ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ OIKONOMIA ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ OIKONOMIA ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1830: το ανεξάρτητο νεοελληνικό κράτος άρχισε την ιστορική του πορεία, μετά από μια δεκαετία: σκληρών αγώνων μεγάλων καταστροφών ανθρώπινων απωλειών 1833: η εγκατάσταση της βαυαρικής δυναστείας στην Ελλάδα αποτέλεσε την αφετηρία για: παγίωση της τάξης, της στοιχειώδους κρατικής λειτουργίας αρχή της ανοικοδόμησης Προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα: αποκατάσταση των ζημιών που είχαν προκαλέσει ο πολυετής πόλεμος και η αναρχία όλες οι δομές και οι λειτουργίες της κοινωνίας, στον οικονομικό ειδικά χώρο, ήταν απαρχαιωμένες και βρίσκονταν σε πλήρη αναντιστοιχία με τις προόδους που τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης είχαν ήδη πετύχει στον τομέα αυτό τα κράτη αυτά ζούσαν ήδη τη βιομηχανική επανάσταση και το μετασχηματισμό των παραγωγικών και οικονομικών τους δυνάμεων η Ελλάδα βρισκόταν ακόμα στην Ανατολή η βιομηχανία ήταν άγνωστη οι μεταφορές διαξάγονταν με πρωτόγονα μέσα οι καλλιέργειες γίνονταν με μεθόδους οι οποίες ήταν γνωστές οι περισσότερες- από την εποχή του Ησιόδου α. Ο πληθυσμός Α. Η ελληνική οικονομία μετά την Επανάσταση 1. Τα δημογραφικά δεδομένα Η Ελλάδα ήταν: φτωχή με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές μικρή στην έκταση ολιγάνθρωπη 1

Διαδοχικά στάδια επέκτασης των συνόρων: Νέο ελληνικό κράτος: η γραμμή Αμβρακικού Παγασητικού αποτελούσε τα σύνορα από τα νησιά του Αιγαίου στην Ελλάδα ανήκαν οι βόρειες Σποράδες και οι Κυκλάδες. κορμός της χώρας ήταν η Ρούμελη και ο Μωριάς 1864: προστίθενται τα Ιόνια νησιά 1881: προστίθεται η Θεσσαλία τα βόρεια σύνορα άγγιξαν τον Όλυμπο και τη Μακεδονία (α) Πυκνότητα πληθυσμού -(β) εξάντληση τόπου (α) ιδιαίτερα αραιοκατοικημένη η χώρα η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15 (1828) σε 43 (1911) κατοίκους στο τετραγωνικό χιλιόμετρο. Σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης, οι ίδιοι αριθμοί ήταν τριψήφιοι παρ όλα αυτά, ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς ποτέ να εξαντλούνται τα περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μια τόσο αραιοκατοικημένη χώρα (β) Λόγοι εξάντλησης του τόπου (γύρω από τις πόλεις): υπερβόσκηση, υλοτομία τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την οποία οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους τα περιφραγμένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο Συμπέρασμα: Οικονομικές δυνατότητες περιορισμένες και παραγωγικά πλεονάσματα πενιχρά. Εύκολα λοιπόν ερχόταν η καταστροφή σε περιόδους αστάθειας ο ναυτικός αποκλεισμός από τους Αγγλο-Γάλλους, το 1854, στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου, προκάλεσε πείνα, αρρώστια και ανθρώπινες απώλειες, επιβεβαιώνοντας τις μικρές δυνατότητες της χώρας. β. Οι μετακινήσεις εντός και εκτός Ελλάδας Εντός: Στην Ελλάδα οι πόλεις μεγάλωναν χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχαν κάποια ομοιότητα με τα βιομηχανικά, εμπορικά, χρηματιστικά, αστικά κέντρα της Δύσης. για τα ευρωπαϊκά μέτρα οι πόλεις της μικρής Ελλάδας έμοιαζαν περισσότερο με μεγάλα χωριά η μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα δεν στόχευε αποκλειστικά σε εγκατάσταση στον αστικό χώρο, όπου η αργή ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων δεν έδινε πολλές ευκαιρίες Εκτός: Μεταναστεύσεις αγροτικού πληθυσμού προς λιμάνια Ανατολικής Μεσογείου λιμάνια Μαύρης Θάλασσας 2

Δούναβη Νότια Ρωσία Μικρά Ασία Αίγυπτο τέλος 19 ου αιώνα, αρχές 20 ου : η σταφιδική κρίση προκαλεί μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης προς την Αμερική 2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη ιδέα» η Ελλάδα: ήθελε να μοιάζει στη Δύση αλλά έμοιαζε στην Ανατολή. Λόγοι: απουσίαζαν τα ισχυρά κέντρα ανάπτυξης, οι «ατμομηχανές» της οικονομίας, αφού η χώρα δεν διέθετε: σημαντικές πρώτες ύλες πλεονάζον ειδικευμένο ή έστω φθηνό εργατικό δυναμικό συσσώρευση κεφαλαίου, ιδιωτικού και δημόσιου αναπτυγμένη εσωτερική αγορά (ήταν περιορισμένη έως ασήμαντη) η χώρα ανταγωνιζόταν τον εαυτό της: τα ισχυρά κέντρα ελληνισμού έξω από τα σύνορά της αντιμετώπιζαν την πατρίδα σαν το φτωχό και ανεπρόκοπο συγγενή. Έλληνες, ελληνικά κεφάλαια και πλούτος υπήρχαν και αναπτύσσονταν: από την Ουκρανία ως το Σουδάν από το Δούναβη ως τον Καύκασο από τη Σμύρνη ως την Κιλικία για τους Έλληνες των περιοχών αυτών, οι δικές τους επιτυχίες φάνταζαν ολότελα ξένες σε σχέση με τη στασιμότητα και την ένδεια της μικρής Ελλάδας χρειάστηκε να δυσκολέψουν γι αυτούς οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες προς το τέλος κυρίως του 19 ου αιώνα για να ανακαλύψουν τη σημασία που είχε η φτωχή τους πατρίδα, ως ασφαλές καταφύγιο και ως πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό βασίλειο. Ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μια ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο η «Μεγάλη Ιδέα» που εκπορεύθηκε απ αυτήν την αντίληψη, δημιουργούσε προσδοκίες για εκπλήρωση του εθνικού οράματος, που προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων υπήρχαν συνεπώς επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο: 3

οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ αυτές τις συνθήκες, αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα, μεγαλώνοντας το κόστος των προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων Β. Η ελληνική οικονομία κατά το 19 ο αιώνα 1. Το εμπόριο Όταν εξετάζουμε το εμπόριο της Ελλάδας μέχρι το 1913, εννοούμε κυρίως το εξωτερικό εμπόριο, γιατί το εσωτερικό βρισκόταν σε πολύ χαμηλά επίπεδα λόγω: οικονομικών μεγεθών μικρού πληθυσμού περιορισμένης αγοραστικής δυνατότητας των κατοίκων απουσίας μεγάλων παραγωγικών μονάδων στις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα, δημιουργήθηκε στις μεγαλύτερες πόλεις μια άξια λόγου εμπορική κίνηση, η οποία τροφοδοτήθηκε κυρίως από εισαγόμενα καταναλωτικά προϊόντα το εξωτερικό εμπόριο ήταν σχεδόν μόνιμα παθητικό για τη χώρα, το βασικό πρόβλημα ήταν το ισοζύγιο πληρωμών είχε όμως μεγάλη σημασία διότι: συνέβαλλε στην αντιμετώπιση του προβλήματος επισιτισμού αποτελούσε την πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία, μέσω των εσόδων των τελωνείων ρυθμοί ανάπτυξης του εξωτερικού εμπορίου: ρυθμοί ανάλογοι με τη γενικότερη βελτίωση εθνικών οικονομικών μεγεθών και με τους ρυθμούς ανάπτυξης της διεθνούς εμπορικής κίνησης εντυπωσιακή η αύξηση της αξίας των συναλλαγών 1851: συνολική αξία εισαγωγών-εξαγωγών: περίπου 36.000.000 χρυσές δραχμές 1901: 235.000.000 1911: 315.000.000 συνέβαλε και η εδαφική διεύρυνση της Ελλάδας - προσάρτηση Ιονίων νήσων και Θεσσαλίας- και η αύξηση του πληθυσμού κατά 2,5 φορές- 4

το εξωτερικό εμπόριο αφορούσε: Εξαγωγές: γεωργικά προϊόντα: αποτελούσαν περισσότερο από τα 2/3 -σε αξία- του συνόλου, ενώ τη δεκαετία 1900-1910 έφτασαν να αντιπροσωπεύουν τα 3/4 των συνολικών εξαγωγών κυρίαρχο προϊόν: σταφίδα (πλησίαζε σε αξία το 1/2 των συνολικών εξαγωγών) ελαιόλαδο κρασί (μετά το 1900) εξάγονταν και μικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για βιομηχανική επεξεργασία βαμβάκι (την εποχή του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου) καπνός (σταθερά ανερχόμενος, αποτελούσε όμως μόλις το 2-3% των εξαγωγών κατεργασμένα δέρματα (έως το 1880, μετά εξαφανίστηκαν) μεταλλευτικά προϊόντα (από τέλη 19 ου αι. περίπου το 1/5 της συνολικής αξίας των εξαγωγών): μόλυβδος, μαγγανιούχα μεταλλεύματα, σμύριδα και θηραϊκή γη. οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων ήταν ασήμαντες Εισαγωγές: αγροτικά είδη: αποτελούσαν σταθερά το 1/3, σε αξία, του συνόλου. Στην πρώτη θέση βρίσκονταν τα δημητριακά (κυρίως το σιτάρι, καθώς η εγχώρια παραγωγή δεν ήταν σε θέση να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού) βιομηχανικά προϊόντα: κυρίως υφάσματα και νήματα προοδευτική αύξηση ποσοστών ορυκτών (άνθρακας), ξυλείας, χημικών προϊόντων και μηχανημάτων χώρες που ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με Ελλάδα (κυρίως βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης): Αγγλία: απορροφούσε το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας αλλά και ένα σημαντικό ποσοστό των μεταλλευμάτων (μολύβδου) Γαλλία Βέλγιο Οθωμανική Αυτοκρατορία: οι εμπορικές σχέσεις ήταν υπαρκτές, δε βρίσονταν όμως στην πρώτη θέση από πλευράς όγκου και αξίας εμπορική δραστηριότητα από ελληνικούς εμπορικούς οίκους και εκτός Ελλάδος, κυρίως σε: Νότια Ρωσία 5

χώρες Παραδουνάβιες Κωνσταντινούπολη (και άλλα λιμάνια Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) Σμύρνη Αλεξάνδρεια οι εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων αναπτύσσονταν ανταγωνιστικά ως προς τις δραστηριότητες όχι μόνο των εγχώριων εμπόρων, αλλά και των εμπορικών οίκων των ισχυρών βιομηχανικών κρατών της Δύσης 2. Η εμπορική ναυτιλία Ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας σε παραλιακές περιοχές του ελληνικού χώρου και νησιά κατά το 18 ο αιώνα, η οποία ευνοήθηκε από διάφορες συγκυρίες: έξοδος της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα, εμπόριο που αναπτύχθηκε στα λιμάνια της περιοχής (λ.χ. στην Οδησσό) και της Μεσογείου συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα χριστιανικά-ελληνικά πλοία προστατεύονταν από τη ρωσική ισχύ και έτσι ευνοήθηκε η ραγδαία ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους με τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους πολέμους, ευνοήθηκε ιδιαίτερα η ελληνική ναυτιλία η διάσπαση του ηπειρωτικού αποκλεισμού, τον οποίο είχε επιβάλει το αγγλικό ναυτικό στα γαλλικά λιμάνια, έφερε μεγάλα κέρδη η εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων από την Ανατολική Μεσόγειο δημιούργησε κενά, που έσπευσαν να εκμεταλλευτούν οι Έλληνες στη συνέχεια όμως τα πράγματα αλλάζουν (με αποκορύφωμα τη δεκαετία της Ελληνικής Επανάστασης, 1821-1830) διότι: ο ελληνικός εμπορικός στόλος μετατράπηκε σε πολεμικό οι δρόμοι του εμπορίου έκλεισαν τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα γνώρισαν την καταστροφή (Ψαρά, Γαλαξίδι) ή την παρακμή από την ακμάζουσα προεπαναστατική ναυτιλία απέμειναν λίγα πράγματα. Το κυριότερο ήταν η προδιάθεση για τη θάλασσα και η γνώση των ναυτικών υποθέσεων στην Ελλάδα αναδείχθηκαν νέα κέντρα: Σύρος: στη διάρκεια της Επανάστασης δέχθηκε κύματα προσφύγων, κυρίως από τη Χίο. Η στρατηγική θέση του νησιού, στο κέντρο του Αιγαίου και πάνω ακριβώς στις διαδρομές που συνέδεαν τα 6

Στενά και τη Μαύρη Θάλασσα με τους μεσογειακούς δρόμους του εμπορίου, συνέβαλε στη δημιουργία ισχυρότατου όχι μόνο για τα ελληνικά μέτραναυτιλιακού κέντρου. ελληνικές παροικίες στα κυριότερα εμπορικά κέντρα της περιοχής: λιμάνια της Νότιας Ρωσίας, εκβολές του Δούναβη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, αργότερα Αίγυπτος κατά το 19 ο αιώνα η ελληνική ναυτιλία ακολουθεί ανοδική πορεία παρά τις δυσχέρειες: περίοδοι κρίσης ανταγωνισμός των υψηλού κόστους και τεχνικών απαιτήσεων ατμοπλοίων (υπήρξαν έντονες αυξομειώσεις κατά την περίοδο μετατροπής των ιστιοφόρων σε ατμόπλοια) 1840: τα ελληνικά πλοία είχαν συνολική χωρητικότητα 100.000 τόνους 1866: ξεπερνούσαν τους 300.000 τόνους Στην ανοδική πορεία βοήθησαν: τα εθνικά δημόσια έργα για την εξυπηρέτηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας. Κατασκευάστηκαν λιμάνια και δημιουργήθηκε ένα σύστημα φάρων, που έκανε πολύ ασφαλέστερη τη ναυσιπλοΐα στις ελληνικές θάλασσες μετά τα μέσα του 19 ου αιώνα ξεκίνησαν οι συγκροτημένς προσπάθειες για την είσοδο της ελληνικής ναυτιλίας στην εποχή του ατμού τα κεφάλαια για κατασκευή, αγορά και συντήρηση των ατμοπλοίων ήταν σημαντικά, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι παραδοσιακές εφοπλιστικές σχέσεις που ίσχυαν για τα ιστιοφόρακαι να αναζητηθούν κεφάλαια μέσω εταιρειών και ισχυρών επιχειρηματικών σχημάτων. Σ αυτές τις πρωτοβουλίες συμμετείχαν ενεργά: το κράτος οι τράπεζες (η Εθνική Τράπεζα ιδιαίτερα) οι εκτός συνόρων ομογενείς όμως η περιορισμένη διαθεσιμότητα κεφαλαίων και ο αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος ανέστειλαν την ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας η αισθητή παρουσία της ελληνικής ατμοπλοΐας την τελευταία δεκαετία του 19 ου αιώνα οφείλεται κυρίως στην κυριαρχία των Ελλήνων επιχειρηματιών στις μεταφορές στην περιοχή του Δέλτα του Δούναβη αλλά και στην κίνηση στο ίδιο το ποτάμι. 7

1890: 97 ελληνικά ατμόπλοια 1901: 191 1912: 389 οι καταστροφές που προκάλεσε ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος και οι οικονομικοπολιτικές αλλαγές που επέφερε στα κράτη του Εύξεινου Πόντου, έφεραν τον ελληνικό εμπορικό στόλο στην ανάγκη να κάνει μια νέα αρχή, αφού το 1919 ο ελληνικός εμπορικός στόλος είχε υποδιπλασιαστεί σε σχέση με το 1914. 3. Η διανομή των εθνικών γαιών Εθνικές γαίες ήταν οι ακίνητες περιουσίες των Οθωμανών στις περιοχές που πέρασαν υπό τον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής. Η έκτασή τους ανερχόταν χονδρικά σε 4.000.000 έως 5.000.000 στρέμματα και περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω» η έκτασή τους βέβαια μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά προσέγγιση, καθώς το σχετικό με τη έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν περίπλοκο, όπως και οι μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων χρησιμότητα: ήταν για τις επαναστατικές κυβερνήσεις το πρώτο και μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου, γι αυτό και χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκες για σύναψη δανείων ως μέσα εξασφάλισης εσόδων, μέσω της εκποίησής τους το πρόβλημα της διανομής: η διανομή των εθνικών γαιών, αν και αποτελούσε γενική επιθυμία, συναντούσε πολλά προβλήματα στην πράξη: πολλοί καλλιεργητές των κτημάτων είχαν δικαίωμα εκμετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Καλλιεργούσαν δηλαδή για πολλές γενιές τα χωράφια, αποδίδοντας ένα ποσοστό (περίπου 15%) στον κατ όνομα ιδιοκτήτη, καθώς και το φόρο επί της παραγωγής, τη δεκάτη οπωσδήποτε είχαν ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στη γη και ήταν δύσκολο για το κράτος να τους ζητήσει να την εξαγοράσουν καταβάλλοντας υψηλό τίμημα η εξαγορά, εξάλλου, προϋπέθετε και ξεκάθαρους τίτλους ιδιοκτησίας, προσδιορισμό δηλαδή του προς εξαγορά αντικειμένου, πράγμα που ήταν ανύπαρκτο στον οθωμανικό χώρο, όπου υπήρχαν συνήθως επάλληλα δικαιώματα επί της γης 8

ένα σημαντικό μέρος των γαιών της Στερεάς Ελλάδας, που δεν ήταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών στο τέλος του πολέμου, πέρασαν στα χέρια ιδιωτών με απευθείας εξαγορά από τους οθωμανούς ιδιοκτήτες τους. Έτσι το κράτος έχανε την ευκαιρία της διαμεσολάβησης και της αποκόμισης προσόδων δεν ήταν σπάνιες οι καταπατήσεις, που πολύ δύσκολα μπορούσαν να αποδειχθούν σε εδάφη με αμφισβητούμενα πιστοποιητικά ιδιοκτησίας στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας, το οθωμανικό δίκαιο διέφερε σημαντικά από το βυζαντινορωμαϊκό που υιοθέτησε το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Η προσαρμογή των πραγματικών δεδομένων στη μεταβολή αυτή άφηνε μεγάλα περιθώρια για κάθε είδους ατασθαλίες η γενική τάση που επικρατούσε: πολυτεμαχισμός των εθνικών γαιών σε μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες και όχι συγκέντρωση μεγάλων κτημάτων στα χέρια λίγων κεφαλαιούχων. Αυτό οφειλόταν: στην έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων στην τάση απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις, στην Αθήνα ιδιαίτερα η απόκτηση μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν στις προθέσεις των πλουσίων, γεγονός που άμβλυνε τις αντιθέσεις και δεν επέτρεψε να αναπτυχθούν σημαντικές κοινωνικές εντάσεις γύρω από το πρόβλημα των εθνικών γαιών ταυτόχρονα, η δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών, ευπρόσβλητων στις κρίσεις, έκθετων στις διαθέσεις της αγοράς και στις φορολογικές πιέσεις, ευνόησε την ανάπτυξη ενός συστήματος πολιτικής προστασίας οι τοπικοί πολιτευτές αναλάμβαναν να περιορίσουν τις ασκούμενες πιέσεις, παρεμβαίνοντας στους κυβερνητικούς μηχανισμούς του κράτους. Επρόκειτο για ένα ρόλο ανάλογο μ εκείνον των προεστών κατά την προεπαναστατική περίοδο οριστική αντιμετώπιση: νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871 Στόχοι: να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους να εκποιηθούν οι γαίες και να εξασφαλιστούν τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές δημοσιονομικό αδιέξοδο Κριτική: αντιφατικοί οι στόχοι 9

επιτεύχθηκε ο πρώτος στόχος σε ικανοποιητικό βαθμό οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο όριο τα 80 στρέμματα για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα 1820-1911: διανεμήθηκαν 2.650.000 στρέμματα με 370.000 παραχωρητήρια. οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδενδρα και αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που προορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών επιτεύχθηκε σημαντική διανομή γαιών, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα προηγούμενα χρόνια, από το 1833 μέχρι το 1870 μόνο το 50% περίπου του αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας 4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων Η απουσία βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα περιόριζε το ενδιαφέρον για την εκμετάλλευση του υπεδάφους. Οι δραστηριότητες στο χώρο αυτό είτε αποσκοπούσαν σε εξαγωγές είτε στην εξυπηρέτηση περιορισμένων τοπικών αναγκών (κυρίως δραστηριότητες λατομείων και παραγωγή οικοδομικών υλικών). για τις εξαγωγές, το βάρος έπεσε στα μεταλλευτικά προϊόντα που στη Δύση χρησιμοποιούνταν ως πρώτη ύλη στη μεταλλουργία. Εξάγονταν ακατέργαστα, σε μορφή μεταλλεύματος, ή μετά από στοιχειώδη μόνο επεξεργασία κοιτάσματα: ικανοποιητική ποικιλία συνήθως όμως σε μικρές ποσότητες ενθαρρύνθηκε η μεθοδική τους εκμετάλλευση στις αρχές της δεκαετίας του 1860 με νομοθεσία για εκχώρηση μεταλλευτικών δικαιωμάτων με ευνοϊκούς όρους, κάτι που προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη του κλάδου είχε ενισχυθεί και το ενδιαφέρον για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά λόγω διάφορων συγκυριών 10

τα έργα για τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ (ολοκληρώθηκε το 1869) το ίδιο το άνοιγμα της διώρυγας που αναβάθμισε συνολικά την Ανατολική Μεσόγειο Λαύριο: η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας. Το 1866 η γαλλοϊταλική εταιρεία «Σερπιέρι-Ρου» αρχίζει να εξορύσσει μεταλλεύματα από τα υπόγεια κοιτάσματα και τις «σκωρίες», τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί εκεί στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα κατάλοιπα η εξόρυξη μολύβδου και αργύρου γνώρισε σημαντική άνθηση και πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών Μήλος (θειάφι), Νάξος (σμύριδα), Θήρα (θηραϊκή γη). μετά τη δεκαετία του 1870: εμφανίζονται νέα υλικά, όπως το μάρμαρο, λόγω της οικοδομικής ανάπτυξης που γνώρισε η χώρα. Η αξιοποίηση του μαρμάρου πήρε σημαντικές διαστάσεις κατά τα τέλη του 19 ου αιώνα αλυκές: πηγή σημαντικών δημοσίων εσόδων κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα 5. Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος Mε την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το θέμα της δημιουργίας κεντρικής τράπεζας αλλά και τραπεζικού συστήματος αντάξιου εκείνων που λειτουργούσαν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αποτέλεσε κεντρικό σημείο στους κυβερνητικούς σχεδιασμούς η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων: εξυπηρετούσε τις κυβερνητικές ανάγκες τη διαχείριση του κρατικού δανεισμού την έκδοση χαρτονομίσματος έδινε λύση στο χρόνιο πρόβλημα των πιστωτικών αναγκών της οικονομίας (θα εξασφάλιζε στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες τα απαραίτητα κεφάλαια με όρους οργανωμένης αγοράς και όχι τοκογλυφίες) 11

το πιστωτικό σύστημα της χώρας ήταν συνδεδεμένο με το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα με τις εξαγωγές της σταφίδας, ενώ την ίδια στιγμή άλλοι κλάδοι της παραγωγής στερούνταν των απαραίτητων πιστώσεων, και έτσι περιορίζονταν οι επιχειρηματικές πρωτοβουλίες οι έμποροι λειτουργούσαν και ως πιστωτές με τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους ο δανεισμός κατευθυνόταν ως επί το πλείστον προς τους παραγωγούς και δημιουργούσε συνθήκες εκμετάλλευσης επρόκειτο για έναν τρόπο προαγοράς της επικείμενης παραγωγής, με δυσμενείς για τον παραγωγό όρους η κατάσταση αυτή όμως ήταν αντίθετη με τις προθέσεις και τις πολιτικές του κράτους και αποθάρρυνε τα ελληνικά κεφάλαια του εξωτερικού 1841: Ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας (θεμελιωτής και πρώτος διοικητής ο Γεώργιος Σταύρου) τα κεφάλαια για την ίδρυση της Τράπεζας προήλθαν από το εξωτερικό, ενώ έντονη ήταν η παρουσία κρατικών παραγόντων στις ιδρυτικές διαδικασίες κύριοι μέτοχοι της Τράπεζας: ο κεφαλαιούχος Εϋνάρδος το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφαλαίου) Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς ξένες προσωπικότητες από το χώρο της οικονομίας και της πολιτικής στις επόμενες διευρύνσεις του κεφαλαίου της Τράπεζας άρχισαν να μετέχουν κεφαλαιούχοι, έμποροι κυρίως, του ελληνικού χώρου (Σκουζές, Ράλλης κ.λπ.) η δραστηριότητα της Τράπεζας στα πρώτα στάδια ήταν μάλλον χωρίς σαφή προσανατολισμό, καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική οικονομία δεν ήταν δυνατόν να αλλάξουν με ταχείς ρυθμούς το μεγάλο της πλεονέκτημα και κύρια πηγή εσόδων ήταν το εκδοτικό δικαίωμα (δυνατότητα να εκδίδει τραπεζογραμμάτια, χαρτονομίσματα για λογαριασμό του ελληνικού κράτους). Το κράτος μάλιστα ενίσχυε ή και επέβαλλε την κυκλοφορία τους οι εργασίες της Τράπεζας εξαπλώθηκαν από την Αθήνα στις κύριες επαρχιακές πόλεις (Ερμούπολη 1845, Πάτρα 1846 κ.λπ.), γεγονός που βοήθησε στην αντιμετώπιση των αρνητικών επιρροών που ασκούσε το τοκογλυφικό σύστημα η Τράπεζα κέρδισε την εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας, πράγμα που είχε ως συνέπεια τις διαδοχικές διευρύνσεις του μετοχικού της κεφαλαίου 12

παρά την εξάπλωση του τραπεζικού συστήματος και την εμφάνιση νέων τραπεζικών ιδρυμάτων, η Εθνική Τράπεζα παρέμεινε για πολλές δεκαετίες το κυρίαρχο τραπεζικό συγκρότημα του ελληνικού χώρου από τη δεκαετία του 1860 άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα τραπεζικά και ασφαλιστικά ιδρύματα στη χώρα. Τα πιο σημαντικά: Ιονική Τράπεζα (ιδρύθηκε το 1839 στα υπό αγγλική κατοχή τότε Ιόνια νησιά) Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας Γενική Πιστωτική Τράπεζα Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως 6. Η βιομηχανία Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19 ο αιώνα παρουσίασε ελάχιστα κοινά σημεία με τη Βιομηχανική Επανάσταση που εξελισσόταν στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη. στο μικρό ελληνικό κράτος η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν διαρκώς παρούσα στις συζητήσεις, στις οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις, συνήθως όμως ως σχέδιο ή πρόθεση, σπάνια ως εφαρμογή η ακτινοβολία των επιτευγμάτων των ευρωπαϊκών κρατών έφερνε διαρκώς στο προσκήνιο το ζήτημα της βιομηχανικής ανάπτυξης η απουσία όμως των απαραίτητων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας προϋποθέσεων, οδηγούσε τις προθέσεις σε αδιέξοδο η εμφάνιση μονάδων παραγωγής που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν βιομηχανικές άρχισε κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας με αποσπασματικό, ευκαιριακό ίσως τρόπο αποσκοπούσαν στην εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών, οι οποίες σχετίζονταν με την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων αποτελούσαν κυρίως εξέλιξη των παραδοσιακών αλευρόμυλων, ελαιοτριβείων, βυρσοδεψείων, κλωστηρίων δεν αποτέλεσαν αφετηρία για τη δημιουργία πιο σύνθετων βιομηχανικών συγκροτημάτων στις περισσότερες περιπτώσεις παρέμειναν στάσιμες και περιορισμένες ως προς τα οικονομικά τους μεγέθη ο δισταγμός αυτός οφειλόταν: στη μικρή έκταση της εγχώριας αγοράς στην πίεση των εισαγόμενων προϊόντων στην έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού 13

γύρω στα 1870: κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων (περισσότερων από εκατό), ενώ ταυτόχρονα παρατηρήθηκε κάποια τάση αύξησης του δυναμικού των ήδη υπαρχουσών μονάδων πολύ γρήγορα όμως η απόπειρα αυτή έχασε τη δυναμική της και οι σχετικές δραστηριότητες επέστρεψαν στην ύφεση και τη στασιμότητα τέλη 19 ου, πρώτα χρόνια 20 ου αιώνα: δημιουργία σχετικά σταθερού και πολυδιάστατου βιομηχανικού δυναμικού με τάσεις ανάπτυξης βαριάς βιομηχανίας: μεταλλουργίας ναυπηγικής τσιμεντοβιομηχανίας, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 20 ου αιώνα η βιομηχανία υπέφερε από: έλλειψη κεφαλαίων διασπορά των υπαρχόντων κεφαλαίων σε πλήθος δραστηριοτήτων ασφυκτικά περιορισμένη -εδαφικά και πληθυσμιακά- βάση οικονομικής εξάπλωσης έλλειψη πρώτων υλών χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών έλλειψη παιδείας τεχνικής και γενικής, που εμπόδιζε τη δυνατότητα εφαρμογής καινοτομιών και τη συνακόλουθη τεχνολογική εξέλιξη η προσάρτηση των Επτανήσων και της Θεσσαλίας δεν άλλαξε τις συνθήκες. Η αλλαγή των δεδομένων ήρθε μετά το 1912-1913, με την ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών και τότε όμως οι χρόνιες όμως αδυναμίες της ελληνικής βιομηχανίας συνέχισαν να εμποδίζουν την ανάδειξή της σε κινητήρια δύναμη της ελληνικής οικονομίας αδύναμη να αντέξει τον εξωτερικό ανταγωνισμό, η βιομηχανία παρέμεινε προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες, αναζητώντας τη σωτηρία της στην παρέμβαση του κράτους, με δασμολογικά ή άλλα ενισχυτικά μέτρα 7. Τα δημόσια έργα 1830: οι υποδομές του ελληνικού κράτους ήταν ακόμα πρωτόγονες γέφυρες, αμαξιτοί δρόμοι, λιμάνια, δημόσια κτήρια, όλα όσα στηρίζουν την οικονομική και διοικητική λειτουργία του κράτους, είτε δεν υπήρχαν καθόλου είτε βρίσκονταν σε κακή κατάσταση 14

το ενδιαφέρον της διοίκησης ήταν φυσικό να στραφεί προς την κατασκευή των απαραίτητων, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, έργων. οι πολύ καλές προθέσεις προσέκρουσαν στις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν, και ειδικότερα στην αδυναμία εξεύρεσης των αναγκαίων οικονομικών πόρων εξάλλου το ελληνικό κράτος ξεκίνησε με ένα βαρύ δημοσιονομικό φορτίο, την εξυπηρέτηση των δανείων που είχαν συναφθεί στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια του Αγώνα αλλά και αργότερα, στους δύσκολους καιρούς της κρατικής συγκρότησης στις χερσαίες συγκοινωνίες αλλά και στα περισσότερα από τα δημόσια έργα: ήταν δεδομένη η έλλειψη του ιδιωτικού ενδιαφέροντος, αφού οι επενδύσεις στις βασικές αυτές υποδομές δεν ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρες το κράτος, είτε απευθείας είτε μέσω των δήμων, προσπάθησε να ξεπεράσει τις δυσκολίες με τις δικές του δυνάμεις αλλά η δραστηριότητά του ήταν υποτονική, τουλάχιστον μέχρι το 1870 έλειπαν τα χρήματα και οι μέθοδοι που υιοθετήθηκαν δεν ήταν δημοφιλείς (για παράδειγμα, οι αγγαρείες των αγροτών στην κατασκευή δρόμων) τέλος 19 ου αιώνα, αρχές 20 ου : η πύκνωση του οδικού δικτύου πέρασε στην πρώτη θέση των εθνικών και τοπικών προτεραιοτήτων Ευνοϊκοί παράγοντες οικονομική ανάπτυξη πιο γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης δημιουργία κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου Ανασταλτικοί παράγοντες μεγάλο κόστος της κατασκευής δρόμων σε ορεινά εδάφη «ανταγωνισμός» των θαλάσσιων συγκοινωνιών που κυριαρχούσαν στις μεταφορές κοντά στα παράλια, δηλαδή σε πολύ μεγάλο τμήμα της χώρας αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων που καλύπτονταν από νερά λιμνών και ελών (σημαντικότερο έργο: η αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας στη Βοιωτία) δόθηκε πλούσια καλλιεργήσιμη γη μόνος τρόπος καταπολέμησης της ελονοσίας, της αρρώστιας που αποτελούσε μάστιγα για την Ελλάδα ως τα μέσα του 20 ου αιώνα 15

άλλα σημαντικά τεχνικά έργα: κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου ξεκίνησε το 1881 από μια υπερβολικά φιλόδοξη γαλλική εταιρεία. Ύστερα από πολλές τεχνικές και οικονομικές περιπέτειες, το έργο ολοκληρώθηκε το 1893, βελτιώνοντας τους όρους της ναυσιπλοΐας, καθώς έκανε περιττό τον περίπλυ της Πελοποννήσου διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου κατασκευή φάρων στις ακτές 8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων Βιομηχανική επανάσταση, αύξηση της παραγωγής, δημιουργία μεγάλων πόλεων ανάπτυξη/ κυριαρχία του σιδηροδρόμου στις χερσαίες μεταφορές τροφοδοσία των πόλεων με τρόφιμα τροφοδοσία των εργοστασίων με πρώτες ύλες τροφοδοσία της αγοράς με προϊόντα o σιδηρόδρομος έγινε το σύμβολο των νέων καιρών και το συνώνυμο της ανάπτυξης κατά το 19 ο αιώνα στις μικρότερες και πιο καθυστερημένες οικονομικά χώρες, η απόκτηση σιδηροδρομικού δικτύου παρουσιάστηκε από πολύ νωρίς ως σημαντική προϋπόθεση για την είσοδό τους στο χώρο των ανεπτυγμένων κρατών 1835 (ίσως): άρχισαν στη χώρα οι πρώτες συζητήσεις για την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου. Υπήρχαν όμως ανυπέρβλητες δυσκολίες για την υλοποίηση του σχεδίου: η κατασκευή της σιδηροδρομικής υποδομής ήταν ιδιαίτερα πολυέξοδη υπόθεση και απαιτούσε κεφάλαια που το μικρό ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να εξοικονομήσει η προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, επιχειρήσεων ή πιστωτικών ιδρυμάτων, προϋπέθετε ότι το προς κατασκευή δίκτυο θα ήταν αποδοτικό, θα εξασφάλιζε δηλαδή τη μεταφορά πρώτων υλών ζωτικών για τη βιομηχανία και καταναλωτικών αγαθών, που οι τοπικές αγορές θα ήταν σε θέση να απορροφήσουν. στην Ελλάδα δεν υπήρχε ούτε το ένα ούτε το άλλο το ενδιαφέρον των ξένων ή ομογενών επενδυτών παρέμενε πολύ μικρό η γειτνίαση της θάλασσας στις περισσότερες περιοχές δε βοηθούσε τα πράγματα, καθώς οι 16

θαλάσσιες μεταφορές περιόριζαν την αποδοτικότητα του σιδηροδρομικού δικτύου μέχρι τη δεκαετία του 1880: υπήρχε μόνο η γραμμή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά, μήκους 9 χιλιομέτρων, η οποία είχε χρειαστεί δώδεκα χρόνια και πολλές περιπέτειες για να κατασκευαστεί όλες οι υπόλοιπες περί σιδηροδρόμου διακηρύξεις και τα φιλόδοξα σχέδια παρέμεναν ανεφάρμοστα, καθώς η υλοποίησή τους συγκινούσε μόνο αμφίβολης αξιοπιστίας κερδοσκόπους η προοδευτική μεταβολή των ελληνικών οικονομικών δεδομένων ως το 1881 δημιούργησε τις προϋποθέσεις για κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου την ίδια περίπου εποχή προχωρούσε η κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων συνέδεαν την κεντρική Ευρώπη με την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Ανατολή ως την Ινδία. Η σύνδεση της Ευρώπης με την Ανατολή γινόταν και ατμοπλοϊκώς από το Πρίντεζι προς το Σουέζ και τον Ινδικό ωκεανό οι ελληνικές κυβερνήσεις (με πρωθυπουργό τον Τρικούπη κυρίως) έκριναν ότι οι ελληνικές συγκοινωνιακές υποδομές έπρεπε ταχύτατα να προωθηθούν, ώστε να συνδεθεί η χώρα με τους διεθνείς άξονες 1882-1892: (πρώτες πρωθυπουργίες του Χαρίλαου Τρικούπη): δόθηκε η μεγάλη ώθηση για την κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου, αφού κατασκευάστηκαν 900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής δεκαετία 1890: τα οικονομικά προβλήματα του κράτους επιβράδυναν την κατασκευή του έργου 1909: ολοκλήρωση του δικτύου, το οποίο σχεδιάστηκε για να εξυπηρετεί τοπικές ανάγκες, χωρίς φιλοδοξίες να αποτελέσει τμήμα διεθνούς δικτύου στο μεγαλύτερο τμήμα του το δίκτυο ήταν μετρικό, με γραμμές πλάτους ενός μόνο μέτρου, τη στιγμή που οι διεθνείς προδιαγραφές προέβλεπαν γραμμές πλάτους 1,56 μέτρων το κράτος: ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του κόστους επωμίστηκε το μεγαλύτερο μέρος του δανεισμού, κυρίως από ξένα πιστωτικά ιδρύματα οι ιδιώτες συμμετείχαν με ποσοστό περίπου 30% σε ένα έργο του οποίου η αποδοτικότητα ήταν πολύ αμφίβολη το σιδηροδρομικό δίκτυο κλήθηκε να εξυπηρετήσει τη διακίνηση αγροτικών, κυρίως, προϊόντων παρουσίασε, από την αρχή της λειτουργίας του, σοβαρή υστέρηση στα έσοδά του, σε σχέση με τους αισιόδοξους υπολογισμούς που οδήγησαν στη δημιουργία του 17

το γεγονός αυτό οδήγησε και στη διακοπή των περαιτέρω επενδύσεων στο χώρο του σιδηροδρόμου, ο οποίος: πρόσφερε πολλά σε μια χώρα που δεν είχε γνωρίσει αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο πρόσφερε υπηρεσίες στον καιρό των πολέμων, επιτρέποντας τη γρήγορη επιστράτευση και τον εφοδιασμό του στρατού δεν κατόρθωσε να φέρει την ανάπτυξη και την εκβιομηχάνιση στις περιοχές όπου έφτασε δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει τις αναπτυξιακές προσδοκίες που στηρίχτηκαν πάνω του για να το κάνει αυτό, θα έπρεπε να προκαλέσει την αλλαγή κοινωνικών και οικονομικών δομών. Και, φυσικά, ένα συγκοινωνιακό δίκτυο δύσκολα μπορεί να πετύχει τόσο ριζοσπαστικές αλλαγές 9. Τα εθνικά δάνεια Ο δανεισμός υπήρξε σημαντική παράμετρος της λειτουργίας του κράτους από τα χρόνια της Επανάστασης (είναι γνωστές οι περιπέτειες των δανείων του Αγώνα στη χρηματαγορά του Λονδίνου) αυτό ήταν φυσικό για ένα κράτος που ξεκινούσε από το μηδέν και δεν κληρονόμησε από το προηγούμενο καθεστώς οργανωμένο δημοσιονομικό σύστημα. 1832: άφιξη των Βαυαρών, σύναψη νέων δανείων οι Οθωνικές κυβερνήσεις αρνήθηκαν την αποπληρωμή των επαναστατικών δανείων το γεγονός αυτό απομόνωσε τη χώρα από τις ευρωπαϊκές αγορές ως το 1861 δεκαετία 1860: η αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης οδήγησε αναγκαστικά σε νέο δανεισμό οι περιορισμένοι πόροι της χώρας, σε συνδυασμό με τα έκτακτα έξοδα που επέβαλαν οι διαρκείς εθνικές κρίσεις, καθιστούσαν αδύνατη την εξοικονόμηση κεφαλαίων για δημόσιες επενδύσεις δεκαετία 1880: διόγκωση του εξωτερικού δανεισμού μέσα σε λίγα χρόνια η χώρα βρέθηκε να οφείλει ποσά πολλαπλάσια του ετήσιου προϋπολογισμού της το μεγαλύτερο μέρος των δανείων αυτών χρησίμευσε για: κάλυψη των τρεχόντων ελλειμμάτων των εθνικών προϋπολογισμών κάλυψη των δαπανών των στρατιωτικών κινητοποιήσεων (1877-1880 και 1885-1886) 18

κάλυψη των δαπανών των εξοπλισμών (26.000.000 δραχμές χρησιμοποιήθηκαν για τη ναυπήγηση τριών θωρηκτών το 1889) αποπληρωμή παλαιότερων δανείων μικρό μέρος απέμενε για παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα, ποσό όμως απαραίτητο, χωρίς το οποίο τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν 10. Η πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος 1893: η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της. η «πτώχευση» δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων κρατών στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της χώρας να καταβάλει υπέρογκες αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα σε νέες βάσεις τα οικονομικά του ελληνικού κράτους οδηγήθηκαν σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ). Εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία) ανέλαβαν τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων, (ύψους 28.000.000-30.000.000 δραχμών). Επρόκειτο για έσοδα από: μονοπώλιο αλατιού μονοπώλιο φωτιστικού πετρελαίου μονοπώλιο σπίρτων μονοπώλιο παιγνιόχαρτων μονοπώλιο χαρτιού σιγαρέτων την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου το φόρο καπνού τα λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά το φόρο χαρτοσήμου κ.λπ. στόχοι της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν: η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία (καταβολή πολεμικής αποζημίωσης ύψους 92.000.000 δραχμών) η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων 19

η διεθνής επιτροπή ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1898 αντιμετώπισε τις τρέχουσες ανάγκες με ένα μεγάλο δάνειο, που χορηγήθηκε με την εγγύηση των Δυνάμεων λειτούργησε προς την κατεύθυνση της εξασφάλισης της αποπληρωμής των δανείων λειτούργησε ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα, συμβάλλοντας γενικότερα στη βελτίωση των μεγεθών της ελληνικής οικονομίας Θετικά αποτελέσματα: η εγγύηση των Δυνάμεων αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους ο έλεγχος απάλλαξε τους δημοσιονομικούς μηχανισμούς από δυσλειτουργίες του παρελθόντος 1910: παρά τα προβλήματα στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών εξαιτίας της σταφιδικής κρίσης και παρά το γεγονός ότι η αποπληρωμή των δανείων εξακολουθούσε να απορροφά το 1/3 των εθνικών εσόδων τα δημόσια οικονομικά μπορούσαν να χαρακτηριστούν υγιή οι προϋπολογισμοί ήταν ελαφρώς πλεονασματικοί οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους ήταν σαφώς αυξημένες αυτή η θετική εξέλιξη επέτρεψε: τις μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Ελευθερίου Βενιζέλου την πολεμική προετοιμασία και τη συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους χωρίς τις δραματικές επιπτώσεις που είχαν στο οικονομικό πεδίο οι πολεμικές κινήσεις του παρελθόντος 11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο 19 ος αιώνας: οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν εξαπλωθεί στην ανατολική Μεσόγειο στη Μαύρη Θάλασσα ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία οι δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια στις εκβολές του Δούναβη στην Αίγυπτο στη νότια Ρωσία στην Κωνσταντινούπολη για το μικρό ελληνικό κράτος που ασφυκτιούσε στα περιορισμένα γεωγραφικά του όρια, η ύπαρξη αυτών των ισχυρών ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε μια ελπίδα, μια χρυσή εφεδρεία 20

οι σχέσεις όμως των Ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό βασίλειο δεν ήταν, για πολύ καιρό, οι καλύτερες δυνατές μέχρι τη δεκαετία του 1870: κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων για τις ευρωπαϊκές οικονομίες επομένως οι επιχειρηματικές δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των μεγάλων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου μόνο ένα ολιγάριθμο τμήμα του ελληνισμού της διασποράς εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα και ενσωματώθηκε σταδιακά στην αστική τάξη της χώρας για τους πολλούς και πιο ισχυρούς παράγοντες της ομογένειας, η μικρή Ελλάδα ήταν μια περιοχή χωρίς ενδιαφέρον δεκαετία του 1860: γενικεύτηκαν οι συζητήσεις, οι σχετικές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας και αναζητήθηκαν πολιτικές προσέλκυσης των ομογενών προς την Ελλάδα. Συνθήκες: αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών θεσμών πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους με την ενσωμάτωση των Επτανήσων τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του 1866-1869 Τα αποτελέσματα όμως αρχικά ήταν πενιχρά την ίδια εποχή στην Οθωμανική αυτοκρατορία εφαρμόστηκαν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) που έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας οι μεταρρυθμίσεις αυτές, σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς μεγαλύτερες ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να προσφέρει δεκαετία 1870: πρώτες δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες ομογενείς η κρίση του 1873 μείωσε τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και προκάλεσε τη μεταφορά τους προς τα ανατολικά σε αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων η μετακίνηση αυτή πίεσε τους Έλληνες της διασποράς οι οποίοι, αναζητώντας νέα πεδία επιχειρηματικής δραστηριότητας, ανακάλυψαν την Ελλάδα οι τοποθετήσεις σε ακίνητα, τοποθετήσεις επίδειξης που κόσμησαν την Αθήνα με λαμπρά νεοκλασικά αρχοντικά, δίνοντας σε μερικές κεντρικές περιοχές της 21

αριστοκρατικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσαν τον προάγγελο της δραστηριοποίησης των ομογενών στη χώρα. η διείσδυσή τους στην ελληνική αγορά έγινε με γνώμονα την αξιοποίηση ευκαιριών για υψηλά κέρδη: πώληση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους σε χαμηλές τιμές μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος επενδύσεις στο εμπόριο στις μεταλλευτικές δραστηριότητες στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου στο δανεισμό του δημοσίου βασικό χαρακτηριστικό αυτών των επενδύσεων ήταν ο ευκαιριακός χαρακτήρας και η ρευστότητά τους το κύριο μέλημα φαίνεται ότι ήταν η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης και επανεξαγωγής κεφαλαίων στο εξωτερικό, στην πρώτη ένδειξη για επικερδέστερες τοποθετήσεις η ελληνική αγορά δεν έδινε τόσες υποσχέσεις ώστε να επιχειρούνται τοποθετήσεις με μακροχρόνιες προοπτικές η εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής ενίσχυε αυτά τα βραχύβια περάσματα του ομογενειακού κεφαλαίου από τη χώρα ο χαρακτηρισμός αυτής της οικονομικής συμπεριφοράς ως κερδοσκοπικής δεν απέχει πολύ από την αλήθεια στην Ανατολική Μεσόγειο, στις παρυφές δηλαδή του σκληρού πυρήνα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, το κεφάλαιο λειτουργούσε με βάση το κυνήγι της ευκαιρίας, της γρήγορης απόδοσης, την κερδοσκοπία, με λίγα λόγια αρχές 20ου αιώνα: σταθερότερη συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων (κίνημα Νεότουρκων, Βαλκανικοί πόλεμοι, ανακατατάξεις που έφερε ο Α` Παγκόσμιος πόλεμος): έξαρση των εθνικισμών πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας ΣΥΝΕΠΕΙΑ: διακοπή των παραδοσιακών δραστηριοτήτων των Ελλήνων κεφαλαιούχων στην ανατολική Μεσόγειο. Αρκετοί απ αυτούς προτίμησαν τότε τη μεταφορά των επιχειρηματικών, βιομηχανικών, εμπορικών ή χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό κράτος στο μεταξύ όμως το ίδιο αυτό κράτος είχε αλλάξει μορφή και οι δυνατότητές του είχαν διαφοροποιηθεί 22

το κεφάλαιο που συσσώρευσαν οι Έλληνες της διασποράς: δεν αποτέλεσε σταθερή βάση για την ανάπτυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους η παρουσία του όμως υπήρξε σημαντική. Το ευκαιριακό και κερδοσκοπικό έστω πέρασμά του από τη χώρα: ενίσχυσε τη ρευστότητα έδινε πρόσκαιρες αλλά αναγκαίες λύσεις στην έλλειψη κεφαλαίων που ταλάνιζε τη χώρα βοήθησε σημαντικά στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας θα ήταν λάθος να ταυτίζουμε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από τη χώρα με τους μεγάλους κεφαλαιούχους από τους οποίους η Ελλάδα προσδοκούσε την επίλυση των οικονομικών της προβλημάτων. η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς ανήκε σε μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα σε μεγάλο ποσοστό ήταν μετανάστες διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες που άφησαν πίσω τους έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά τους στους δικούς τους, στην πατρίδα τα εμβάσματα αυτά είχαν μεγάλη σημασία για την Ελλάδα και οι επιπτώσεις τους στην εθνική οικονομία ήταν τουλάχιστον το ίδιο σημαντικές με τις αντίστοιχες των μεγάλων κεφαλαίων της ομογένειας 23

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Α. Η ελληνική οικονομία μετά την Επανάσταση 1. Ποιες οι αλλαγές των συνόρων του ελληνικού κράτους από το 1830 ως το 1881; 2. Αναφερθείτε στην πυκνότητα του πληθυσμού και τις πληθυσμιακές αλλαγές μετά το 1828. 3. Τ γνωρίζετε για την ανάπτυξη των πόλεων και τις πληθυσμιακές μετακινήσεις ως τις αρχές του 20ου αιώνα; 4. Τι συμπεράσματα προκύπτουν από τη μελέτη του πίνακα 2 σχετικά με την ανάπτυξη των αστικών κέντρων; 5. Για ποιους λόγους ήταν δύσκολη και καθυστερούσε η προσέγγιση της Ελλάδας με τη Δύση; 6. Ποια η σχέση της Ελλάδας με τα εκτός συνόρων κέντρα του Ελληνισμού; 7. Μέσα σε ποιες συνθήκες γεννήθηκε η Μεγάλη Ιδέα και πώς επηρέασε την πορεία της χώρας; Β. Η ελληνική οικονομία κατά το 19 ο αιώνα 1. Το εμπόριο 1. Ποια η κατάσταση του εσωτερικού εμπορίου κατά το 19 ο αιώνα; 2. Τι γνωρίζετε για το εξωτερικό εμπόριο και τη σημασία του για τη χώρα; 3. Ποιοι οι ρυθμοί ανάπτυξης του εξωτερικού εμπορίου ως το 1911; 4. Ποια είναι τα κύρια εξαγωγικά προϊόντα της Ελλάδας; 5. Ποια είναι τα προϊόντα που κυρίως εισήγαγε η Ελλάδα; 6. Ποιες οι χώρες με τις οποίες, κυρίως, η Ελλάδα ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις; 7. Αναφερθείτε στην ελληνική εμπορική δραστηριότητα εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους. 2. Η εμπορική ναυτιλία 1. Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας κατά το 18 ο αιώνα; 2. Πώς επηρέασε η Ελληνική Επανάσταση τη ναυτιλία; 3. Ποια νέα κέντρα αναπτύχθηκαν στον ελληνικό χώρο και ποιοι παράγοντες ευνόησαν την ανάπτυξη αυτή; 4. Η πορεία της ελληνικής ναυτιλίας κατά το 19 ο αιώνα 5. Η παρουσία της ελληνικής ναυτιλίας στην εποχή του ατμού (1860-1912) 6. Πώς επηρέασε ο πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος τα δεδομένα στον τομέα της ναυτιλίας; 7. Σχολιάστε την εξέλιξη της ελληνικής ναυτιλίας, όπως αυτή προκύπτει από τον πίνακα 5 3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων 1. Τι ονομάζουμε εθνικές γαίες ; 24

2. Αναφερθείτε στην έκταση των εθνικών γαιών και τη σημασία τους για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις. 3. Ποιος ο ρόλος των καλλιεργητών στο πρόβλημα της διανομής των εθνικών γαιών; 4. Ποιοι παράγοντες δημιουργούσαν εμπόδια στη διανομή των εθνικών γαιών; 5. Πού οφείλονταν οι τάσεις πολυτεμαχισμού των εθνικών γαιών και τι συνέπειες επέφεραν; 6. Πώς ρυθμίστηκε τελικά το θέμα των εθνικών γαιών; 4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων 1. Πού αποσκοπούσαν οι δραστηριότητες, οι σχετικές με την εκμετάλλευση του υπεδάφους; 2. Ποια είναι η μεταλλευτική δραστηριότητα στην περιοχή του Λαυρίου; 3. Ποιες άλλες εκμεταλλεύσεις, εκτός του Λαυρίου, ξεχώριζαν στον ελληνικό χώρο; 5. Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος 1. Αναφερθείτε στη σημασία της δημιουργίας τραπεζικού συστήματος στη χώρα. 2. Ποια η κατάσταση του πιστωτικού συστήματος της χώρας κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας και ποιες οι προθέσεις του κράτους; 3. Αναφερθείτε στην ίδρυση, τις δραστηριότητες και την εξάπλωση της Εθνικής Τράπεζας. 4. Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη και άλλων, εκτός της Εθνικής Τράπεζας, τραπεζικών και ασφαλιστικών ιδρυμάτων; 6. Η βιομηχανία 1. Ποια τα γενικά χαρακτηριστικά της βιομηχανικής ανάπτυξης στον ελληνικό χώρο κατά το 19 ο αιώνα; 2. Η εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά των πρώτων βιομηχανικών μονάδων στη χώρα. 3. Ποιες οι βιομηχανικές δραστηριότητες από το 1870 μέχρι και τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα; 4. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που έθεταν εμπόδια στη βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας; 5. Τι γνωρίζετε για την κατάσταση της ελληνικής βιομηχανίας μετά το 1912-1913; 7. Τα δημόσια έργα 1. Ποια ήταν η κατάσταση των υποδομών του ελληνικού κράτους το 1830; 2. Για ποιους λόγους παρουσιαζόταν δύσκολη η πραγμάτωση των προθέσεων της διοίκησης στον τομέα των δημόσιων έργων; 3. Αναφερθείτε στο ιδιωτικό ενδιαφέρον και στις δραστηριότητες του κράτους μέχρι τη δεκαετία του 1870. 25

4. Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την κατασκευή οδικού δικτύου και ποιοι ανέστειλαν την προσπάθεια αυτή; 5. Αναφερθείτε στα αποξηραντικά έργα. 6. Ποια άλλα σημαντικά τεχνικά έργα έγιναν στα τέλη του 19 ου αιώνα; 8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων 1. Τι προβλήματα έλυνε η ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου και ποιες συνθήκες ευνόησαν την ανάπτυξή του; 2. Για ποιους λόγους δεν ήταν εύκολη η πραγματοποίηση των σχεδίων για την ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα; 3. Τι γνωρίζετε για το πρώτο σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας μέχρι τη δεκαετία του 1880; 4. Ποια τα εκτός χώρας σημαντικά συγκοινωνιακά έργα; 5. Η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου κατά την περίοδο 1880-1909 6. Πώς καλύφθηκε το κόστος του έργου; Ποια η αποδοτικότητά του; 7. Ποια η προσφορά του σιδηροδρομικού δικτύου στη χώρα; Εκπληρώθηκαν οι αναπτυξιακές προσδοκίες που στηρίχτηκαν πάνω του; 9. Τα εθνικά δάνεια 1. Αναφερθείτε στον δανεισμό στην Ελλάδα από την Επανάσταση ως το 1861. 2. Ο εξωτερικός δανεισμός από το 1860 μέχρι και τη δεκαετία του 1880 3. Πώς διατέθηκαν οι πόροι από τα δάνεια; 10. Η πτώχευση του 1893 και ο διεθνής οικονομικός έλεγχος 1. Τι γνωρίζετε για την πτώχευση του 1893; 2. Σε τι συνίστατο το καθεστώς του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου; 3. Ποιος ήταν ο στόχος της υποχρεωτικής διαχείρισης; Πώς λειτούργησε η διεθνής επιτροπή; 4. Ποια ήταν τα αποτελέσματα του ΔΟΕ; 11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο 1. Σε ποιες περιοχές παρατηρήθηκε ελληνική οικονομική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα; 2. Ποια ήταν η σχέση των Ελλήνων της διασποράς με το ελληνικό βασίλειο μέχρι το 1870; 3. Ποια η εξέλιξη του θέματος κατά τη δεκαετία του 1860; Για ποιους λόγους δεν απέδωσαν οι πολιτικές προσέλκυσης των ομογενών; 4. Ποια η σημασία της κρίσης του 1873 για τις πρώτες ενδείξεις συνεργασίας του κράτους με τους Έλληνες ομογενείς; 5. Η αρχική διείσδυση των ομογενών στην ελληνική αγορά, η τοποθέτηση των κεφαλαίων τους και το χαρακτηριστικό αυτών των επενδύσεων. 6. Η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων στις αρχές του 20ου αιώνα 26

7. Ποια η σημασία του ομογενειακού κεφαλαίου για τη χώρα; 8. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της μεγάλης μάζας των Ελλήνων της διασποράς; 27