ΚΤΗΜΑΤΑΓΟΡΑ ΚΡΗΤΗΣ 2 ο Εξάµηνο 2015

1 ΚΤΗΜΑΤΑΓΟΡΑ ΚΡΗΤΗΣ 2 ο Εξάµηνο 2015

2 Πίνακας Περιεχοµένων 1. Οικονοµική επισκόπηση... 3 2. Αγορά γραφείων... 5 3. Αγορά κατοικιών... 9 4. Αγορά καταστηµάτων... 14 5. Logistics & Βιοµηχανία... 18 6. Τουρισµός... 19

3 1. Οικονοµική επισκόπηση Το 2015 αποτέλεσε µια ιδιαίτερη και δύσκολη χρονιά για την ελληνική οικονοµία, λόγω της πολιτικής αβεβαιότητας, της επιβολής των capital controls και της χρονοβόρας διαδικασίας διαπραγµάτευσης µε τους θεσµούς. Ωστόσο, σύµφωνα µε τις χειµερινές οικονοµικές προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η ελληνική οικονοµία εµφανίζεται ανθεκτική, µε αποτέλεσµα η ύφεση για το 2015 να είναι τελικά µικρότερη σε σχέση µε τις αντίστοιχες φθινοπωρινές προβλέψεις. Σε αυτό συνετέλεσαν τα αυξηµένα επίπεδα ιδιωτικής κατανάλωσης, η επιτυχής ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, η εφαρµογή των διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων που προβλέπονται στο νέο πρόγραµµα του Ευρωπαϊκού Μηχανισµού Σταθερότητας και η σχετική πρόοδος στην πορεία των ιδιωτικοποιήσεων. Σύµφωνα µε την πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2015, η ιδιωτική κατανάλωση ήταν µεγαλύτερη του αναµενόµενου, καθώς τα νοικοκυριά προτίµησαν να ξοδέψουν τις τραπεζικές τους καταθέσεις υπό το φόβο ενός πιθανού «κουρέµατος». Ωστόσο, η πρόσθετη φορολογική επιβάρυνση για µισθωτούς, συνταξιούχους, ελεύθερους επαγγελµατίες και επιχειρήσεις, αναµένεται να επηρεάσει αρνητικά το διαθέσιµο εισόδηµα και την ιδιωτική κατανάλωση το 1 ο εξάµηνο του 2016. Παράλληλα, ο κλάδος του τουρισµού επέδειξε αξιοσηµείωτη πρόοδο και το 2016 αναµένεται να αποτελέσει νέα χρονιά ρεκόρ, ενώ προβλέπεται ότι οι εισαγωγές θα συνεχίσουν να µειώνονται ταχύτερα σε σχέση µε τις εξαγωγές, συνεισφέροντας θετικά στην πορεία της ανάπτυξης. Επίσης, η επιχειρηµατική εµπιστοσύνη, όπως αντανακλάται στο είκτη Οικονοµικού Κλίµατος και στο είκτη Υπευθύνων Προµηθειών, ανακτήθηκε σχετικά γρήγορα µετά τη «βουτιά» σε ιστορικά χαµηλά τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2015, ενώ το γενικό οικονοµικό κλίµα σταθεροποιήθηκε τον Οκτώβριο και βελτιώθηκε ακόµη περαιτέρω το µήνα εκέµβριο. Πλέον, αυξηµένες πιθανότητες επιστροφής στην ανάκαµψη το 2 ο εξάµηνο του 2016, υπό συγκεκριµένες όµως προϋποθέσεις, προβλέπουν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο Οργανισµός για την Οικονοµική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ) και η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ), τονίζοντας ωστόσο ότι η πορεία της οικονοµίας συνδέεται άρρηκτα µε το ρυθµό υλοποίησης των µεταρρυθµίσεων που προβλέπονται στη συµφωνία µε τους θεσµούς. Στις απαραίτητες προϋποθέσεις για επιστροφή σε διατηρήσιµη ανάπτυξη η Τράπεζα της Ελλάδος αναφέρει, εκτός της πολιτικής συναίνεσης, την αντιµετώπιση του προβλήµατος των µη εξυπηρετούµενων δανείων, την ταχεία εφαρµογή των µεταρρυθµίσεων στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών, τις δράσεις για τη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας, τη διατήρηση των πρωτογενών πλεονασµάτων, τις παράλληλες δράσεις για την αύξηση της αποτελεσµατικότητας του δηµοσίου τοµέα, καθώς και την ενίσχυση της ικανότητας του δηµόσιου τοµέα να εφαρµόσει τις διαρθρωτικές αλλαγές που απαιτούνται.

4 Με βάση τα εποχικά διορθωµένα στοιχεία που δηµοσιεύτηκαν το Φεβρουάριο του 2016 από την Ελληνική Στατιστική Αρχή, το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) της χώρας σε όρους όγκου, παρουσίασε κατά το 3 ο τρίµηνο του 2015 µείωση 1,4% σε σχέση µε το 2 ο τρίµηνο του ίδιου έτους και 1,9% σε σχέση µε την αντίστοιχη περίοδο του 2014, ενώ κατά το 4 ο τρίµηνο του 2015 παρουσίασε µείωση 0,6% σε σχέση µε το 3 ο τρίµηνο του ίδιου έτους και 1,9% σε σχέση µε την αντίστοιχη περίοδο του 2014. Η επιδείνωση των δεικτών οικονοµικού κλίµατος και των συνθηκών χρηµατοδότησης του ιδιωτικού τοµέα υποδηλώνουν ότι η επιβράδυνση του ρυθµού ανάπτυξης της οικονοµίας ενδεχοµένως να διατηρηθεί και το έτος 2016, ενώ από το έτος 2017 ο ρυθµός ανάπτυξης αναµένεται να παρουσιάσει ουσιαστικότερη ανάκαµψη. Ειδικότερα, η χειµερινή έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προβλέπει ρυθµό ανάπτυξης 0,0% για το 2015 έναντι του 0,5% που προέβλεπε στην εαρινή της έκθεση, ενώ για το ονοµαστικό ισοζύγιο οι προβλέψεις για το 2016 και το 2017 είναι στο -3,4% και στο - 2,1% του ΑΕΠ αντιστοίχως, έναντι της πρόβλεψης για -2,1% και -2,2% στην εαρινή έκθεση. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ (02/2016) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΕΙΚΤΕΣ 2014 2015 2016 2017 ΑΕΠ σε τρέχουσες τιµές 0,7 0,0-0,7 2,7 Εναρµονισµένος Πληθωρισµός -1,4-1,1 0,5 0,8 Ανεργία (% εργατικού δυναµικού) 26,5 25,1 24,0 22,8 Έλλειµµα Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ) -3,6-7,6-3,4-2,1 ηµόσιο Χρέος (% ΑΕΠ) 178,6 179,0 185,0 181,8 Πηγή: ec.europa.eu ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΟΟΣΑ (11/2015) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΕΙΚΤΕΣ 2014 2015 2016 2017 ΑΕΠ σε τρέχουσες τιµές 0,7-1,4-1,2 2,1 Εναρµονισµένος Πληθωρισµός -2,8-0,9 0,7 0,5 Ανεργία (% εργατικού δυναµικού) 26,5 25,2 24,8 23,4 Έλλειµµα Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ) -3,6-4,3-7,7-1,5 ηµόσιο Χρέος (% ΑΕΠ) 181,3 190,0 200,0 197,4 Πηγή: www.oecd.org

5 2. Αγορά γραφείων Η αγορά των γραφειακών χώρων στην Κρήτη παρέµεινε σταθερή το 2 ο εξάµηνο του 2015, ενώ σε σχέση µε το 2014, η αγορά κινήθηκε πτωτικά σε ποσοστό περίπου 5-10%. Παρόλο το γεγονός ότι οι ζητούµενες τιµές κυµαίνονται σε χαµηλά επίπεδα, η πτωτική διαπραγµάτευση εξακολουθεί να είναι έντονη και καταλήγει συνήθως σε αποµειώσεις τουλάχιστον 10-15%. Όσον αφορά τις αποδόσεις, αυτές κινήθηκαν ελαφρώς πτωτικά το τελευταίο εξάµηνο, δεδοµένου ότι οι εξελίξεις σε πολιτικό και οικονοµικό τοµέα δεν ήταν τόσο επιβλαβείς για την οικονοµία σε σχέση µε τις αρχικές προβλέψεις. Στα Χανιά, τα µισθώµατα στην πλατεία ικαστηρίων είναι υψηλότερα συγκριτικά µε το κέντρο της πόλης, λόγω της ύπαρξης του κτιρίου της Περιφερειακής Ενότητας και των ικαστηρίων, ενώ οι υψηλότερες αγοραίες αξίες εντοπίζονται στο κέντρο της πόλης και συγκεκριµένα στην Πλατεία 1866 και τις οδούς Χατζηµιχάλη Γιάνναρη και Σκαλίδη. Μέγαρο Trianon στην περιοχή ικαστήρια, Χανιά Στο Ηράκλειο, η πλειοψηφία των γραφειακών χώρων συγκεντρώνεται στο κέντρο της πόλης (οδοί Ζωγράφου, αιδάλου, ηµοκρατίας, ικαιοσύνης, Έβανς, 25 ης Αυγούστου, Καλοκαιρινού, Αβέρωφ, 1821, Πλατεία Λιονταριών), όπου ελεύθεροι επαγγελµατίες και εταιρείες ενδιαφέρονται για γραφεία κοντά σε δηµόσιες υπηρεσίες. Αντιθέτως, η ζήτηση για γραφειακούς χώρους που βρίσκονται εκτός των κεντρικών οδών και στα προάστια της πόλης είναι σχεδόν µηδενική. Στο Ρέθυµνο, η βασική αγορά γραφείων συγκεντρώνεται στο εµπορικό κέντρο της πόλης, την Παλιά Πόλη και την Πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου, ενώ νέοι γραφειακοί χώροι (10ετίας) εντοπίζονται στις βασικές οδούς εισόδου στο κέντρο της πόλης, όπως οι Λεωφόροι Ηγουµένου Γαβριήλ (δυτική είσοδος) και Πορτάλιου (ανατολική είσοδος). Τέλος, στο Λασίθι, λόγω του µικρού σχετικά µεγέθους των πόλεων, οι γραφειακοί χώροι συγκεντρώνονται σχεδόν αποκλειστικά γύρω από την πλατεία κάθε πόλης.

6 Πηγή: ανός - Μελάκης επε

8 Πηγή: ανός - Μελάκης επε * Οι τιµές µίσθωσης και πώλησης διαφοροποιούνται ανάλογα µε την ακριβή θέση, την ηλικία, την ποιότητα κατασκευής και το επίπεδο συντήρησης των ακινήτων.

9 3. Αγορά κατοικιών Μετά την προκήρυξη των εθνικών εκλογών, παρατηρήθηκε αύξηση της ζήτησης για την αγορά µικρών κυρίως διαµερισµάτων. Αρκετοί ήταν εκείνοι που απέσυραν τις τραπεζικές τους καταθέσεις και τις επένδυσαν στην αγορά οικονοµικών διαµερισµάτων µε σκοπό την ανακαίνιση και εκµετάλλευσή τους. Τα οικιστικά ακίνητα, όπως προκύπτει από τη σχετική κινητικότητα στην κτηµαταγορά, αποτέλεσαν καταφύγιο ασφαλείας για αρκετό κόσµο µε ανησυχία και οικονοµική ανασφάλεια. Ωστόσο, η εν λόγω δραστηριότητα δεν στάθηκε ικανή να ανατρέψει το άσχηµο κλίµα της κτηµαταγοράς και διακόπηκε απότοµα στο τέλος του 1 ου εξαµήνου λόγω της επιβολής των capital controls, ενώ τροχοπέδη στην αναστροφή του αρνητικού κλίµατος αποτέλεσε η έλλειψη τραπεζικής χρηµατοδότης και η µη ανάκαµψη της αγοράς ενυπόθηκων δανείων. Η αγορά κατοικίας εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από µικρό όγκο συναλλαγών, µε τις τιµές να παρουσιάζουν τάσεις σταθεροποίησης σε κεντρικές περιοχές και ήπιες πτωτικές τάσεις στις λοιπές περιοχές, ενώ σχετικά αυξηµένο µισθωτικό ενδιαφέρον παρουσιάζεται για κατοικίες µεσαίου µεγέθους και καλής ποιότητας κατασκευής. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι ζητούµενες τιµές κινήθηκαν πτωτικά σε σχέση µε το 2014 σε ποσοστό περίπου 5%, ενώ η πτωτική διαπραγµάτευση κινείται πλέον σε ποσοστά άνω του 10-15%. Όσον αφορά τον τοµέα της εξοχικής κατοικίας, καταγράφονται σηµαντικές επενδυτικές ευκαιρίες, δεδοµένης της µεγάλης πτώσης των τιµών κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Ο αριθµός των απούλητων εξοχικών κατοικιών στην Κρήτη υπολογίζεται σε 5.000 περίπου, αριθµός που έχει παραµείνει σχεδόν σταθερός την τελευταία πενταετία, λόγω της παύσης της οικοδοµικής δραστηριότητας και του περιορισµένου ενδιαφέροντος από ξένους ή εγχώριους επενδυτές. Ταυτόχρονα, οι τιµές πώλησης έχουν µειωθεί σε ποσοστό έως και άνω του 40% σε σχέση µε τις προ κρίσης εποχές. Σε γενικές γραµµές, υπάρχει η πεποίθηση ότι η αγορά κατοικιών άγγιξε τα πλέον χαµηλά επίπεδα το 2015 και έχει τη δυνατότητα να εισέλθει σε τροχιά ανάκαµψης από το 2016 όσο η οικονοµία σταθεροποιείται, ενισχύοντας έτσι τη γενικότερη πορεία ανάκαµψης. Στα Χανιά, στην περιοχή του κέντρου, η πλειοψηφία των κατοικιών είναι τουλάχιστον 25-30ετίας και το εύρος τιµών κυµαίνεται στα 750-1.200 /τµ, ανάλογα µε τη θέση, την ηλικία και τη συντήρηση, ενώ οι τιµές πώλησης για νεόδµητα ακίνητα κυµαίνονται στα 1.800-2.100 /τµ. Οι τιµές πώλησης για νέες συµβατικές κατασκευές σε δηµοφιλείς οικιστικές περιοχές κοντά στο κέντρο της πόλης, κυµαίνονται στα 1.600-1.900 /τµ στην Χαλέπα, στα 1.550-1.800 /τµ στη Νέα Χώρα και στα 1.450-1.650 /τµ στα Λενταριανά και την Αµπεριά. Όσον αφορά τις τιµές µίσθωσης, αυτές παρέµειναν σχεδόν σταθερές σε σχέση µε το 1 ο εξάµηνο του 2015 και το 2014.

10 Στο Ηράκλειο, στην περιοχή του κέντρου, η πλειοψηφία των κατοικιών είναι άνω της 25ετίας, µε τις τιµές πώλησης να κυµαίνονται στα 1.000-1.400 /τµ, ανάλογα µε τη συντήρηση και τη δυνατότητα στάθµευσης. Οι τιµές των νεόδµητων διαµερισµάτων σε δηµοφιλείς περιοχές περιµετρικά του κέντρου, όπως η Ανάληψη, ο Μασταµπάς και ο Θέρισσος, καθώς και στο προάστιο του Αγίου Ιωάννη κυµαίνονται στα 1.800-2.200 /τµ. Στις υπόλοιπες επεκτάσεις ( ειλινά, Κορώνη Μαγαρά, Μεσαµπελιές, Πατέλες, Πόρος, Κατσαµπάς, Μπενντεβή), οι τιµές πώλησης κυµαίνονται στα 1.700-2.100 /τµ. Οι τιµές µίσθωσης παρέµειναν σχεδόν σταθερές και κυµαίνονται στα 4-6 /τµ, µε τις µεγαλύτερες τιµές να αφορούν το κέντρο και δηµοφιλή προάστια, όπως ο Άγιος Ιωάννης. Στο Ρέθυµνο, η πλειοψηφία των κατοικιών στην περιοχή της Παλιάς Πόλης είναι κτίρια µεγάλης παλαιότητας, µε το εύρος τιµών πώλησης να κυµαίνεται στα 1.000-1.400 /τµ, ανάλογα µε το επίπεδο συντήρησης. Οι τιµές πώλησης για νέες συµβατικές κατοικίες σε περιοχές κοντά στο κέντρο, όπως η Καλλιθέα, ο Μασταµπάς και ο Κουµπές, κυµαίνονται στα 1.600-2.000 /τµ ανάλογα µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιδιοκτησίας, όπως η προβολή, ο όροφος, η θέα και το µέγεθος. Τα µισθώµατα παρέµειναν σταθερά σε σχέση µε το 1 ο εξάµηνο του 2015 και το 2014, µε τη µείωση να κυµαίνεται στα επίπεδα περίπου του 10% την τελευταία τριετία. Νεόδµητα συγκροτήµατα κατοικιών σε Ηράκλειο και Ρέθυµνο Τέλος, στο Λασίθι, στις πόλεις του Αγίου Νικολάου, της Ιεράπετρας και της Σητείας, οι µεγαλύτερες τιµές πώλησης εντοπίζονται στην παραθαλάσσια ζώνη, καθώς και στις νέες επεκτάσεις, λόγω της ύπαρξης κατασκευών µικρής ηλικίας, ενώ οι τιµές πώλησης στα παλαιά τµήµατα των πόλεων είναι ελαφρώς µικρότερες. Όσον αφορά τις τιµές µίσθωσης, αυτές παρέµειναν σχεδόν σταθερές σε σχέση µε το 2014.

14 4. Αγορά καταστηµάτων Στα Χανιά, το µεγαλύτερο µισθωτικό ενδιαφέρον εντοπίζεται στο Παλιό Λιµάνι, µε τα µισθώµατα να κυµαίνονται στα 30-40 /τµ, ενώ οι οδοί µε τη µεγαλύτερη εµπορικότητα εξακολουθούν να είναι η Χάλυδων, η Χατζηµιχάλη Γιάνναρη και η Σκαλίδη, όπου τα µισθώµατα κυµαίνονται στα 25-40 /τµ. Άνοδος στα µισθώµατα παρατηρείται στην οδό Τζανακάκη, λόγω του νέου καταστήµατος H&M, καθώς και στην περιοχή Ποτιέ, η οποία λόγω της πρόσφατη πεζοδρόµησης έχει γίνει πόλος έλξης για καταστήµατα υγειονοµικού ενδιαφέροντος. Στο Ηράκλειο, το µισθωτικό ενδιαφέρον εντοπίζεται κυρίως στα καταστήµατα εντός των τειχών. Οι οδοί µε την µεγαλύτερη εµπορικότητα παραµένουν η αιδάλου, η 1866 και η πλατεία Λιονταριών, µε τα µισθώµατα να κυµαίνονται στα 30-50 /τµ. Εμπορικό Κέντρο Olea, Πλατανιάς, Χανιά Εμπορικό Κέντρο Talos Plaza, Ηράκλειο Στο Ρέθυµνο, τα µηνιαία µισθώµατα κυµαίνονται στα 15-30 /τµ στην οδό Αρκαδίου (µε τις µεγαλύτερες τιµές να αφορούν το βόρειο τµήµα της οδού) και στα 10-15 /τµ στις δευτερεύουσες οδούς (Γερακάρη, Εθνικής Αντιστάσεως) της Παλιάς Πόλης. Τέλος, στο Λασίθι, η εµπορική δραστηριότητα συγκεντρώνεται κυρίως στην παραλιακή ζώνη και στο κέντρο των πόλεων, ενώ η σχετικά µικρή προσφορά ακινήτων έχει ως συνέπεια τις αρκετά υψηλές µισθωτικές και αγοραίες αξίες σε αρκετές περιπτώσεις.

18 5. Logistics & Βιοµηχανία Στην Κρήτη, το ενδιαφέρον όσον αφορά τον τοµέα των logistics και της βιοµηχανίαςβιοτεχνίας είναι ιδιαίτερα µικρό και ως εκ τούτου, η αγορά στους συγκεκριµένους τοµείς παρέµεινε σταθερή κατά το 2 ο εξάµηνο του 2015. Η εξαγορά της MAKRO Cash & Carry από τον Όµιλο Σκλαβενίτη δεν επέφερε κάποια αλλαγή στη λειτουργία των δύο καταστηµάτων σε Ηράκλειο και Χανιά. Παράλληλα, η Praktiker Hellas, η µεγαλύτερη αλυσίδα οικιακού και τεχνικού εξοπλισµού στην Ελλάδα, που διατηρεί ήδη κατάστηµα στο Ηράκλειο, έχει επιδείξει ενδιαφέρον για τη δηµιουργία καταστήµατος στα Χανιά και βρίσκεται σε προχωρηµένες συζητήσεις για τη µίσθωση του γηπέδου που θα φιλοξενήσει τις εγκαταστάσεις της. Μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι εντοπίζονται κυρίως στο Ηράκλειο και τα Χανιά, λόγω της ύπαρξης ΒΙ.ΠΕ στο Ηράκλειο και ΒΙΟ.ΠΑ στα Χανιά, καθώς και αεροδροµίου και εµπορικού λιµανιού στις δύο αυτές πόλεις. Οι ζητούµενες τιµές µίσθωσης κυµαίνονται συνήθως στα 2-4 /τµ για το Ηράκλειο και στα 1,5-3 /τµ για τα Χανιά. Όσον αφορά τις περιοχές του Ρεθύµνου και του Λασιθίου, δεν υπάρχει διαµορφωµένη κτηµαταγορά στο συγκεκριµένο τοµέα, καθώς οι λιγοστοί µεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι κατασκευάζονται κατά παραγγελία και σύµφωνα µε τις ανάγκες της προ εγκατάσταση επιχείρησης, Τέλος, όσον αφορά το ΒΙΟ.ΠΑ Ρεθύµνου στην περιοχή της Αγίας Τριάδας, το σύνολο των οικοπέδων έχουν διατεθεί από το 2010 και έχουν κατασκευαστεί πλήρη δίκτυα υποδοµών και οι κοινόχρηστες εγκαταστάσεις, ωστόσο µόνο µια επιχείρηση έχει εγκατασταθεί σε αυτό µέχρι σήµερα, δείγµα της µεγάλης κρίσης που γνωρίζει ο τοµέας τα τελευταία χρόνια.

19 6. Τουρισµός Ο τουρισµός αποτελεί έναν από τους λίγους τοµείς της ελληνικής οικονοµίας που είναι ανταγωνιστικός σε διεθνές επίπεδο, καθώς παρά τις συνεχείς οικονοµικές προκλήσεις, επιδεικνύει αξιοσηµείωτη πρόοδο τα τελευταία χρόνια, µε το 2015 να αποτελεί χρονιά ρεκόρ, παρά τη σχετική επιβράδυνση που σηµειώθηκε λόγω των σηµαντικών πολιτικών εξελίξεων. Τα προνοµιακά γεωγραφικά χαρακτηριστικά της Ελλάδος, σε συνδυασµό µε τις ταχέως αναπτυσσόµενες υποδοµές στον τοµέα των µεταφορών και την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισµό των τουριστικών υποδοµών ειδικού χαρακτήρα, αποτελούν εχέγγυα για την ανάδειξη της χώρας σε έναν από τους µεγαλύτερους τουριστικούς προορισµούς στην Ευρώπη και σε σηµαντικό µεταφορικό κόµβο σε διεθνές επίπεδο. Σύµφωνα µε το Σύνδεσµο Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), το 2015 ο αριθµός των τουριστών αυξήθηκε σε 26 εκατ. έναντι 24,5 εκατ. το 2014 (η πρόβλεψη για το 2016 είναι στα 28 εκατ.), ενώ ανοδική ήταν και η πορεία των εσόδων, καθώς από 14,3 δισ. ευρώ το 2014 ανήλθαν στα 14,5 δις ευρώ το 2015. Η αύξηση οφείλεται κυρίως στο µεγάλο αριθµό Γερµανών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα και ειδικότερα την Κρήτη, καθώς οι µεγάλοι γερµανικοί tour operators αύξησαν τις προσφορές τους για την Ελλάδα, ενώ η TUI διέθεσε 10% περισσότερες αεροπορικές θέσεις για την Ελλάδα σε σχέση µε το 2014. Αύξηση παρουσίασαν και οι Πολωνοί τουρίστες, καθώς από τους 600.000 το 2014 έφτασαν στους 900.000 το 2015, ενώ το 2016 αναµένονται να φθάσουν το 1,5 εκατ. Ώθηση στις τουριστικές κρατήσεις προς την Ελλάδα µπορεί να δώσουν οι πρόσφατες εξελίξεις στην Τουρκία (τροµοκρατικές επιθέσεις, ρωσικό εµπάργκο) και την Αίγυπτο. Σύµφωνα µε το πρακτορείο Reuters, ο ταξιδιωτικός οργανισµός TUI παρουσιάζει µείωση κρατήσεων προς τη γειτονική χώρα σε ποσοστό περίπου 40% σε σχέση µε το 2015. Το µεγαλύτερο ποσοστό αφορά Ρώσους επισκέπτες (3,9 εκατ. το 2015), οι οποίοι αναζητούν νέους προορισµούς στη Μεσόγειο και για την προσέλκυση των οποίων έχουν προωθηθεί ήδη από το Υπουργείο Εξωτερικών οι απαραίτητες νοµοθετικές ρυθµίσεις προκειµένου για τη βελτίωση του καθεστώτος έκδοσης θεωρήσεων. Αεροδρόµια Αφίξεις Με βάση τα έως τώρα στοιχεία, το 2016 αναµένεται µεγάλος αριθµός αφίξεων στα αεροδρόµια του Ηρακλείου και των Χανίων, γεγονός που θα ενισχύσει σηµαντικά τον τουρισµό της Κρήτης. Παράλληλα, ο νέος αεροσταθµός του δηµοτικού αεροδροµίου Σητείας αναµένεται να αναβαθµίσει το ρόλο της πόλης ως πύλη εισόδου στην ανατολική Κρήτη. Ωστόσο, προβληµατισµό και έντονες αντιδράσεις από τους τοπικούς φορείς έχει προκαλέσει η συµφωνία για την παραχώρηση 14 περιφερειακών αεροδροµίων στην κοινοπραξία Fraport-Κοπελούζος, µεταξύ των οποίων και το αεροδρόµιο των Χανίων.

20 Μέσα στο 2015, µετά από 30 χρόνια και συγκεκριµένα στα τέλη Απριλίου, πτήση της εταιρείας British Airways από το αεροδρόµιο Gatwick του Λονδίνου προσγειώθηκε στο αεροδρόµιο Ηρακλείου. Η εταιρεία πραγµατοποίησε τέσσερις εβδοµαδιαίες πτήσεις κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου, ενώ τους µήνες αιχµής (Ιούλιος, Αύγουστος) προσέθεσε ακόµη µία. Παράλληλα, στα τέλη Μαΐου, η γερµανική εταιρεία Lufthansa ξεκίνησε και πάλι µετά από 20 χρόνια τις πτήσεις της από Μόναχο προς Ηράκλειο. Η εταιρεία χαµηλού κόστους Ryanair αύξησε σηµαντικά τον αριθµό των πτήσεων προς τα Χανιά, η εταιρεία TUIfly του οµίλου TUI προσέθεσε νέες πτήσεις από Στουτγάρδη, Ντίσελντορφ και Ανόβερο προς Χανιά και µία πτήση από Βιέννη προς Ηράκλειο, ενώ η φινλαδική εταιρεία Finnair εισήγαγε στο εβδοµαδιαίο της πρόγραµµα δύο πτήσεις από Ελσίνκι προς Ηράκλειο και έξι πτήσεις από Ελσίνκι προς Χανιά. Με βάση τα προσωρινά στοιχεία του ΣΕΤΕ, οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις την περίοδο Ιανουάριος-Νοέµβριος 2015 ανήλθαν στις 2.559.805 για το αεροδρόµιο του Ηρακλείου (-1,4% σε σχέση µε το 2014 2 ο στην κατάταξη πανελλαδικά) και στις 940.910 για το αεροδρόµιο των Χανίων (+0,7% σε σχέση µε το 2014 7 ο στην κατάταξη πανελλαδικά), ενώ για το σύνολο των ελληνικών αεροδροµίων παρουσιάζεται αύξηση 5,7% σε σχέση µε το 2014. Η µικρή αύξηση των αφίξεων στο αεροδρόµιο των Χανίων οφείλεται κυρίως στη αύξηση του αριθµού πτήσεων εσωτερικού από Αθήνα και Θεσσαλονίκη, µε τις αφίξεις εξωτερικού να παραµένουν στα περσινά περίπου επίπεδα ρεκόρ. Σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία της εταιρείας OAG Schedules Analyser, τον Αύγουστο του 2015, το αεροδρόµιο των Χανίων βρέθηκε στην 1η θέση και το αεροδρόµιο Ηρακλείου στην 7η θέση πανευρωπαϊκά, όσον αφορά τα αεροδρόµια µε το µεγαλύτερο ποσοστό αύξησης στις αφίξεις πτήσεων σε σχέση µε το 2014. Ο διαρκώς αυξανόµενος αριθµός πτήσεων προς το αεροδρόµιο Χανίων καθιστά επιτακτική την ανάγκη για ολοκλήρωση του έργου ανακατασκευής και επέκτασης, το οποίο αναµενόταν να παραδοθεί στα τέλη του 2015. Λιµάνια - Αφίξεις Στον τοµέα της κρουαζιέρας, η Ελλάδα αποτελεί τον τρίτο πιο δηµοφιλή προορισµό στην Ευρώπη, µετά την Ισπανία και την Ιταλία. Σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία της Ένωσης Λιµένων Ελλάδος, το 2015 είχαµε 4.281 αφίξεις κρουαζιερόπλοιων έναντι 3.826 το 2014 (αύξηση 12%), ενώ ο αριθµός των επισκεπτών κυµάνθηκε στα ίδια επίπεδα µε το 2014 (περίπου 5 εκατ.). Θετικό αναµένεται το ισοζύγιο και για το 2016, παρά τα σηµαντικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου εξαιτίας των πολεµικών συγκρούσεων, των τροµοκρατικών επιθέσεων και του µεγάλου προσφυγικού ρεύµατος. Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις της Ένωσης Εφοπλιστών Κρουαζιερόπλοιων και Φορέων Ναυτιλίας, το 2016 αναµένονται στα ελληνικά λιµάνια λιγότερες αφίξεις κρουαζιερόπλοιων (4.044), αλλά µε περισσότερους επισκέπτες (5,2 εκατ.).

21 Όσον αφορά το λιµάνι του Ηρακλείου, το 2015 σηµειώθηκε αύξηση 6% στον αριθµό των αφίξεων σε σχέση µε το 2014, παρά το σηµαντικό ανταγωνισµό στην περιοχή, καθώς και την απόφαση ορισµένων εταιρειών διαχείρισης κρουαζιερόπλοιων να αποχωρήσουν από τη Μεσόγειο, λόγω των γεωπολιτικών εξελίξεων στην περιοχή. Με βάση τα επίσηµα στοιχεία του Οργανισµού Λιµένος Ηρακλείου, οι αφίξεις για το 2015 ανήλθαν σε 170 κρουαζιερόπλοια µε 219.805 επιβάτες, έναντι 160 κρουαζιερόπλοιων µε 242.951 επιβάτες το 2014, µε τον Οκτώβριο να αποτελεί το µήνα ρεκόρ µε 32 αφίξεις συνολικά. Η σηµαντική αύξηση των αφίξεων στο λιµάνι Ηρακλείου, έχει οδηγήσει στην απόφαση για την κατασκευή νέου τερµατικού σταθµού στο αεροδρόµιο του Ηρακλείου, που θα προορίζεται αποκλειστικά για τους επιβάτες κρουαζιέρας. Νέος τερµατικός σταθµός κρουαζιέρας στο αεροδρόµιο Ηρακλείου Όσον αφορά το λιµάνι της Σούδας, οι αφίξεις των επισκεπτών κρουαζιέρας για το 2015 σχεδόν τριπλασιάστηκαν σε σχέση µε το 2014, αποτέλεσµα των έντονων προσπαθειών που κατέβαλαν οι τοπικές αρχές για προσέλκυση πολυτελών κρουαζιερόπλοιων µε επιβάτες υψηλού εισοδηµατικού προφίλ. Είναι ενδεικτικό ότι οι κορυφαίες παγκοσµίως εταιρείες διαχείρισης κρουαζιερόπλοιων MSC Cruises, Crystal Cruises, Costa Cruises, Princess Cruises και Aida Cruises πραγµατοποίησαν προσεγγίσεις για πρώτη φορά στο λιµάνι της Σούδας µέσα στο 2015. Οι αφίξεις κρουαζιερόπλοιων για το 2015 ανήλθαν συνολικά στις 59, µε τον αριθµό των επισκεπτών να ανέρχεται στις 96.612 και τον Οκτώβριο να αποτελεί το µήνα ρεκόρ µε 16 αφίξεις. Όσον αφορά το 2016, ο αριθµός των προγραµµατισµένων αφίξεων ανέρχεται στις 76, µε το πρόγραµµα να µην είναι τελικό, καθώς αναµένονται άλλες 20 περίπου.

22 Επενδύσεις Παρουσιάζεται έντονο ενδιαφέρον από ιδιωτικά επενδυτικά κεφάλαια και διεθνή σήµατα (brands), αλλά και εγχώριους και διεθνείς εξειδικευµένους διαχειριστές, προκειµένου για την είσοδό τους στην ελληνική αγορά, τη βελτίωση των υποδοµών και την προσέλκυση περισσότερων τουριστών και υψηλού εισοδηµατικού προφίλ. To επενδυτικό ενδιαφέρον αφορά κυρίως υφιστάµενες τουριστικές µονάδες µεσαίου ή µεγάλου µεγέθους, µεγάλες παραθαλάσσιες εκτάσεις, καθώς και µικρά ιδιωτικά νησιά. Όσον αφορά την Κρήτη, το µεγαλύτερο επενδυτικό ενδιαφέρον αφορά κυρίως µεγάλες παραθαλάσσιες εκτάσεις στην περιοχή του Λασιθίου, ενώ την τελευταία 2ετία υπάρχει έντονο ενδιαφέρον και για µπουτίκ ξενοδοχεία στο Ενετικό Λιµάνι των Χανίων. Το επενδυτικό χαρτοφυλάκιο της Dolphin Capital Investors περιλαµβάνει τρία µεγάλα έργα στη Σητεία, την Πλάκα και την Τριόπετρα. Η DCI έχει έλθει ήδη σε συµφωνία για την κατασκευή στη Σητεία ενός ξενοδοχείου Waldorf Astoria, που αποτελούν τα πλέον πολυτελή του οµίλου Hilton Hotels and Resorts. Το συγκρότηµα θα αναπτύσσεται σε παραθαλάσσια έκταση 2.800 στρεµµάτων µε 2,5 χλµ ακτογραµµή και θα περιλαµβάνει οικιστικό συγκρότηµα συνολικής επιφάνειας άνω των 80.000 τµ, πολυτελές ξενοδοχείο 200 δωµατίων, συνεδριακό κέντρο, γήπεδο γκολφ 18 οπών, µαρίνα 32 θέσεων, εγκαταστάσεις αναψυχής και άλλες υποδοµές. Το συγκρότηµα Plaka Bay Resort στο Λασίθι θα αναπτύσσεται σε µια παραθαλάσσια έκταση 4.400 στρεµµάτων µε 7 χλµ ακτογραµµή και θα περιλαµβάνει οικιστικό συγκρότηµα συνολικής επιφάνειας άνω των 100.000 τµ, ένα ή περισσότερα ξενοδοχεία 5 αστέρων, εγκαταστάσεις αναψυχής και ενδεχοµένως ένα γήπεδο γκολφ 18 οπών. Τέλος, το συγκρότηµα Triopetra στο νότιο Ρέθυµνο, θα αναπτύσσεται σε µια παραθαλάσσια έκταση άνω των 110 στρεµµάτων και θα περιλαµβάνει ένα πολυτελές ξενοδοχείο 63 δωµατίων, µε 2.500 τµ κοινόχρηστους χώρους και ένα κέντρο spa και αθλητισµού επιφάνειας 600 τµ, καθώς επίσης και 82 κατοικίες µε συνολική επιφάνεια άνω των 8.870 τµ. Sitia Bay Golf Resort

23 Η επένδυση ΙΤΑΝΟΣ ΓΑΙΑ της βρετανικής εταιρείας Loyalward Ltd, θυγατρική του οµίλου Minoan Group Plc, µε προϋπολογισµό άνω των 250 εκατ. ευρώ, αφορά στην τουριστική ανάπτυξη µιας µεγάλης παραθαλάσσιας έκτασης στην περιοχή Χερσόνησος Σίδερο Λασιθίου. Με βάση τον αρχικό σχεδιασµό, το ξενοδοχειακό συγκρότηµα θα απαρτίζεται από πέντε ξενοδοχεία µε 1.936 κλίνες συνολικά, ένα γήπεδο γκολφ και άλλες αθλητικές εγκαταστάσεις, προσφέροντας υψηλού επιπέδου υπηρεσίες. Ο αρχικός σχεδιασµός προέβλεπε ότι το συγκρότηµα θα ξεκινούσε τη λειτουργία του το 2017, δηµιουργώντας 1.200 νέες θέσεις εργασίας και αναβαθµίζοντας σηµαντικά το τουριστικό προφίλ της Κρήτης, ωστόσο η επένδυση καθυστερεί λόγω των έντονων διαµαρτυριών των κατοίκων για την περιβαλλοντική επιβάρυνση της περιοχής. Στα µέσα του 2015, πραγµατοποιήθηκε από τον όµιλο Marriott µια µεγάλη τουριστική επένδυση στην περιοχή της Ελούντας, καθώς το βραβευµένο ξενοδοχείο Domes of Elounda της Ledra Hotels & Villas εντάχθηκε κάτω από την οµπρέλα των Autograph Collection Hotels. Το ξενοδοχείο διαθέτει συνολικά 78 πολυτελείς σουίτες και 40 βίλες, ενώ πρόσφατα ολοκληρώθηκε και η επέκτασή του, η οποία περιλαµβάνει 28 πολυτελείς κατοικίες (Domes Luxury Residences) µε µεγάλη ιδιωτική πισίνα. Η διεθνής αλυσίδα Carlson Rezidor Group έχει υπογράψει σύµβαση franchise µε την ιδιοκτήτρια εταιρεία του ξενοδοχείου Minos Imperial Luxury Beach Resort and Spa, που βρίσκεται στην περιοχή Μίλατος στο Λασίθι. Η µονάδα θα µετονοµασθεί το 2016 σε Radisson Blu Beach Resort. Το 2 ο εξάµηνο του 2015 ολοκληρώθηκε η ανακαίνιση του The Crete Golf Club στη Χερσόνησο Ηρακλείου, µια επένδυση της τάξεως των 8 εκατ. ευρώ που φιλοδοξεί να αναδείξει την Κρήτη σε διεθνή προορισµό για γκολφ. Πέραν από το µοναδικού κάλλους µεσογειακό φυσικό περιβάλλον, το συγκρότηµα διαθέτει πλέον ένα ανακατασκευασµένο γήπεδο 18 οπών διεθνών προδιαγραφών, ένα πλήρως ανακαινισµένο Club House, cafébar, πλήρως εξοπλισµένο κατάστηµα ειδών γκολφ και προπονητικές εγκαταστάσεις. Ο όµιλος Καράτζη προτίθεται να κατασκευάσει νέα ξενοδοχειακή µονάδα κατηγορίας 5* και δυναµικότητας 240 κλινών στην περιοχή της Χερσονήσου Ηρακλείου, επένδυση η οποία έχει υπαχθεί στον Επενδυτικό Νόµο µε συνολικό ύψος 14,55 εκατοµµύρια ευρώ και ποσοστό ενίσχυσης 30%. Παράλληλα, η θυγατρική εταιρεία του οµίλου Στέλλα Πόλαρις Κρέτα σχεδιάζει την κατασκευή νέας ξενοδοχειακής µονάδας κατηγορίας 5* και δυναµικότητας 597 κλινών στην περιοχή Άγιος Ιωάννης στην Ιεράπετρα, επένδυση για την οποία έχει εκδοθεί ήδη η αντίστοιχη οικοδοµική άδεια.

24 Ο όµιλος Vita Hotels ολοκλήρωσε το Μάιο 2015 την αγορά ξενοδοχείου στην περιοχή του Ηρακλείου, φθάνοντας έτσι τα 5 συνολικά σε ολόκληρη την Κρήτη, ενώ προχώρησε πρόσφατα και στην εκµίσθωση για περίοδο 15 χρόνων του ξενοδοχείου 4* Elounda Aqua Sol, µε το σχέδιο του οµίλου να προβλέπει µέσα στο 2016 την επέκταση και αναβάθµισή του σε 5* και τη µετονοµασία του σε Elounda Breeze Resort. Όσον αφορά τα υπόλοιπα ξενοδοχεία που διαχειρίζεται ο όµιλος, ολοκληρώθηκε η ανακαίνιση και αναβάθµιση από 3* σε 4* του ξενοδοχείου Κarolina Mare, το ξενοδοχείο Sun Beach θα αναβαθµιστεί από 2* σε 5* το 2016, ενώ στο 4* ξενοδοχείο Zorbas Village θα γίνει προσθήκη υδάτινου πάρκου για τους επισκέπτες. Karolina Mare, Μάλια Ηρακλείου Ο αµερικανικός τουριστικός κολοσσός Diamond Resorts International, που διατηρεί συνεργασίες χρονοµεριστικής µίσθωσης µε τέσσερα ξενοδοχεία σε Ηράκλειο (Village Holiday Club & Village Heights Golf Resort) και Ρέθυµνο (Grand Leoniki & Leoniki Residence), προχώρησε µέσα στο 2015 και από κοινού µε την ιδιοκτήτρια εταιρεία σε επενδύσεις ύψους 3 εκατ. ευρώ για τον εκσυγχρονισµό των ξενοδοχείων στο Ρέθυµνο. Ο όµιλος Βανταράκης, ο οποίος λειτουργεί στη Γεωργιούπολη Χανίων τα ξενοδοχεία Mythos Palace και Eliros Mare, θα λειτουργήσει µέσα στο 2016 το νέο 5* ξενοδοχείο Anemos Luxury Grand Resort δυναµικότητας 320 δωµατίων. Η επένδυση είναι ύψους 35 εκατ. ευρώ και έχει ενταχθεί στον αναπτυξιακό νόµο. Ο όµιλος Vantaris Hotels, που λειτουργεί ήδη τρία ξενοδοχεία στη Γεωργιούπολη Χανίων, σχεδιάζει την κατασκευή δύο ξενοδοχείων 5* σε Ρέθυµνο και Γεωργιούπολη. Η επένδυση στο Ρέθυµνο µπορεί να φτάσει τα 30 εκατ. ευρώ για τη δηµιουργία µονάδας άνω των 1.000 κλινών, ενώ η επένδυση στη Γεωργιούπολη ανέρχεται στα 20 εκατ. ευρώ.

25 Η οικογένεια Παπαδάκη, µε το 5* ξενοδοχείο Pilot Beach Resort στη Γεωργιούπολη, σχεδιάζει νέα µονάδα 5* δίπλα από την υφιστάµενη. Ο όµιλος Μαθιουλάκη, που λειτουργεί το ξενοδοχείο 5* Minoa Palace Resort & Spa στον Πλατανιά Χανίων, τηρεί στάση αναµονής για την κατασκευή της νέας µονάδας 5* δυναµικότητας 690 κλινών στην περιοχή του Σκουτελώνα Κολυµβαρίου. Η επένδυση θα υλοποιηθεί σε µια παραθαλάσσια έκταση 60 στρεµµάτων, ανέρχεται στα 40 εκατ. ευρώ και έχει ήδη υπαχθεί στον επενδυτικό νόµο. Minoa Palace Resort & Spa Τέλος, η εταιρεία HotelBrain ανέλαβε από το 2016 τη λειτουργία και διαχείριση του ξενοδοχείου 5* Cretan Pearl Resort & Spa στο Σταυρό Χανίων, η εταιρεία 4hoteliers διαπραγµατεύεται για λογαριασµό Κύπριων επενδυτών την ανάπτυξη νέων µονάδων 5* σε παραθαλάσσιες εκτάσεις στην περιοχή του Πύργου Ψηλονέρου και Κολυµβαρίου στα Χανιά, ενώ ξενοδοχειακός όµιλος που δραστηριοποιείται στην περιοχή της Χαλκιδικής, προχώρησε πρόσφατα στην αγορά µεγάλης παραθαλάσσιας έκτασης κοντά στο Καστέλι Κισσάµου, µε σκοπό τη δηµιουργία πολυτελούς ξενοδοχειακής µονάδας.

26 ΕΛΛΑΔΑ Αθήνα Λεωφ. Βουλιαγμένης 15, 116 36 Τηλ: +30 210 7 567 567 Fax: +30 210 7 567 267 office@danos.gr Θεσσαλονίκη Ίωνος Δραγούμη 4, 546 24 Τηλ: +30 2310 244962 Fax : +30 2310 224781 info.thes@danos.gr Χανιά Ηρώων Πολυτεχνείου 3, 731 33 Τηλ.: +30 28210 50900 Fax: +30 28210 59700 info.crete@danos-melakis.gr Ηράκλειο Δουκός Μποφώρ 7, 712 02 Τηλ.: +30 2810 282822 Fax: + 30 2810 282822 info.crete@danos-melakis.gr www.danos.gr ΚΥΠΡΟΣ Λευκωσία Ι. Χατζηιωσήφ 35, 2027 Στρόβολος Τηλ: +357 22317031 Fax: +357 22317011 sales@danos.com.cy Λεμεσός Γλάδστωνος 69, 3040 Ακρόπολη, Κέντρο, Κατάστημα 10 Τηλ: +357 25343934 Fax: +357 25343933 limassoldanos@danos.com.cy www.danos.com.cy SERBIA Belgrade 3 Spanskih Βoraca Str. 11070 New Belgrade Tel.: +381 11 2600 603 Fax: +381 11 2601 571 office@danos.rs www.danos.rs

27 ΠΡΟΕΙ ΟΠΟΙΗΣΗ Η έκθεση αυτή δηµοσιεύεται µόνο για γενικές πληροφορίες. Παρά το γεγονός ότι έχουν χρησιµοποιηθεί υψηλά πρότυπα για την άντληση των πληροφοριών, την ανάλυση, την προβολή και τις προβλέψεις που παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση, καµία νοµική ευθύνη δεν µπορεί να γίνει αποδεκτή από τη ΑΝΟΣ ή την BNP PARIBAS Real Estate, για οποιαδήποτε απώλεια ή ζηµία που ενδέχεται να προκύψει από το περιεχόµενο του παρόντος εγγράφου. Τυχόν αναπαραγωγή ολόκληρου ή τµήµατος του εγγράφου µπορεί να επιτραπεί µόνο µε την σχετική αναφορά στην έρευνα της ΑΝΟΣ. www.danos.gr www.realestate.bnpparibas.com