ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ & ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑΤΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ & ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑΤΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Γκίκας Α. Χαρδούβελης* Ομιλία στην Ημερίδα του Συνδέσμου Εκπροσώπων & Στελεχών Ασφαλιστικών Εταιριών Τετάρτη,, 27 Ιανουαρίου 2010 Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής & Τραπεζικής Διοικητικής, Παν. Πειραιώς Οικονομικός Σύμβουλος, Eurobank EFG Group 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ II. III. IV. ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΡΙΣΗ & ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑΤΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΤΕΝΩΠΟ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ: ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ V. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 2

I. ΗΕΞΕΛΙΞΗΤΗΣΚΡΙΣΗΣ 1) ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 2) ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 3) ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ 4) ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ & ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΝ 5) ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 3

Ι.1 Το μέγεθος του φόβου στη διατραπεζική αγορά 400 350 300 250 200 150 100 50 0 μ.β Περιθώριο ακάλυπτου-καλυμμένου δανεισμού 3-μηνών στη διατραπεζική αγορά Διάσωση Bear Stearns Κατάρρευση Lehman Bros. 25/1/10: 10,2 25/1/10: 31,2 4 Μαϊ-07 Ιουν-07 Ιουλ-07 Αυγ-07 Σεπ-07 Οκτ-07 Νοε-07 Δεκ-07 Ιαν-08 Φεβ-08 Μαρ-08 Απρ-08 Μαϊ-08 Ιουν-08 Ιουλ-08 Αυγ-08 Σεπ-08 Οκτ-08 Νοε-08 Δεκ-08 Ιαν-09 Φεβ-09 Μαρ-09 Απρ-09 Μαϊ-09 Ιουν-09 Ιουλ-09 Αυγ-09 Σεπ-09 Οκτ-09 Νοε-09 Δεκ-09 Ιαν-10 3m Euribor - EONIA, Ευρωζώνη 3m Libor - OIS, ΗΠΑ

I.1 Μεγάλη πτώση στα χρηματιστήρια 0 % NBER ΥφέσειςστιςΗΠΑ 1973-75 1980 1981-82 1990-91 2001 2008-09 -10-20 Non-Financials: Average loss -25% -30-40 -50-60 -70 Financials Non-Financials Financials: Average loss -28% Μεγαλύτερη η σημερινή πτώση, & συνεπής με τη μεγάλη ύφεση Μεγαλύτερη η πτώση των μετοχών των ΧΙ Οι μετοχές άργησαν να αντιδράσουν στην κρίση -80 Σημ.: % σωρευτικής απώλειας από το ανώτερο στο κατώτερο σημείο τη χρονική περίοδο που ξεκινά ένα χρόνο πριν την ύφεση και λήγει στο τέλος της ύφεσης Πηγή: Thomson Financial Datastream 5

I.2 Αιτίες της κρίσης Συνδυασμός παραγόντων πίσω από την κρίση: 1) Διεθνείς ανισορροπίες με πλεονάσματα και ελλείμματα φτηνό χρήμα και ρευστότητα προς υπέρ-δανεισμένες χώρες 2) Φούσκα ακινήτων i. Δάνεια μειωμένης εξασφάλισης χωρίς την ανάλογη τραπεζική ii. εγκράτεια στον πιστωτικό κίνδυνο, π.χ. interest rate only loans Τιτλοποιήσεις: CDOs, CDOs στο τετράγωνο, και με νέους ενδιάμεσους παίκτες εκτός των ημι-κρατικών φορέων Fannie Mae, Freddie Mac 3) Το δόγμα της αποτελεσματικής αγοράς και του κακού κράτους i. Απληστία δηλ. η εξασφάλισηαπόδοσηςαγνοώνταςτορίσκο, το αντίθετοαπότογνωστό«πρόβλημα του Πέσο» ii. Αδύναμη Εποπτεία Ολική κατάργηση της Glass-Steagall Act in 1999, iii. iv. μεγαλύτεροι συντελεστές μόχλευσης από το SEC Κακά κίνητρα σε Αξιολογικούς Οίκους, ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων. Νέα κερδοσκοπική κουλτούρα στον τραπεζικό τομέα με βάση τη γένεση προσόδων 4) Πολύ μεγάλη μόχλευση (νοικοκυριών & ΧΙ) που βασίστηκε και σε βραχυχρόνιο δανεισμό, από μη τραπεζικούς φορείς Εξάπλωση της κρίσης 5) Εποπτεία σε Μίκρο- που δεν επεκτάθηκε σε Μάκρο- Επίπεδο 6

I.2 Μεγάλη πιστωτική επέκταση στη στεγαστική πίστη 240 220 200 12/2000=100 ΗΠΑ ΕΥΡΩΖΩΝΗ 12/09: Στεγαστικά Δάνεια 132,7% 240 12/2000=100 220 9/09: Στεγαστικά δάνεια 87,4% 200 180 180 160 160 140 140 120 100 120 12/09: Υπόλοιπα Δάνεια 55.6% 100 9/09: Υπόλοιπα δάνεια 72,2% 12/2000 6/2001 12/2001 6/2002 12/2002 6/2003 12/2003 6/2004 12/2004 6/2005 12/2005 6/2006 12/2006 6/2007 12/2007 6/2008 12/2008 6/2009 12/2009 12/2000 6/2001 12/2001 6/2002 12/2002 6/2003 12/2003 6/2004 12/2004 6/2005 12/2005 6/2006 12/2006 6/2007 12/2007 6/2008 12/2008 6/2009 Πηγή: Federal Reserve Πηγή: ΕΚΤ 7

I.2 ΥψηλήημόχλευσητωνΧΙ λόγος 30 25,2 25 20 15 10 21,2 Δανεισμός / Μετοχικό Κεφάλαιο (πριν την κρίση - τέλος 2006) 15,8 13,6 Κρυφή μόχλευση στις ΗΠΑ μέσω θυγατρικών 12,5 11,1 7,5 5 3,9 2,7 0 Morgan Stanley Lehman Brothers Merrill Lynch Goldman Sachs Barclays Deutsche Bank Citigroup JP Morgan Wachovia Πηγή: Bloomberg 8

I.3 Έλλειψη ρευστότητας & Φερεγγυότητας απομόχλευση αυστηροποίηση πιστωτικών κριτηρίων 80 60 40 20 0-20 % Dec-02 Ευρωζώνη % τραπεζών που αναφέρουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια Sep-03 Jun-04 Mar-05 Dec-05 Καταναλωτικά Δάνεια Sep-06 Jun-07 Mar-08 Πηγή: ECB, The Euro Area Bank Lending Survey, September 2009 Dec-08 Επιχειρηματικά Δάνεια Sep-09 % 100 80 60 40 20 0-20 -40 ΗΠΑ % τραπεζών που αναφέρουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια Δεκ-96 Σεπ-97 Ιουν-98 Μαρ-99 Δεκ-99 Σεπ-00 Ιουν-01 Μαρ-02 Δεκ-02 Σεπ-03 Ιουν-04 Μαρ-05 Δεκ-05 Σεπ-06 Ιουν-07 Μαρ-08 Δεκ-08 Σεπ-09 Καταναλωτικά Δάνεια Επιχειρηματικά Δάνεια (μεγάλες & μεσαίες επιχειρήσεις) Πηγή: Federal Reserve, The Senior Loan Officer Opinion Survey on Bank Lending Practices, September 2009 Από το 1 ο τρίμηνο του 2009 συνεχίζεται σε Ευρωζώνη και ΗΠΑ η μείωση της τάσης για αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια 9

I.3 Πτώση ρυθμών αύξησης πιστωτικής επέκτασης 30 25 20 15 10 5 Ετήσια μεταβολή (%) ΗΠΑ 10,0 5,9 Συνολική Πιστωτική επέκταση ΕΥΡΩΖΩΝΗ 13,5 6,9 26,1 15,8 4,5 0-5 -2,9-2,2 Δεκ.07 Δεκ. 08 Νοέμ. 09* ΕΛΛΑΔΑ * Δεκ.08-Noέμ.09 Πηγή: ΕΚΤ, Fed 10

I.3 Κατάρρευση διεθνούς εμπορίου 15 10 5 7,1 Εξαγωγές y-o-y % 5,5 9,7 0-5 -10-15 -20-25 -30-6,1 Υφήλιος -18,4-9,0-21,6 Αναπτυγμένες Οικονομίες Πηγή: CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis -3,0-15,0 Average: 1992-2007 Q4 2008 Q1 2009 Αναπτυσσόμενες Οικονομίες 11

I.3 Ελλάδα: Κατάρρευση Εμπορίου το 2008:Q4 % 30 20 10 0-10 Εξαγωγές & Εισαγωγές αγαθών & υπηρεσιών Μεγαλύτερη η % πτώση στις εισαγωγές 10/09: -26,1% -20-30 -40 10/09: -32,0% Ιουν-08 Ιουλ-08 Αυγ-08 Σεπ-08 Οκτ-08 Νοε-08 Δεκ-08 Ιαν-09 Φεβ-09 Μαρ-09 Απρ-09 Μαϊ-09 Ιουν-09 Ιουλ-09 Αυγ-09 Σεπ-09 Οκτ-09 Εξαγωγές, ετήσια μεταβολή Εισαγωγές, ετήσια μεταβολή 12

Ι.3 Μεγάλη η παγκόσμια ύφεση το 2009 8 7 6 % Παγκόσμιος πραγματικός ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ 5 4 3,9 3 2 1 0-1 -0,8-2 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 Το 2009 είναι ο πρώτος χρόνος με αρνητικό ρυθμό ανάπτυξης από τη δεκαετία του 1930 Πηγή: IMF, World Bank 13

Ι.3 Ύφεση σχεδόν παντού 0,6 1,3 2 0 Πραγματικός ρυθμός αύξησης, 2009:Q2-1,2-1,1-0,8-0,7-2 -4-2,3-2,3-2,2-4,3-4,2-4,2-3,8-3,7-3,2-2,9-6 -7,1-7,0-6,0-5,9-5,8-5,8-5,5-5,4-5,3-5,1-4,9-4,7-8 -7,3-7,3-10 -12-9,0-8,9-8,9-10,9 Ετήσιοι ρυθμοί αύξησης, Y-on-Y -14 Πηγή: OECD -16-15,8-18 14 Greece N. Zealand Israel Iceland Australia Poland Estonia Russia Slovenia Mexico Finland Ireland Hungary Turkey Denmark Japan Italy Sweden Germany UK Slovakia Lux/ourg Netherlands Austria Czech Re. Chile Spain Belgium USA Portugal Canada France Norway Switzerland Korea Η μεγάλη πτώση ξεκίνησε το 2008:Q4 και συνεχίστηκε το 2009:Q2

I.4 Επιθετική η αντίδραση των κεντρικών τραπεζών δις 2500 2000 ECB Ισολογισμοί κεντρικών τραπεζών δις $ 2500 2000 FED 1500 1000 4/12/09: 1.759 δις 1500 1000 2/12/09: $ 2.207 δις 500 2/08 4/08 6/08 8/08 Οι κεντρικές τράπεζες μείωσαν τα επιτόκια παρέμβασης και υιοθέτησαν έκτακτα μέτρα για παροχή ρευστότητας, κυρίως μετά τη χρεοκοπία της Lehman Η Fed ήταν η πιο επιθετική κεντρική τράπεζα, αφού μείωσε τα επιτόκια παρέμβασης στο μηδέν και υπερδιπλασίασε το ενεργητικό της. 10/08 12/08 2/09 4/09 6/09 8/09 10/09 12/09 500 2/08 4/08 6/08 8/08 10/08 12/08 Πηγή: ECB, Federal Reserve 2/09 4/09 6/09 8/09 10/09 12/09 15

I.4 Επιθετική δημοσιονομική πολιτική % ΑΕΠ -14-12 2009 Έλλειμμα Γενικής Κυβέρνησης Ισπανία Ιρλανδία Ην. Βασίλειο Ελλάδα -10 Λιθουανία -8-6 -4-2 0 Φιλανδία Δανία Κύπρος Σουηδία Ολλανδία Λουξεμβούργο Βουλγαρία Γερμανία Γαλλία Ποτογαλία Αυστρία EU-27 Τσεχία Σλοβενία Βέλγιο Σλοβακία Ιταλία Εσθονία Λετονία Πολωνία Ουγγαρία Μάλτα Ρουμανία 2008 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΠΣΑ 16

I.4 Επιθετική αντίδραση των κυβερνήσεων % ΑΕΠ 250 39 200 227,0 Γενική Κυβέρνηση: ΛόγοςΧρέουςπροςΑΕΠ 150 100 50 25 120,4 93,6 84,0 81,7 32 18 38 0 Ιαπωνία Ελλάδα ΗΠΑ Ευρωζώνη Ην. Βασίλειο 2007 2010 Πηγές: ΔΝΤ, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΠΣΑ 17

I.5 Τελειώνει η κρίση; Χαμηλότερα ασφάλιστρα κινδύνου αλλά όχι στα προ κρίσης επίπεδα του 2007 700 600 500 602 Ασφάλιστρα πιστωτικού κινδύνου Διακύμανση χρηματιστηρίου 53 400 300 200 100 0 232 25 208 21 159 16 108 75 12 19 Citigroup 5-yr CDS Spread JP Morgan 5-yr CDS Spread VIX τέλη-ιουν. 07 τέλη-αυγ.08 μέσα-μαρτ. 09 25/1/2010 Πηγή: Bloomberg 18

I.5 Τελειώνει η κρίση στην περιοχή μας; 1000 800 μ.β. Η χρηματοδότηση του ΔΝΤ ρίχνει τα περιθώρια περίπου στα επίπεδα προ της Lehman Ελληνικά Sovereign Spreads (10-yr $ bonds over US bonds) περιθώρια ανεβαίνουν πάλι 600 400 200 385 216 229 254 341 223 298 0 Αναδυόμενες αγορές Βουλγαρία Κροατία Ρουμανία Σερβία Τουρκία Ελλάδα 29/6/2007 31/8/2008 31/3/2009 25/1/2010 Πηγή: JP Morgan EMBIG, Bloomberg19

I.5 Τελειώνει η κρίση; Άνοδος των NPLs % 25 20 Δάνεια σε Καθυστέρηση άνω των 90 ημερών Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες, IMF, Eurobank Research 15 10 5 0 Αλβανία Βοσνία & Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία Ελλάδα Ερζεγοβίνη Σεπ 08 Σεπ 09* * Κροατία, ΠΓΔΜ: Ιουν 09 / Σερβία: Αυγ 09 Ελλάδα: Ιουν 08 - Ιουν 09 20

Ι.5 Έρχεται η ανάκαμψη το 2010; Πραγματικό ΑΕΠ 2008 2009f 2010f ΗΠΑ 0.4-2.5 2.9 Ευρωζώνη 0.6-3.9 1.4 Ιαπωνία -1.2-5.3 1.4 Κίνα 9.6 8.6 9.6 Βραζιλία 5.1 0.0 5.0 Ρωσία 5.6-7.5 4.0 Ινδία 7.5 6.6 8.2 Ελλάδα 2,0-1,3 -?,? Βουλγαρία 6,0-5,9-1,1 Πολωνία 5,0 1,3 2,0 Ρουμανία 6,2-7,5 0,5 Σερβία 5,5-3,5 1,5 Τουρκία 0,9-5,5 3,0 Πηγή: Eurobank EFG Research Η ανάκαμψη είναι συνάρτηση της συνεχιζόμενης στήριξης από κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες Η ΕΚΤ πιο περιοριστική από τη Fed Αποφύγαμε μια επανάληψη της δεκαετίας του 1930, αλλά μεταφέραμε κόστος στο μέλλον 21

I.5 Χαμηλότερη η μελλοντική παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη 1 Υψηλότεραπραγματικάεπιτόκια Tα ασφάλιστρα κινδύνου θα παραμείνουν αυξημένα Aύξηση του κόστους διαμεσολάβησης λόγω υψηλής ζήτησης από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για νέα κεφάλαια H αύξηση του δημοσίου χρέους διεθνώς έχει ως συνέπεια την αύξηση του ανταγωνισμού με τον ιδιωτικό τομέα για προσέλκυση πόρων H επεκτατική νομισματική πολιτική που ακολουθούν οι κεντρικές τράπεζες κάποια στιγμή θα αποσυρθεί όταν γίνει σαφές ότι οι οικονομίες ανακάμπτουν 2. Τα επόμενα χρόνια οι κυβερνήσεις θα ασκήσουν περιοριστική δημοσιονομική πολιτική, ώστε το σημερινό υψηλό δημόσιο χρέος να περιοριστεί 3. Αναμένεται αποκατάσταση των παγκόσμιων ανισορροπιών: Ο Αμερικανός καταναλωτής είναι αναγκασμένος να μειώσει τη μόχλευσή του και να αυξήσει την αποταμίευση μείωση των εξαγωγών προς τις ΗΠΑ Ο κινέζος καταναλωτής δεν είναι ακόμα έτοιμος να τον αναπληρώσει Η Ινδία παραμένει μια κλειστή οικονομία Η Ευρώπη εξαρτάται από τις εξαγωγές 22

Ι.5 Έρχονται αλλαγές που θα επηρεάσουν τα ΧΙ Διεθνής Οικονομία: Χαμηλότεροι ρυθμοί ανάπτυξης Διεθνής Πολιτική: Η κρίση επισπεύδει τη μετατόπιση του κέντρου βάρους προς την Ασία Διεθνής Εποπτεία: Περισσότερο περιοριστική, με το Financial Stability Board να έχει την πρωτοκαθεδρία και τους G-20 να οριοθετούν τους κανόνες. Μεγαλύτερος ρόλος και στο ΔΝΤ. Η Ευρώπη προσαρμόζεται πιο γρήγορα, με τις τρεις νέες πανευρωπαϊκές ρυθμιστικές αρχές (για 1. τράπεζες, 2. Ασφαλιστικές εταιρείες και συνταξιοδοτικά ταμεία, 3. Αγορές), οι οποίες θα επικεντρωθούν στο συστημικό κίνδυνο Οι ΗΠΑ έχουν κατακερματισμένη εποπτεία και οικονομικά πανίσχυρο χρηματοοικονομικό τομέα. Η Wall Street αντιδράέντονασε πιθανούς περιορισμούς του εποπτικού πλαισίου. 23

I.5 Για μια πιο αποτελεσματική εποπτεία Η ανάγκη για χρηματοοικονομική διαμεσολάβηση θα συνεχίσει να υπάρχει Το ζητούμενο είναι να έχουμε ένα πιο σταθερό χρηματοοικονομικό σύστημα Πού αναμένεται να δούμε αλλαγές: Περιορισμοί στη μόχλευση και κανόνες ελάχιστης ρευστότητας Κανόνες διαφάνειας και κοινά παγκόσμια λογιστικά πρότυπα Περιοριστικοί κανόνες στο μέγεθος των ΧΙ, αλλά όχι τύπου Glass-Steagall, κυρίως μέσω κεφαλαιακής επιβάρυνσης Κεφαλαιακή επάρκεια ως συνάρτηση του οικονομικού κύκλου ή της πιστωτικής επέκτασης Ισπανία, Πορτογαλία, Ινδία είχαν τέτοιους κανόνες πριν έρθει η κρίση Οι κανόνες της Βασιλείας λειτουργούν ανάποδα: Σε περιόδους οικονομικής ευεξίας, όταν οι αγορές είναι αισιόδοξες, οι τιμές ανεβαίνουν και τα ασφάλιστρα κινδύνου πέφτουν, οι κεφαλαιακές απαιτήσεις αυτόματα μειώνονται Οι κανόνες της Βασιλείας έδωσαν την ευχέρειαστουςισχυρούςνααποφύγουντην κεφαλαιακή επιβάρυνση, αφού χρησιμοποιούσαν τα δικά τους μοντέλα Είναι σημαντικό να τονιστεί η ανάγκη κανόνων και όχι τόσο διακριτικής ευχέρειας των εποπτικών αρχών. Διότι στην εποχή ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας, θα υπάρχει πολιτική πίεση για ελαφρύνσεις, όχι περιορισμούς Το κεφάλαιο κοστίζει, λύση τα ομόλογα μετατρέψιμα σε μετοχές αν χτυπήσει κρίση 24

IΙ. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΤΕΝΩΠΟ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ 1) ΜΕΓΑΛΕΣ ΟΙ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ 2) Π.Σ.Α. & ΑΓΟΡΕΣ 25

IΙ.1 Πρώτομεγάλοέλλειμμα: Ανταγωνιστικότητα Παγκόσμια Τράπεζα: Το 2009 ηελλάδα109η σεσύνολο183 χωρών στην ευκολία άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας Θέση Έναρξη Επιχείρησης (ημέρες) Δυσκολία Πρόσληψης (0-100) Προστασία Επενδυτών (0-10) Εξαγωγή Προϊόντος (ημέρες) Πληρωμή Φόρων (ώρες) Ελλάδα 109 19 44 3,3 20 224 ΟΟΣΑ 13 26,4 5,8 10,5 194.1 Πορτογαλία 48 6 33 6 16 328 Τσεχία 74 15 33 5 17 613 Τουρκία 73 6 44 5,7 14 223 Βουλγαρία 44 18 17 6 23 616 Ρουμανία 55 10 67 6 12 202 Πηγή: World Bank Ease of doing business 2010 26

IΙ.1 Προφανής η εκδήλωση του ελλείμματος ανταγωνιστικότητας στην οικονομία Έλλειμμα Τρεχουσών Συναλλαγών Πληθωρισμός 0-2 -4-6 -8-10 -12-14 -16 % ΑΕΠ -2,8-3,9-5,6-6,8-5,8-7,8-7,3-6,5-7,3-11,3-11,1-14,4-14,6 % 5 4 3 2 1 0 2,1 1,2 3,7 3,9 4,2 3,4 3,5 3,3 3,0 3,0 2,9 3,3 2,2 2,4 2,3 2,1 2,2 2,2 2,2 2,1 1,2 0,3 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 1999 2000 2001 2002 Ελλάδα 2003 2004 2005 2006 2007 Ζώνη του ευρώ 2008 2009 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 27

IΙ.1 Οικονομία με δανεικά: Η τρομακτική αύξηση του εξωτερικού χρέους % ΑΕΠ 160 140 120 100 80 162 δις 103,2 99,799,5 100,1 94,6 93,9 Εξωτερικό Χρέος 112,7114,1 109,6 111,2 406 δις 162,9 169,1 153,7 151,6 146,2 141,0 136,3 130,0 133,6 120,2 123,1 117,9 119,2 112,8 60 2003 Q4 2004 Q1 2004 Q2 2004 Q3 2004 Q4 2005 Q1 2005 Q2 2005 Q3 2005 Q4 2006 Q1 2006 Q2 2006 Q3 2006 Q4 2007 Q1 2007 Q2 2007 Q3 2007 Q4 2008 Q1 2008 Q2 2008 Q3 2008 Q4 2009 Q1 2009 Q2 2009 Q3 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Ο επιπλέον εξωτερικός δανεισμός ανέρχεται στα 244 δις Τα τελευταία χρόνια για να διατηρήσουμε το βιοτικό μας επίπεδο, «πουλήσαμε» μια πόλη του μεγέθους της Θεσσαλονίκης 28

IΙ.1 Δεύτερο έλλειμμα: Δεν μειώσαμε το χρέος την εποχή της μεγάλης ανάπτυξης 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 7 6 5 4 3 2 1 0-1 -2-3 -4-5 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ελλάδα Δημόσιο Χρέος (% ΑΕΠ), αριστερός άξονας Ελλάδα Πραγματικό ΑΕΠ (% μεταβολή), δεξιός άξονας ΕΕ-15 Πραγματικό ΑΕΠ (% μεταβολή), δεξιός άξονας Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΠΣΑ 29

IΙ.1 Η ανισορροπία του χρέους έγινε εμφανής μόλις η ανάπτυξη σταμάτησε 250 % ΑΕΠ 200 39 150 100 50 227,0 Πιστεύω ότι το δημοσιονομικό πρόβλημα είναι το πιο εύκολο να λυθεί, αν και οι αγορές επικεντρώνονται σε αυτό 120,4 25 Γενική Κυβέρνηση: ΛόγοςΧρέουςπροςΑΕΠ 32 93,6 18 84,0 81,7 38 0 Ιαπωνία Ελλάδα ΗΠΑ Ευρωζώνη Ην. Βασίλειο 2007 2010 Πηγές: ΔΝΤ, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΠΣΑ 30

IΙ.1 Ο εκτροχιασμός σύμφωνα με την ΕΕ Πως φτάσαμε στο τελικό έλλειμμα 2009 Επίπτωση στο έλλειμμα (% ΑΕΠ) Έλλειμμα 2009 (% ΑΕΠ) 1,4 1,5 1,5-1,0-0,3 3,5 2,2 0,2 Το + συμβολίζει αυξητική επίδραση στο έλλειμμα και το μειωτική. Αναθεωρήσεις, Διορθώσεις και Αποκλίσεις από το Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης του Ιανουαρίου 2009. 2,0 3,7 ΕΕ: «Κύριοι, δεν φταίει η κρίση» 12,7 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 31

IΙ.1 Πως μας βλέπουν σήμερα οι αξιολογικοί οίκοι, 26/1/2010 Moody s S&P Fitch Aaa AAA AAA Aa1 AA+ AA+ Aa2 AA AA Aa3 AA- AA- A1 A+ A+ A2 (outlook: negative) A A A3 A- A- Baa1 BBB+ (outlook: negative) BBB+ (outlook: negative) Baa2 BBB BBB Baa3 BBB- BBB- Ba1 BB+ BB+ Ba2 BB BB Ba3 BB- BB- B1 B+ B+ B2 B B B3 B- B- Caa1 CCC+ CCC Caa2 CCC CC Caa3 CCC- C Ca CC D C WR ΕΚΤ την 1/1/2011 ΕΚΤ Προσωρινά C D NR Υποβαθμίσεις και από τους 3 οίκους S&P και Fitch αυστηροί, με υποβάθμιση δύο βαθμίδων 32

IΙ.1 Η σχετική μας κατάταξη με βάση την αξιολόγηση της Fitch, 17/12/2009 Αυστρία Ην. Βασίλειο Σουηδία Δανία Φινλανδία Γαλλία Γερμανία Λουξεμβούργο Ολλανδία Ισπανία Βέλγιο Πορτογαλία Σλοβενία Κύπρος Ιρλανδία Ιταλία Εσθονία BBB+ Ουγγαρία BBB Λιθουανία BBB Βουλγαρία BBB- Λετονία BB+ Ρουμανία BB+ Ρωσία ΒΒΒ Τουρκία ΒΒ+ Σερβία ΒΒ- Ουκρανία Β- ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑ+ ΑΑ ΑΑ ΑΑ- ΑΑ- ΑΑ- Τσεχία A+ Μάλτα Α+ Σλοβακία Α+ Πολωνία A- Ελλάδα ΒΒΒ+ 33

IΙ.1 Από την ανακοίνωση της FitchRatings που συνόδεψε την υποβάθμιση στις 8/12/2009 «Η υποβάθμιση αντικατοπτρίζει τους φόβους για τη μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική κατάσταση και την ισχνή αξιοπιστία των δημοσιονομικών θεσμών και του πλαισίου πολιτικής στην Ελλάδα, τα οποία εντείνονται από την αβεβαιότητα της μελλοντικής οικονομικής ανάκαμψης» «Η Ελλάδα έδωσε δείγματα γραφής με την αποτυχία της να μειώσει το λόγο Χρέους /ΑΕΠ την περίοδο 2003-2008 παρά τους τότε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, καθώς και με το ξεχείλωμα των δημοσιονομικών μεγεθών το 2009» «Αν και είναι πιθανό ότι θα παρθούν μέτρα που θα αποσοβήσουν τον κίνδυνο προστίμων από την ΕΕ, το χρέος αναμένεται να ανεβεί πρώτα στο 130% του ΑΕΠ πριν σταθεροποιηθεί» Στο 120% το 2010, στο 125% το 2011. «Η Fitch δεν πείθεται ότι τα μελλοντικά μέτρα για τη μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού και τη μείωση των δαπανών θα είναι ικανά να περιορίσουν το χρέος μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα» «Η επιδείνωση του δημοσιονομικού ελλείμματος σε σχέση τα σημερινά σχέδια συνεπάγεται πιθανή περαιτέρω υποβάθμιση, ενώ η εμφάνιση μιας πιο επιθετικής προσαρμογής και συνεπούς εφαρμογής της, ίσως μεταβάλλουν το outlook από αρνητικό σε σταθερό» «Τα θετικά που στηρίζουν τη σημερινή βαθμολόγηση της Ελλάδας: Υψηλό εισόδημα των νοικοκυριών Σταθερό τραπεζικό σύστημα που άντεξε στην κρίση Μέση λήξη του χρέους παραμένει στα 8 χρόνια παρά το βραχυχρόνιο δανεισμό του 2009, που σημαίνει μικρή έκθεση στη μεταβολή των επιτοκίων» 34

IΙ.1 Θα είναι αργή η επάνοδος S&P MOODY'S FITCH 2009 BBB+ A2 ΒΒΒ+ 2008 A A1 A 2007 Α A1 A 2006 Α A1 A 2005 Α A1 A 2004 Α A1 A 2003 Α+ A1 A+ 2002 Α A1 A 2001 Α A2 A 2000 Α- A2 A- 1999 Α- A2 BBB+ 1998 ΒΒΒ Baa1 BBB 1997 ΒΒΒ- Baa1 BBB 1996 ΒΒΒ- Baa1 BBB- 1995 ΒΒΒ- Baa3 BBB- 1994 ΒΒΒ- Baa3 1993 ΒΒΒ- 1992 ΒΒΒ- Συνεχής αναβάθμιση 1994-2003: ΒΒΒ- Α+ Πρώτη πτώση το 2004 Το 2009 υποβάθμιση από FITCH και S&P (-2 βαθμίδες) και 1 βαθμίδα από MOODY S. Όλοι με negative outlook Πηγή: Bloomberg 35

IΙ.2 Δυσχερείς οι όροι δανεισμού του ελληνικού Δημοσίου 300 250 200 10ετή ομόλογα Περιθώριο με Γερμανία Ελλάδας και Ιρλανδίας 150 100 50 0 Ιουν-07 Αυγ-07 Οκτ-07 Δεκ-07 Φεβ-08 Απρ-08 Ιουν-08 Ελλάδα Αυγ-08 Οκτ-08 Δεκ-08 Φεβ-09 25/1/2010 Ελλάδα: 295,8 Ιρλανδία: 140,6 Απρ-09 Ιουν-09 Αυγ-09 Ιρλανδία Οκτ-09 Δεκ-09 Πηγή: ECOWIN 36

IΙ.2 Το σχέδιο του ελληνικού ΠΣΑ προσπαθεί να χαλιναγωγήσει το δημόσιο χρέος Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΕC) σε παλαιότερες προβλέψεις της υποθέτει ότι δεν θα υπάρξει αλλαγή πολιτικής Το ΠΣΑ υποθέτει την εφαρμογή αποτελεσματικών πολιτικών Ηεπιτυχημένη εφαρμογή του ΠΣΑ θα μπορούσε να κάνει τη διαφορά 140 130 120 110 100 90 80 Χρέος Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ) 100 97,1 95,6 99,2 112,6 113,4 124,9 120,4 135,4 120,6 117,7 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 EC SGP Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΠΣΑ 113,4 2013 37

IΙ.2 55 50 45 40 35 30 25 % ΑΕΠ 46,4 46,6 48,3 44,8 45,7 45,5 44,9 44,4 45,3 44,7 45,0 42,6 44,1 44,1 44,6 44,1 44,3 43,0 43,7 41,3 40,3 40,4 42,4 40,5 41,7 40,5 40,9 40,6 39,3 36,336,7 39,0 39,7 39,2 39,0 38,0 38,5 37,4 28,9 28,4 34,5 33,2 31,8 30,8 Έσοδα και Δαπάνες Γενικής Κυβέρνησης M.O. Δαπανών 1990-2007: 44,6% 52,0 51,1 49,4 48,3 47,6 45,5 45,6 44,1 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Έσοδα Ελλάδα Δαπάνες Προβλέψεις ΠΣΑ Πηγή: ΠΣΑ Τεράστια αύξηση των δαπανών το 2008 και 2009 Μελλοντική προσαρμογή στηρίζεται κυρίως στη μεριά των εσόδων Το 2010, Έσοδα 3,1% ΑΕΠ, Δαπάνες 0,9% ΑΕΠ 38

52 51 50 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 IΙ.2 Οι δαπάνες στην Ζώνη του Ευρώ επίσης αυξήθηκαν το 2008 και το 2009 % ΑΕΠ 50,6 Ηαύξησητωνδαπανώντο2007-2009 50,5 50,6 49,4 ήταν 4.4% του ΑΕΠ, όταν στην Ελλάδα 48,5 αυξήθηκαν 7,9% 50,4 50,2 48,1 47,3 47,6 48,0 47,5 47,3 46,6 46,3 46,6 46,0 46,8 46,4 46,2 46,7 46,2 45,6 45,4 45,0 45,0 44,6 44,8 45,345,4 44,0 44,8 Αντίθετα με την Ελλάδα, οι υπόλοιπες χώρες εντάχθηκαν 43,7 στην Ζώνη του ευρώ μειώνοντας τις δαπάνες τους 43,7 Το 2009 ΕΑ δαπάνες χαμηλότερες από την Ελλάδα προβλέψεις Τα ΕΑ έσοδα ήταν πάντα ψηλότερα από Ελλάδα 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Έσοδα Ζώνη του ευρώ Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δαπάνες 39

IΙ.2 Γιατί όλοι «βλέπουν» Ελλάδα; Έλλειμμα, το μεγαλύτερο στην ΕΕ-27 και το 2008 και το 2009 Δημόσιο χρέος, το 2 ο μεγαλύτερο στην ΕΕ-27 με εκρηκτική δυναμική Μεγαλύτερες οι μελλοντικές πιέσεις εξαιτίας του ασφαλιστικού Έλλειμμα αξιοπιστίας των ελληνικών στατιστικών στοιχείων Ελλάδα 2010 2020 2035 2060 Συνταξιοδοτικές Δαπάνες 11,6 13,2 19,4 24,1 (% ΑΕΠ) Λόγος Συνταξιούχων προς Εργαζόμενους (%)* 56 59 78 102 Ζώνη του ευρώ 2010 2020 2035 2060 Συνταξιοδοτικές Δαπάνες 11,2 11,6 13,2 13,9 (% ΑΕΠ) * αριθμός συνταξιούχων σε σχέση με τον αριθμό αυτών που πληρώνουν συνεισφορές στα δημόσια συνταξιοδοτικά ταμεία Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2009 40

IΙ.2 Σχέδιο Ελληνικού Προγράμματος Σταθερότητας & Ανάπτυξης 2009 2010 2011 2012 2013 Βασικό Σενάριο Πραγματικό ΑΕΠ -1,2-0,3 1,5 1,9 2,5 Ονομαστικό ΑΕΠ 0,4 1,7 3,5 3,8 4,4 Ανεργία (%) 9,0 9,9 10,5 10,5 10,3 Έλλειμμα Γεν. Κυβέρνησης (% ΑΕΠ) -12,7-8,7-5,6-2,8-2,0 Έλλειμμα Τρεχ. Συναλλαγών (% ΑΕΠ) -11,0-8,1-7,7-6,9-6,0 Ιδιωτική Κατανάλωση -1,5-1,0 0,3 0,8 1,0 Δημόσια Κατανάλωση 11,0-4,4-5,9-5,9 0,7 Επενδύσεις -18,8-1,6 4,5 5,5 8,4 Εξαγωγές -16,0 2,5 4,0 6,5 7,2 Εισαγωγές -24,7-3,0 2,0 2,8 3,4 Εναλλακτικό Σενάριο Πραγματικό ΑΕΠ -1,2-0,8 1,0 1,5 2,0 Ονομαστικό ΑΕΠ 0,4 1,1 2,8 3,3 3,6 Ονομαστικό ΑΕΠ 9,0 10,2 11,2 11,5 11,5 Ανεργία (%) -12,7-8,7-5,6-2,8-2,0 Έλλειμμα Γεν. Κυβέρνησης (% ΑΕΠ) -11,0-8,1-7,6-7,1-6,4 Πηγή: ΠΣΑ 41

IΙ.2 Ελληνικό ΠΣΑ: Θετικά σημεία Επανασχεδιασμός του πλαισίου κατάρτισης και εκτέλεσης του Π/Υ Ενιαία Αρχή Πληρωμών Καθιέρωση «δημοσιονομικών κανόνων» Δημιουργία αποθεματικού ύψους 10% των δαπανών Κατάρτιση από το 2011 τριετούς προϋπολογισμού ανά υπουργείο Επαναξιολόγηση από μηδενική βάση όλων των δαπανών Μηνιαία παρακολούθηση δαπανών Δημιουργία Κοινοβουλευτικής Υπηρεσίας Προϋπολογισμού Ανεξαρτητοποίηση της ΕΣΥΕ Χρήση εξωτερικών ελεγκτών σε ΔΕΚΟ και ΝΠΔΔ Φορολογική μεταρρύθμιση για την διεύρυνση της φορολογικής βάσης και την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής Πάγωμα προσλήψεων στο Δημόσιο το 2010 και υιοθέτηση κανόνα προσλήψεων 5:1 από το 2011 Μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος Περισσότερες επενδύσεις και λιγότερες καταναλωτικές και λειτουργικές δαπάνες Έσοδα από αποκρατικοποιήσεις περίπου 2,3 % του ΑΕΠ ετησίως Θέληση για προώθηση των απαραίτητων διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και την προώθηση ενός νέου εξαγωγικά προσανατολισμένου αναπτυξιακού μοντέλου Οι Έλληνες αντιδρούν στο αμήν, εν όψει καταστροφής 42

IΙ.2 Ελληνικό ΠΣΑ: οι κίνδυνοι είναι μεγάλοι αλλά υπάρχει ισχυρή πολιτική θέληση Το ΠΣΑ υποθέτει ένα σχετικά ευνοϊκό μακροοικονομικό περιβάλλον. Οι πιθανότητες για χαμηλότερο ρυθμό ανάπτυξης είναι μεγαλύτερες. Κίνδυνοι πηγάζουν από την ιδιωτική κατανάλωση και τις επενδύσεις, καθώς η καταναλωτική και η επιχειρηματική εμπιστοσύνη παραμένουν χαμηλές, την αναμενόμενη στασιμότητα (ίσως και μείωση σε πραγματικούς όρους) σε μισθούς και εισοδήματα και τη μείωση της δημόσιας κατανάλωσης. ΑΛΛΑ Οι ευρωπαίοι συνειδητοποιούν ότι η επίθεση κατά της Ελλάδας είναι επίθεση κατά της ΟΝΕ και ακολουθώντας την ανακοίνωση του ΠΣΑ άρχισαν να παρέχουν φραστική τουλάχιστον υποστήριξη Η αναμενόμενη στενή παρακολούθηση των ελληνικών δημόσιων οικονομικών από την ΕΕ σημαίνει πειθαρχία, που αυξάνει την πιθανότητα επιτυχίας του ΠΣΑ Είναι αδιανόητη η σκέψη ότι η Ελλάδα θα εγκαταλείψει ποτέ την ΟΝΕ. Το πολιτικό και οικονομικό κόστος θα ήταν εξαιρετικά υψηλό, π.χ. ημετά-ονε υποτίμηση δεν θα περιορίζονταν σε ένα 30%, αλλά πιθανότατα θα έφτανε στο 80%, κάτι που σημαίνει αύξησητουδημοσίουχρέουςκατά5 φορές! 43

ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ: ΠΑΡΟΝ & ΜΕΛΛΟΝ 1) Σε αντίθεση με το εξωτερικό, οι ελληνικές τράπεζες δεν προξένησαν την ύφεση 2) Η ύφεση στην Ελλάδα και την περιοχή επηρεάζει τις ελληνικές τράπεζες 44

ΙII. Υψηλή η πιστωτική επέκταση 60 50 40 30 % 48 Ελλάδα (% ΑΕΠ) 31 44 60 50 40 30 % 44 Ευρωζώνη (% ΑΕΠ) 53 52 40 20 12 20 10 10 0 Νοικοκυριά Επιχειρήσεις 2000 2008 0 Πηγή: ΤτΕ, ECB Νοικοκυριά Επιχειρήσεις 2000 2008 Πιστωτική επέκταση προς τον ιδιωτικό τομέα* συνέκλινε προς τα επίπεδα της Ευρωζώνης με γοργούς ρυθμούς Το μοντέλο ανάπτυξης φτάνει στα όριά του * δάνεια προς τις εγχώριες επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά από τα εγχώρια ΝΧΙ 45

ΙΙΙ. Υψηλότερη κερδοφορία σε σχέση τον ευρωπαϊκό τραπεζικό τομέα Μικρότερο το πρόβλημα στην Ελλάδα σε σχέση με την ΕΕ-27 Return On Assets Return On Equity 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0-0.2 EU-27 ΕΕ-27 Greece Ελλάδα 2007 2008 25 20 15 10 5 0-5 EU-27 ΕΕ-27 Greece Ελλάδα 2007 2008 Τραπεζικοί Όμιλοι στην Ελλάδα 1H 2008 1H 2009 ROA 1,1 0,5 ROE 15,7 7,7 Πηγή: ΤτΕ Πηγή: ΕΚΤ 46

ΙΙΙ. Πτώση κερδοφορίας το Α εξάμηνο 2009 Αποτελέσματα Ελληνικών Τραπεζικών Ομίλων ( εκ.) Η1 2008 Η1 2009 Μεταβολή (%) Λειτουργικά Έσοδα 7.347 7.686 4,6 - καθαρά έσοδα από τόκους 5.454 5.394-1,1 - καθαρά έσοδα από μη τοκοφόρες εργασίες 1.893 2.292 21,1 Λειτουργικά Έξοδα 3.893 3.989 2,5 Καθαρά Έσοδα 3.457 3.704 7,2 Προβλέψεις 910 2.298 152,4 Κέρδη προ φόρων 2.546 1.406-44,8 Φόροι 476 413-13,2 Κέρδη μετά από φόρους 2.071 994-52,0 Πηγή: ΤτΕ 47

IΙΙ. Πτώση ρυθμών αύξησης πιστωτικής επέκτασης 30 25 20 15 10 5 Ετήσια μεταβολή (%) ΗΠΑ 10,0 5,9 Συνολική Πιστωτική επέκταση ΕΥΡΩΖΩΝΗ 13,5 6,9 26,1 15,8 4,5 0-5 -2,9-2,2 Δεκ.07 Δεκ. 08 Νοέμ. 09* ΕΛΛΑΔΑ * Δεκ.08-Noέμ.09 Πηγή: ΕΚΤ, Fed 48

ΙΙΙ. Επαρκής κεφαλαιοποίηση 30 % Ίδια Κεφάλαια προς Ενεργητικό (Q2 2009) Ίδια Κεφάλαια /Ενεργητικό Αυστρία 6,9 Q2 09 25 Βέλγιο 3,1 Q3 09 20 15 10 5 0 Αλβανία Βοσνία Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία *ΠΓΔΜ, Ρουμανία και Σερβία: Q1 2009 Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες, Eurobank Research Ιρλανδία 4,6 2008 Γερμανία 2,5 Q3 09 Πορτογαλία 6,7 Q2 09 Νορβηγία 4,7 Q3 09 Σουηδία 4,2 Q3 09 Ην. Βασίλειο 3,3 2008 Ελλάδα 7,2 Q2 09 Ισπανία 6,2 Q3 09 Ο λόγος Ιδίων Κεφαλαίων προς Ενεργητικό είναι σχετικά ισχυρότερος στην ΝΑ Ευρώπη 49

ΙΙΙ. Ρευστότητα: Μικρότερο πρόβλημα για τηνελλάδασεσχέσημετηνζώνητουευρώ 160 140 120 100 80 60 % 62,3 79,1 81,3 Λόγος Δανείων προς Καταθέσεις Νοέμβριος 2009 (Συνολικά Δάνεια προς Συνολικές Καταθέσεις, ΝΧΙ εκτός από το Ευρωσύστημα) 88,2 88,5 92,6. 93,8 96,5 108,0 111,4 114,7 115,9 101,6 102,9 139,4 124,1 125,8 40 20 0 Μάλτα Κύπρος Ελλάδα Σλοβακία Βέλγιο Λουξ/γο Ιρλανδία Σλοβενία Γερμανία Ισπανία EA Αυστρία Γαλλία Πορτογαλία Ολλανδία Ιταλία Φινλανδία Ελληνικοί Τραπεζικοί Όμιλοι λόγος Δ/Κ: 105% Πηγή: EΚΤ, ΤτΕ 50

ΙΙΙ. Η εξάρτηση των ελληνικών τραπεζών από την ΕΚΤ % 10 8 6 4 2 0 Χρηματοδότηση από την ΕΚΤ (% συνολικού ενεργητικού) Νοέμβριος 2009 8,7 Ελλάδα 2,2 Ζώνη του ευρώ Όταν η ΕΚΤ αποσύρει την ρευστότητα το κόστος χρηματοδότησης θα αυξηθεί GR Πηγή: ΕΚΤ, ΤτΕ EA Συνολική Χρηματοδότηση 41,3 698,8 εκ της οποίας: Πράξεις κύριας αναχρηματοδότησης 0,2 52,3 Πράξεις μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης 41,1 626,1 Λοιπές πράξεις 20,4 Σύνολο Ενεργητικού 485 31.331 * σε εκ. 51

ΙΙΙ. Τα δάνεια σε καθυστέρηση (NPLs) θα συνεχίσουν να αυξάνονται Αυτή είναι η εμπειρία από προηγούμενες υφέσεις σε όλο τον κόσμο Καταναλωτικά δάνεια Επιχειρηματικά δάνεια Σύνολο δανείων % συνολικών δανείων NPLs Στεγαστικά δάνεια Το ποσοστό κάλυψης των καθυστερήσεων από προβλέψεις έχει μειωθεί επίσης από το 60% το 2005 στο 40% σήμερα, αλλά όχι ομοιόμορφα σε όλες τις τράπεζες. Οι προβλέψεις θα αυξηθούν το 2010 Πηγή: ΤτΕ H1 52

ΙV. ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ 1) ΜΕΓΕΘΗ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ 2) ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ & ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ 3) ΕΠΟΠΤΕΙΑ 53

IV.1 Στο ελληνικό χρηματοοικονομικό τοπίο οι ασφαλιστικές εταιρείες έχουν ακόμα μικρό ειδικό βάρος Μόλις το 2,8% του συνολικού ενεργητικού του ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος 1/30 περίπου του μεγέθους τραπεζών στην Ελλάδα Οι θυγατρικές τραπεζών έχουν μεγάλο μέρος της ασφαλιστικής αγοράς Απασχολούν 9.000 εργαζόμενους (2008), ή 0,19% της συνολικής απασχόλησης 54

IV.1 Διάρθρωση ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος (Α Εξάμηνο 2009) Κατηγορία Αριθμός Ενεργητικό (δισ. ) % ΑΕΠ Τραπεζικά Ιδρύματα 66 488,8 203,6 Ελληνικές Εμπορικές Τράπεζες 20 446,5 186,0 Ξένες Εμπορικές Τράπεζες 30 37,8 15,8 Συνεταιριστικές 16 4,4 1,9 Ασφαλιστικές Ενεργητικό Επενδύσεις Παραγωγή 81 15,9 6,6 11,3 1 4,7 1 Ασφαλίστρων 4,7 1 1,91 Αμοιβαία Κεφάλαια 244 8,1 3,4 ΕΕΧ & ΕΕΑΠ 10 1,2 0,5 Χρηματιστηριακές 67 1,9 0,8 Χρηματοδοτικής Μίσθωσης 12 9,0 3,7 Λοιπές μη τραπεζικές επιχειρήσεις 7 2,4 1,0 Πηγές: Τράπεζα της Ελλάδας, Ένωση Ασφαλιστικών Εταιρειών Ελλάδας 1 Στοιχεία 2008 55

IV.1 Η ευρωπαϊκή εμπειρία δείχνει το δυνητικό μέγεθος της εγχώριας αγοράς 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Παραγωγή Ασφαλίστρων 2008 (% ΑΕΠ) 2,0% ( 4,8 δισ.) 8,0% 7,3% ( 1.001,9 δισ.) ( 674,5 δισ.) Ελλάδα ΕΕ-16 ΕΕ-27 Παραγωγή ασφαλίστρων ως προς το μέγεθος της οικονομίας στο ¼ της αντίστοιχης ευρωπαϊκής Μεγάλο περιθώριο ανάπτυξης, ιδιαίτερα στις ασφάλειες ζωής, όπου η απόσταση από το μέσο ευρωπαϊκό όρο είναι ακόμα μεγαλύτερη Πηγή: CEA 56

IV.1 Παραγωγή Ασφαλίστρων Ελλάδα - EE-27 (2000-2008) Συνολική Παραγωγή Ασφαλίστρων 25 20 15 10 5 0 18,6% 2,9% 6,8% Ετήσιοι Ρυθμοί Μεταβολής 11,7% 12,0% 9,4% 10,5% 8,3% 8,1% 8,7% 8,0% 7,7% 1,7% 5,8% 8,6% 1,4% -5-0,9% -10-11,1% -15 2000 2001 2002 2003 2004 Ελλάδα 2005 2006 ΕΕ-27 2007 2008 Πηγή: ΕΕΑΕ, CEA Η αύξηση στην Ελλάδα συνεχίστηκε και το Α εννιάμηνο του 2009 (1,7%) και προήλθε αποκλειστικά από την αύξηση των ασφαλίστρων στον κλάδο ασφάλισης οχημάτων ως αποτέλεσμα της αύξησης των κατώτερων ορίων αποζημίωσης. 57

IV.1 Αποζημιώσεις Αποζημιώσεις & Παροχές ( εκ.) % επί του συνόλου % ετήσια μεταβολή Σύνολο 2.767,4 9,13% Συμμετοχή Αντασφαλιστών Σύνολο (Ίδια Κράτηση) 222,2-3,0% 2.545,2 10,3% Ασφαλίσεις Ζωής 1.379,1 54,2% 15,0% Αστική Ευθύνη Οχημάτων Λοιποί Κλάδοι Ζημιών 834,5 32,8% 5,2% 331,6 13,0% 5,4% Πηγή: ΕΕΑΕ 58

IV.1 Χαμηλά ποσοστά επενδύσεων 60 50 Επενδύσεις 2008 (% ΑΕΠ) 46,4 52,0 40 30 20 10 5,0 0 Ελλάδα ΕΕ-16 ΕΕ-27 Πηγή: CEA 59

ΙV.1 Χαμηλό ποσοστό επενδύσεων ως προς τα έσοδα ασφαλίστρων Επενδύσεις 2,5 Χ ετήσια ασφάλιστρα, έναντι 6,5 στη ΕΕ-27 Ποσοστό [επενδύσεων / ΑΕΠ]: το 1/10 τουευρωπαϊκούμέσουόρου, όχι το ¼ όπως δικαιολογεί η αντιστοιχία στα ασφάλιστρα Χάσμα ίσως οφείλεται σε πολλούς παράγοντες: Μικρότερα ποσοστά ασφαλειών ζωής έναντι ζημιών Μικρότερη η παλαιότητα των ελληνικών ασφαλιστικών εταιρειών Όμως, μπορεί να σημαίνει και μη βέλτιστη διαχείριση των αποθεματικών 60

IV.1 Σύνθεση επενδύσεων Ευρωπαϊκών Ασφαλιστικών Εταιρειών (2007) Καταθέσεις 2,5% Λοιπές Επενδύσεις 5,0% Ακίνητα; 4,0% Συμμετοχές 4,3% Δάνεια 15,4% Ομολογίες & Τίτλοι Σταθερού Εισοδήματος 34,1% Μετοχές & Μερίδια 34,5% Σύνολο Επενδύσεων 2007: 6.834,4 δισ. Πηγή: CEA 61

IV.1 Σύνθεση Επενδύσεων Ελληνικών Ασφαλιστικών Εταιρειών (2008) Ομολογίες & Τίτλοι Σταθερού Εισοδήματος 55,4% Λοιπές Επενδύσεις 16,1% Ακίνητα 13,1% Ελλάδα: Περισσότερα ομόλογα, λιγότερες μετοχές, λιγότερα τοξικά Μετοχές & Μερίδια 12,9% Συμμετοχές 2,5% Σύνολο Επενδύσεων 2008: 11,3 δισ. (- 4,33% σε σχέση με το 2007) Πηγή: ΕΕΑΕ 62

IV.2 Επιπτώσεις κρίσης: Αρνητική κερδοφορία ελληνικών ασφαλιστικών εταιρειών το 2008 300 200 100 0 εκ. 167,6 5,7 Κέρδη Χρήσεως προ Φόρων ( εκ.) 104,5 124,3 179,1 103,1-100 -200-300 -400-202,0-62,9-500 -600 Πηγή: ΕΕΑΕ -491,7 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ΣύμφωναμεστοιχείατηςΤτΕ, θετικά τα συνολικά κέρδη των ασφαλιστικών εταιρειών το πρώτο εξάμηνο του 2009, που ανήλθαν σε 25,7 εκ. 63

IV.2 Επιπτώσεις της κρίσης: Απομειώσεις & Αυξήσεις Κεφαλαίου Παγκοσμίως 1400 1200 1000 800 $ δισ Μεγαλύτερα μεγέθη 1255,6 1219,7 στις τράπεζες 600 400 200 0 232,7 Απομειώσεις & Ζημιές Τράπεζες Αυξήσεις Κεφαλαίων 145,4 35,9 87,3 Διαφορά Ασφαλιστικές Εταιρείες Πηγή: Bloomberg 64

IV.2 Κρίση και Ασφαλιστικές Εταιρείες: Γεωγραφική κατανομή απομειώσεων & αυξήσεων κεφαλαίου 250 200 $ δισ 192,3 150 100 50 0 132,6 59,7 38,8 26 12,8 1,6 0 1,6 Απομειώσεις & Ζημιές Αυξήσεις Κεφαλαίων Διαφορά Αμερική Ευρώπη Ασία Οι απομειώσεις της ΑIG στις ΗΠΑ έφτασαν στα $ 98,2 δισ. και καλύφθηκαν μετά από συντονισμένες προσπάθειες του Υπ. Οικονομικών και της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ. Το συνολικό κόστος (μαζί με την παροχή δανείων) για τη διάσωση της ΑIG πλησίασε τα $ 140 δισ. Απολύθηκαν 1.280 εργαζόμενοι. Πηγή: Bloomberg 65

IV.2 Επιπτώσεις κρίσης: Περικοπές Θέσεων Εργασίας στις Εισηγμένες Τράπεζες Ασφαλιστικές Αριθμός Περικοπών 328.691 16.440 % Απασχολούμενων Τομέα προ της κρίσης 5,9% 1,1% 10000 9000 8000 9.364 Ασφαλιστικές Εταιρείες: Περικοπές ανά περιοχή 7.076 Πηγή: Bloomberg 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Αμερική Ευρώπη Ασία Περικοπές Θέσεων Εργασίας 0 66

ΙV.2 Τα ερωτήματα Δεδομένου του μεγέθους τους, τι περιθώρια ανάπτυξης έχουν οι ασφαλιστικές εταιρείες στην Ελλάδα? Θα μπορέσουν να μεγεθύνουν την πελατειακή τους βάση? Θα μπορέσουν να ανταγωνιστούν τις τράπεζες, αν δεν είναι οι ίδιες θυγατρικές τους? Θα υπάρξουν συγχωνεύσεις και εξαγορές? Ποιους κινδύνους αντιμετωπίζουν? Το εποπτικό πλαίσιο, που γίνεται σταδιακά αυστηρότερο, τις περιορίζει ή τους δίνει μακροπρόθεσμη πνοή? 67

IV.2 Οι προκλήσεις είναι μεγάλες Για να μπορέσει να επεκταθεί ο ασφαλιστικός τομέας, ιδιαίτερα στις ασφάλειες ζωής, δεν αρκούν Η ενδυνάμωση της ασφαλιστικής συνείδησης στους Έλληνες Ούτε οι κρατικές παρεμβάσεις, π.χ. φορολογικά κίνητρα Πρέπει κυρίως ο τομέας να αποκτήσει μεγαλύτερη αξιοπιστία Οι ασφαλιστικές διαχειρίζονται χρήματα για μακρά χρονικά διαστήματα και συνεπώς οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν είναι μεγάλοι Οι ασφαλιστικές, ιδιαίτερα στον κλάδο των ζημιών, αντιμετωπίζουν επιπλέον κινδύνους που δεν αντιμετωπίζουν οι τράπεζες Το ρίσκο του επενδυτή όταν «αποταμιεύει» μακροπρόθεσμα μέσω ασφαλιστικής εταιρείας είναι μεγαλύτερο σε σχέση με την αντίστοιχη βραχυπρόθεσμη αποταμίευση μέσω τράπεζας 68

IV.3 Οι κίνδυνοι Σε αντίθεση με τις τράπεζες, οι ασφαλιστικές εταιρείες έχουν αρνητικό άνοιγμα σταθμισμένης διάρκειας (duration gap) επειδή έχουν μακροπρόθεσμες υποχρεώσεις και βραχυπρόθεσμες απαιτήσεις. Συνεπώς, αντιμετωπίζουν τον αντίστροφο κίνδυνο επιτοκίου από τις τράπεζες Για να αντισταθμίσουν τον κίνδυνο επιτοκίου θα πρέπει να επενδύουν σε μακροπρόθεσμα ομόλογα σταθερού τοκομεριδίου. Η πτώση των επιτοκίων δημιουργεί προβλήματα, ενώ η άνοδος φέρνει οφέλη. Όπωςκαιοιτράπεζες, επενδύουν σε ομόλογα και μετοχές (θέση long). Οι πολλαπλοί κίνδυνοι συνεπάγονται μια δυνητικά αυστηρότερη εποπτεία στον ασφαλιστικόχώροαπότοντραπεζικό. Το μικρό μέγεθος της ασφαλιστικής αγοράς καθησύχαζε τις εποπτικές αρχές και έτσι δεν δημιουργήθηκε μηχανισμός επιβολής κεφαλαιακών απαιτήσεων ανάλογων του κινδύνου. «Πάντως, εάν ληφθεί υπόψη ότι στην Ελλάδα είναι περιορισμένο το ύψος τόσο των τοποθετήσεων των ασφαλιστικών εταιριών σε διαπραγματεύσιμους τίτλους σε σχέση με το συνολικό μέγεθος της αγοράς κεφαλαίων όσο και των χρηματοδοτικών ανοιγμάτων των τραπεζών προς τις ασφαλιστικές εταιρίες σε σχέση με τα ίδια κεφάλαια των τραπεζών, ο συστημικός κίνδυνος που συνδέεται με τη μετάδοση τυχόν προβλημάτων των ασφαλιστικών εταιριών στο σύνολο του χρηματοπιστωτικού τομέα εκτιμάται ότι δεν είναι πολύ σημαντικός». σελ. 137-38, Ενδιάμεση Έκθεση Τ.Ε., Φεβρ. 2005 69

IV.3 Διεθνής και ελληνική εποπτεία σε εξέλιξη Στην Ελλάδα, Ν. 3229/2004: Ανεξάρτητος εποπτικός φορέας στο ΥΠΟΙΚΟ «Επιτροπή Εποπτείας Ιδιωτικής Ασφάλειας ΕΠ.Ε.Ι.Α.» Αποτελεί ήδη από την 1η Ιανουαρίου 2008 την αποκλειστική αρχή ρύθμισης και εποπτείας για την ιδιωτική ασφάλιση. Η εποπτεία ασφαλιστικών εταιρειών ακολουθεί τις εξελίξεις στην τραπεζική εποπτεία: IAS, IFRS Solvency II Στις 22/4/2009 ψηφίσθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο η οδηγία για την ανάληψη και την άσκηση δραστηριοτήτων ασφάλισης και αντασφάλισης «Φερεγγυότητα ΙΙ Solvency II» Τα κράτη μέλη οφείλουν να θέσουν σε ισχύ τους σχετικούς νόμους και κανόνες για την εφαρμογή της μέχρι το τέλος Οκτωβρίου 2012. Η εφαρμογή του Solvency II θα βελτιώσει την ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών ασφαλιστικών εταιρειών, θα εξασφαλίσει την προστασία των καταναλωτών και θα θέσει ξεκάθαρα νομικά πλαίσια για την λειτουργία των ίδιων των εποπτικών αρχών. 70

IV.3 Διεθνής και ελληνική εποπτεία σε εξέλιξη ΟσχεδιασμόςτουSolvency II Πρώτος Πυλώνας - Ποσοτικές Προδιαγραφές (Quantitative requirements) Υπολογισμός εγγυητικού κεφαλάιου,τεχνικών προβλέψεων,κεφαλαιακών απαιτήσεων Αποτίμηση στοιχείων ενεργητικού παθητικού. (Αssets Liabilities Management - ALM) Καθορισμός των κινδύνων προς αξιολόγηση, παράμετροι κινδύνων και τρόποι επιμέτρησης τους (εσωτερικά μοντέλα risk management). Τύπος υπολογισμού του ελάχιστου επιθυμητού κεφαλαίου που πρέπει να διατηρεί μια ασφαλιστική εταιρεία για να διασφαλίζει την φερεγγυότητα της (MCR). Δεύτερος Πυλώνας - Ποιοτικές Προδιαγραφές (Qualitative Requirements) Καθορισμός των αρχών εσωτερικού ελέγχου πάνω στις οποίες θα βασίζεται η αξιολόγηση και η διαχείριση του ασφαλιστικού κινδύνου (governance). Ανασκόπηση της εποπτικής διαδικασίας ελέγχου των εσωτερικών μοντέλων και συνολικού ελέγχου της εταιρικής φερεγγυότητας. Τρίτος Πυλώνας - Εφαρμογή (Market discipline) Τρέχουσες απαιτήσεις δημοσίευσης και παρουσίασης σύμφωνα με τις κρατικές διατάξεις σε συνδυασμό με τα IAS και τα IFRS. Μελλοντικές απαιτήσεις δημοσίευσης και παρουσίασης σύμφωνα με την εξέλιξη της Β Φάσης του IFRS7 και την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία. Οι βασικοί κίνδυνοι στους οποίους εκτίθεται μια ασφαλιστική εταιρεία και για τους οποίους οφείλει να υπολογίζει τις κεφαλαιακές της απαιτήσεις: Κίνδυνος Underwriting : Ο κίνδυνος αυτός σχετίζει άμεσα με την αξιολόγηση των πελατών των ασφαλιστικών εταιρειών, τα ασφάλιστρα, τα αντασφάλιστρα, τα τεχνικά αποθέματα καθώς και με την σωστή αξιολόγηση της συμπεριφοράς των πελατών της εταιρείας όσον αφορά την διατηρησιμότητα των ασφαλιστηρίων συμβολαίων. Κίνδυνος ρευστότητας : (Liquidity Risk) O κίνδυνος αυτός σχετίζεται άμεσα με την οικονομική ρευστότητα της εταιρείας και με το κατά πόσο η εταιρεία είναι ικανή να αντεπεξέλθει στις οικονομικές της υποχρεώσεις όχι μόνο σε επίπεδο αποζημιώσεων αλλά και σε επίπεδο υποχρεώσεων γενικότερα. Κίνδυνος αγοράς : (Μarket Risk) Ο κίνδυνος αυτός σχετίζεται με τις μεταβολές στην αγορά χρήματος δηλαδή στις αυξο-μειώσεις των επιτοκίων, στις χρηματιστηριακές συναλλαγές και την κατάσταση των χρηματαγορών γενικότερα και τέλος στις αγορές παραγώγων και συναλλάγματος κλπ. Πιστωτικός κίνδυνος: (Credit Risk) Ο πιστωτικός κίνδυνος στον ασφαλιστικό κλάδο σχετίζεται με την δυνατότητα των αντασφαλιστών να αντεπεξέλθουνστιςαπαιτήσειςτιςεταιρείαςσεμιαδεδομένηστιγμή. Ο πιστωτικός κίνδυνος εμπεριέχει επίσης και στην σωστή επενδυτική πολιτική της εταιρείας καθώς και την δυνατότητα της εταιρείας να εισπράττειαπότουςχρεώστεςτηςκαιναείναιαπαλλαγμένηαπό προβληματικούς λογαριασμούς. Συστηματικός κίνδυνος : (Historic reserving Risk) O κίνδυνος αυτός κυρίως με το νομοθετικό περιβάλλον στο οποίο κινείται οι επιχείρηση καθώς και με τους οικονομικούς κύκλους που διανύει η αγορά στην οποία λειτουργεί. Επιχειρηματικός κίνδυνος: ( Operational Risk) O επιχειρηματικός κίνδυνος αφορά τις διαδικασίες, τα συστήματα, την διοίκηση ή την πιθανότητα εξαπάτησης που εντός της εταιρείας. 71

V. Συμπέρασμα Τα χειρότερα της κρίσης έχουν παρέλθει, αλλά η ανάκαμψη εύθραυστη Οι κεντρικές τράπεζες εξακολουθούν να παρέχουν φτηνή ρευστότητα Αναμένουμε χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στο μέλλον Η διεθνής ύφεση έφερε στο φως την επίπλαστη ανάπτυξη των τελευταίων ετών στην Ελλάδα, πουβασιζότανστημεγαλύτερηαύξησητηςζήτησηςαπό την εγχώρια παραγωγή και την αύξηση του εξωτερικού δανεισμού Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνουν στην Ελλάδα σε εποχή στασιμότητας διαρκείας Η ραγδαία μετάδοση της κρίσης των στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης σε όλο τον χρηματοοικονομικό χώρο διδάσκει για τις ατέλειες του εποπτικού πλαισίου Αναμένεται μια πιο αποτελεσματική εποπτεία, που να επικεντρώνεται στον συστημικό κίνδυνο, τον κίνδυνο ως συνάρτηση του οικονομικού κύκλου αλλά και του μεγέθους των ΧΙ Οι ελληνικές τράπεζες & ασφαλιστικές εταιρείες θα πιεστούν από τα προβλήματα της χώρας τους Οι ασφαλιστικές εταιρείες αντιμετωπίζουν πιο περιοριστική εποπτική πολιτική, που αυξάνει την αξιοπιστία του κλάδου 72

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ!! Θερμές ευχαριστίες στην επιστημονική ομάδα της Διεύθυνσης Οικονομικών Μελετών & Προβλέψεων για την ερευνητική υποστήριξη Περισσότερες ερευνητικές εκδόσεις διαθέσιμες στην ιστοσελίδα http://www.eurobank.gr/research New Europe: Οικονομία & Αγορές: Global Economic & Market Outlook: ΜηνιαίαέκδοσηγιατιςχώρεςτηςΝέαΕυρώπης. Μηνιαία έκδοση με θέματα για την ελληνική και παγκόσμια οικονομία. Τριμηνιαία έκδοση για την ανάλυση της διεθνούς οικονομίας και των αγορών και τη χάραξη νέων επενδυτικών στρατηγικών. 73