατά την οποία διάφορες συνθήκες συνυπάρχουν (κοινός τόπος, κοινοί στόχοι, συντονισμός, μικρή διαίρεση εργασίας). Στην επόμενη ενότητα θα παρουσιαστεί το πώς το πρόβλημα της ανάλυσης της συνεργασίας αντιμετωπίστηκε από τις διάφορες επιστημονικές περιοχές με τη πάροδο του χρόνου. 2.2. Η εξέλιξη της συνεργασίας μικρών ομάδων Η συνεργασία ατόμων σε μικρές ομάδες και οι παράγοντες που την επηρεάζουν αποτελεί ήδη από την δεκαετία του 70 αντικείμενο έρευνας (Hackman and Vidmar, 1970). Με την εμφάνιση των δικτύων των υπολογιστών, ο υπολογιστής έγινε αναπόφευκτα το μέσο της συνεργασίας σε πολλές περιπτώσεις και μια νέα επιστημονική περιοχή εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 80, αυτή της Τεχνολογίας της Συνεργασίας (Computer Supported Collaborative Work - CSCW) (Jarczyk, Löffler, and Völksen, 1992 και Völksen, 1993). Με τη βοήθεια της παράλληλης έρευνας της αλληλεπίδρασης Ανθρώπου-Υπολογιστή (Human Computer Interaction), η Τεχνολογία της Συνεργασίας ερευνά την αλληλεπίδραση σε επίπεδο 27

Κεφάλαιο 2 Ανθρώπου-Ανθρώπου μέσω Υπολογιστή, μετασχηματίζοντας και ανάγοντας τα συμπεράσματα της πρώτης περιοχής σε αυτό το επίπεδο. Το διαδίκτυο ως κύριος τεχνολογικός φορέας της πληροφορικής επανάστασης προσέφερε νέες δυνατότητες στην επικοινωνία και την συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων. Η δυνατότητα πρόσβασης και διαχείρισης πληροφορίας από γεωγραφικά και χρονικά κατανεμημένα σημεία οδήγησε στην ανάπτυξη υπολογιστικών συστημάτων συνεργασίας. Τα συστήματα συνεργασίας έχουν βρει πολλές εφαρμογές, όπως για παράδειγμα στην τηλεϊατρική, στη συνεργασία κατά τη συγγραφή κειμένων και την επίλυση προβλημάτων, σε κατανεμημένη πρόσβαση σε υπολογιστικά εργαλεία και συστήματα προσομοίωσης, σε συνεργατικά ηλεκτρονικά παιχνίδια κλπ. Στις αρχές της δεκαετίας του 90, η συνεργασία μέσω υπολογιστή άρχισε να εφαρμόζεται σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, καθώς ο υπολογιστής είχε γίνει ήδη αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαίδευσης και τα θετικά αποτελέσματα της συνεργατικής μάθησης είχαν ήδη εδραιωθεί, αφού εθεωρείτο ότι η «από κοινού δημιουργία κατανόησης μέσω της αλληλεπίδρασης προάγει τη μάθηση» (Littleton & Hakkinen, 1999, Johnson and Johnson, 1990). Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε μια νέα επιστημονική περιοχή, αυτή της Συνεργατικής Μάθησης μέσω Υπολογιστή (Computer Supported Collaborative Learning - CSCL). Η Συνεργατική Μάθηση μέσω Υπολογιστή είναι ένα πεδίο έρευνας που κυρίως αφορά στην κατανόηση και στις πρακτικές δημιουργίας κατανόησης στο πλαίσιο κοινών δραστηριοτήτων και στους τρόπους που αυτές οι πρακτικές διαμεσολαβούνται (mediated) από σχεδιασμένα αντικείμενα (designed artifacts) (Koschmann, 1994). Τα δίκτυα ηλεκτρονικών υπολογιστών προσφέρουν νέες δυνατότητες σε αυτό το πεδίο έρευνας και δημιουργούν συγχρόνως νέα ερωτήματα σχετικά με τη δυνατότητα πραγματοποίησης και την αποτελεσματικότητα της συνεργασίας από απόσταση. Η Συνεργατική Μάθηση μέσω Υπολογιστή έχει ως στόχο να βρει τους τρόπους με τους οποίους η συνεργασία μέσω υπολογιστή σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα μπορεί να ενισχύσει τους μηχανισμούς μάθησης. Συγκεκριμένα, στόχος της θέσης αυτής αποτελεί να ανακαλυφθούν οι τρόποι με τους οποίους η τεχνολογία, όταν αυτή υποβοηθάει τη συνεργασία, μπορεί να αποτελέσει παράγοντα καλύτερης συνεργασίας, άρα και μεγαλύτερου μαθησιακού αποτελέσματος. Απαραίτητο στάδιο για την έρευνα σε αυτήν την κατεύθυνση θεωρείται το να εξεταστεί καταρχήν ένα μέρος των παραγόντων που επηρεάζουν εν γένει τη συνεργασία μικρών ομάδων καθώς επίσης και να αναλυθούν οι νέοι παράγοντες που 28

Θεωρητικό υπόβαθρο προκύπτουν από τη χρήση της τεχνολογίας ως το διαμεσολαβητικό μέσο της συνεργασίας. Η άριστη γνώση των παραγόντων αυτών, μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα ευεργετική για τη σχεδίαση συνεργατικών δραστηριοτήτων με στόχο τη μάθηση. Επειδή οι επιθυμητές και συγκεκριμένες μορφές αλληλεπίδρασης μεταξύ των συνεργαζόμενων ατόμων, οι οποίες θα προκαλούσαν τους γνωστικούς μηχανισμούς εκείνους που θα προήγαγαν τη μάθηση δεν είναι σίγουρο ότι θα εμφανιστούν (Dillenbourg, 1999), ως εκ τούτου, μια γενική ανησυχία του σχεδιαστή τέτοιων δραστηριοτήτων είναι να αναπτυχθούν οι τρόποι (μέσω της γνώσης των παραγόντων που επηρεάζουν τη συνεργασία), με τους οποίους θα αυξηθεί η πιθανότητα αυτές οι μορφές αλληλεπιδράσεων πράγματι να εμφανιστούν. Στόχος της διατριβής στην επόμενη ενότητα αποτελεί η αποτύπωση και περιγραφή ορισμένων παραγόντων που επηρεάζουν τη συνεργασία, η καλή ποιότητα της οποία μπορεί να αποτελέσει παράγοντα μάθησης (Johnson and Johnson, 1990) σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, μία θέση που δεν υπόκειται σε έρευνα στην παρούσα διατριβή. 2.3. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συνεργασία μικρών ομάδων Οι παράγοντες που θα περιγραφούν στη συνέχεια επηρεάζουν τη συνεργασία σε δύο επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο επηρεάζουν τη συνεργασία ως διαδικασία (process) με αντίκτυπο στο συντονισμό των ενεργειών, στην ψυχολογία των συνεργατών και γενικά στις εσωτερικές διεργασίες της ομάδας (Johnson, Johnson, and Holubec, 1990). Σε ένα δεύτερο επίπεδο οι παράγοντες αυτοί επηρεάζουν και τα αποτελέσματά της συνεργασίας, είτε αυτά είναι η επίτευξη ενός κοινού στόχου ή ένα τελικό προϊόν, είτε άλλα παράπλευρα αποτελέσματα, τα οποία όμως μπορεί να είναι τα πραγματικά ζητούμενα σε κάποιες περιπτώσεις, όπως είναι η μάθηση σε σενάρια Συνεργατικής Μάθησης. Το υποσύνολο των παραγόντων που θα περιγραφούν αναλυτικότερα στη συνέχεια του κεφαλαίου, είναι αυτό που επηρέασε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τα τρία βασικά θέματα της διατριβής αυτής α) την παραμετρική συνεργατική πλατφόρμα, β) τη μεθοδολογία και τα εργαλεία ανάλυσης και γ) τις μελέτες περίπτωσης. Ο Πίνακας 2-1 δίνει μια συνοπτική εικόνα των παραγόντων αυτών και των ρόλων τους στη παρούσα διατριβή. 29

Κεφάλαιο 2 Πίνακας 2-1. Οι παράγοντες συνεργασίας που επηρέασαν τη διατριβή Παράγοντες Πτυχές Η παραμετρική πλατφόρμα Η μεθοδολογία ανάλυσης Οι μελέτες περίπτωσης Η ύπαρξη κοινών στόχων Το μέγεθος της ομάδας Το αντικείμενο της συνεργασίας Η επίγνωση της κατάστασης Ο μηχανισμός συντονισμού 2.3.1. Ο ρόλος της ύπαρξης κοινών στόχων Όπως ήδη αναφέρθηκε, η ύπαρξη κοινού στόχου αποτελεί βασικό κριτήριο μιας αλληλεπίδρασης προκειμένου αυτή να χαρακτηριστεί ως συνεργατική. Είναι κατά πολλούς το θεμελιώδες στοιχείο, απουσία του οποίου δεν υφίσταται συνεργασία. Σύμφωνα με τον Senge (1990) «το κοινό όραμα δημιουργεί κοινή ταυτότητα», «είναι μια αίσθηση ομοιότητας που δίνει συνάφεια (coherence) σε διαφορετικές δραστηριότητες» και «είναι το πρώτο βήμα που θα επιτρέψει ανθρώπους που δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον να δουλέψουν από κοινού». Η ανάμειξη όλων των συμμετεχόντων στο σχηματισμό των κατευθυντήριων αρχών της ομάδας (όραμα, αποστολή, στόχοι) είναι σημαντική, επειδή αυτές οι αρχές μπορούν έπειτα να ενεργήσουν ως πυξίδα για να οδηγήσουν την ομάδα προς την ολοκλήρωση του βασικού οράματός της (Covey, 1991). Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης και οι προσωπικές προσδοκίες σε μία συνεργασία. Όταν οι ανάγκες των ατόμων μέσα σε μια ομάδα και οι στόχοι της ομάδας είναι αρμονικές, η ομάδα είναι πιθανώς αποτελεσματική. Όταν δεν είναι, η ομάδα είναι πιθανώς ατελέσφορη. Επομένως, οι κοινοί, ή τουλάχιστον οι αρμονικοί στόχοι ή σκοποί δεν είναι κριτήρια σχηματισμού όλων των ομάδων, αλλά των αποτελεσματικών ομάδων (Hersey, Blanchard και Johnson, 1996). Οι κοινοί στόχοι μπορούν μόνο μερικώς να οργανωθούν κατά την έναρξη της 30

Θεωρητικό υπόβαθρο συνεργασίας, ενώ θα πρέπει οι ίδιοι να συζητηθούν και να αναθεωρηθούν πιθανόν καθώς η συνεργασία εξελίσσεται. Η καθιέρωση κοινών στόχων είναι μέρος της ανάπτυξης κοινής βάσης επικοινωνίας, δεδομένου ότι αφενός οι ενέργειες δεν μπορούν να ερμηνευθούν και να αξιολογηθούν χωρίς την ύπαρξη κοινών στόχων και αφετέρου οι τυχόν αποκλίσεις και ασυμφωνίες στους στόχους αποκαλύπτονται συχνά μέσω της διαφωνίας στην κοινή δράση. Μέσω της διαπραγμάτευσης των στόχων, οι συνεργαζόμενοι όχι μόνο αναπτύσσουν τους κοινούς στόχους, αλλά γίνονται επίσης αμοιβαία ενήμεροι για τους κοινούς αυτούς στόχους τους (Dillenbourg, 1999). Παρόμοιο ισχυρισμό διατυπώνουν και οι Blanchard και Johnson (1983), οι οποίοι αναφέρουν ότι «το να θέτεις κοινούς στόχους είναι καλό, διότι τότε ο καθένας γνωρίζει τι να περιμένει εξ αρχής από τη συνεργασία». Ευεργετικό για μια συνεργασία είναι και το γεγονός ότι όταν υπάρχουν κοινοί στόχοι που έχουν συμφωνηθεί από κοινού, τότε αυτό μπορεί να οδηγήσει στην καλύτερη αξιοποίηση των δημιουργικών πλευρών μιας σύγκρουσης-ασυμφωνίας (Eisenhardt, Kahwajy, and Bourgeois, 1997), ενώ από την άλλη, η ανυπαρξία κοινών στόχων μπορεί να προκαλέσει ανταγωνισμό και «εχθρικές» συμπεριφορές (Hare and O Neill, 2000). Η ύπαρξη κοινών στόχων είναι συνεπώς ένας παράγοντας που επηρεάζει θετικά την εξέλιξη και το αποτέλεσμα μιας συνεργασίας. Το γεγονός αυτό επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη σχεδίαση των μελετών περίπτωσης. Ήδη, λόγω της φύσης και μόνο των μελετών (εκπαιδευτικά περιβάλλοντα) τα μέλη των ομάδων είχαν ως κοινό στόχο τη θετική αξιολόγηση του προϊόντος της συνεργασίας τους από τους διδάσκοντες. Επιπλέον όμως στους συμμετέχοντες έγινε σαφές ότι στόχος κάθε ομάδας αποτελεί η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συνεργασία, η οποία θα μπορούσε κατά έναν τρόπο να εκτιμηθεί από το βαθμό της ίσης συμμετοχής στη δραστηριότητα από όλα τα μέλη της ομάδας. Μάλιστα, σε μια ορισμένη μελέτη περίπτωσης που θα περιγραφεί στο Κεφάλαιο 5, συνέπεια του γεγονότος ότι ο στόχος της ίσης συμμετοχής εσκεμμένα δεν τονίστηκε ιδιαίτερα, ήταν να παρατηρηθεί σημαντική διαφοροποίηση σε ορισμένα μέλη των ομάδων όσον αφορά στη συμμετοχή τους στην κοινή εργασία. Η ίση συμμετοχή αποτελεί βασικό κριτήριο καλής συνεργασίας, όπως θα φανεί στη συνέχεια, και βασικός παράγοντας για αυτό αποτελεί το μέγεθος της ομάδας. 31