Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΘΕΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ ΑΒΡΑΑΜ ΓΕΩΡΓΙΑ 1. Εισαγωγή Η εργασία αυτή έχει ως σκοπό τη συστηµατική έρευνα της χρήσης των επιθέτων στην ποιητική δηµιουργία του Μίλτου Σαχτούρη. Στόχος µου είναι να συγκρίνω τις φιλολογικές απόψεις για το επίθετο στον Σαχτούρη µε τα στοιχεία που προκύπτουν από τη γλωσσολογική ανάλυση. Γι αυτό το σκοπό δηµιουργήθηκε ηλεκτρονικό σώµα κειµένου του Σαχτούρη. Ως ηλεκτρονικό σώµα κειµένου (corpus) θεωρείται η συγκέντρωση τµηµάτων γλώσσας, τα οποία επιλέγονται σύµφωνα µε συγκεκριµένα γλωσσολογικά κριτήρια προκειµένου να µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως αντιπροσωπευτικό δείγµα σε περαιτέρω µελέτες (Sinclair, 1996). Το σώµα κειµένου που δηµιουργήθηκε για τους στόχους της έρευνας απαρτίζεται από τρεις ποιητικές συλλογές: Με το πρόσωπο στον τοίχο (1952), Όταν σας µιλώ (1956) και Τα φάσµατα ή η χαρά στον άλλο δρόµο (1958). Η επιλογή των ποιητικών συλλογών, των οποίων τα ποιήµατα αναφέρονται αναλυτικά στο τέλος της εργασίας, ήταν τυχαία, χωρίς αυτό να σηµαίνει πως το corpus που δηµιουργήθηκε χαρακτηρίζεται από αποσπασµατικότητα, καθώς οι συλλογές που επιλέχθηκαν ανήκουν στη ίδια περίοδο λογοτεχνικής δηµιουργίας, έτσι όπως αυτή διαχωρίζεται από τις εκδόσεις. Συγκεκριµένα και οι τρεις συλλογές προέρχονται από την πρώτη περίοδο δηµιουργίας του ποιητή, που εκτείνεται χρονολογικά από το 1945 µέχρι το 1971. Στην επόµενη ενότητα θα προσπαθήσουµε να εξάγουµε κάποια αριθµητικά, συγκεντρωτικά συµπεράσµατα βάσει των πινάκων που υπάρχουν στα Παραρτήµατα 1 και 2. Στην τρίτη ενότητα, γίνεται λόγος για την χρήση και τη λειτουργία των επιθέτων µέσα στα ποιήµατα, ενώ στην τέταρτη µελετάται ειδικότερα ο ρόλος των χρωµατικών επιθέτων στο corpus. Στην πέµπτη, ερευνώνται οι παραδειγµατικές και συνταγµατικές σχέσεις των επιθέτων, µε σκοπό να διερευνηθεί αν λαµβάνουν µέρος στη δηµιουργία της αίσθησης του παραλόγου και της φρίκης. 2. Ποσοτική ανάλυση Με βάση τους πίνακες παρουσίασης των επιθέτων και συχνότητας (βλ. Παράρτηµα 1 και 2), µπορούµε να διακρίνουµε τρεις κατηγορίες επιθέτων. Στην πρώτη κατηγορία έχουν συµπεριληφθεί αυτά µε τη µεγαλύτερη συχνότητα, δηλαδή µεγαλύτερη ή ίση 1
µε 9, στη δεύτερη τα επίθετα µε συχνότητα µεταξύ 2 και 8 και στην τρίτη τα επίθετα που έχουν συχνότητα εµφάνισης Σ=1. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΩΝ ΠΛΗΘΟΣ ΕΠΙΘΕΤΩΝ (πίνακας 1) ΠΟΣΟΣΤΟ % ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΕΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΕΩΝ % Σ 9 8 4,76 100 26,17 2 Σ 8 57 33,92 179 46,85 Σ=1 103 61,03 103 26,96 ΣΥΝΟΛΟ 168 100 382 100,00 Όπως βλέπουµε στον πίνακα 1, οι συνολικές εµφανίσεις των επιθέτων και των µετοχών, µέσα στο corpus, ανέρχονται σε 382. Αυτό ουσιαστικά σηµαίνει ότι ο ποιητής σε ένα σύνολο 4.318 λέξεων χρησιµοποιεί επίθετα µε ποσοστό 8,91 %. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι υπάρχει ποικιλία στα επίθετα και τις µετοχές που χρησιµοποιούνται, καθώς εντοπίστηκαν 168 διαφορετικά λήµµατα. Επιπλέον, κυριαρχούν τα επίθετα που εντοπίστηκαν άπαξ (103 επίθετα). Τα επίθετα µε συχνότητα πάνω από 9, που είναι 8 στον αριθµό, έχουν τον ίδιο περίπου αριθµό πραγµατώσεων (100) µε αυτά που εµφανίζονται άπαξ. Ο Σαχτούρης λοιπόν έχει προτίµηση σε συγκεκριµένα επίθετα, τα οποία τα χρησιµοποιεί επαναλαµβανόµενα σε πολλά από τα ποιήµατά του. (Σχετικά µε αυτήν την προτίµηση, βλ. ενότητα 4.1 κ.εξ.) 3. Η χρήση των επιθέτων 3.1 Κατηγορίες επιθέτων Πολλοί φιλόλογοι έχουν διατυπώσει επανειληµµένα την άποψη πως η ποιητική τεχνική του Σαχτούρη χαρακτηρίζεται από τη δηµιουργία εικόνων. Μάλιστα θεωρούν πως αυτό είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί κατά έναν µεγάλο βαθµό την ποίησή του και την καθιστά ξεχωριστή (Αναγνωστάκη 1998: 55 κ.ε., άλλας 1998: 204-7 κ.α.). Στην ενότητα αυτή θα διερευνήσουµε τη γνώµη αυτή επιχειρώντας να απαντήσουµε στο ερώτηµα πώς τα επίθετα λειτουργούν µέσα στα ποιήµατα που µελετούµε και αν η λειτουργία αυτή διαφοροποιείται ανάλογα µε την κατηγορία στην οποία ανήκει το κάθε επίθετο. Το επίθετο ως γραµµατική κατηγορία αποδίδει ιδιότητες στο όνοµα. Ο οµιλητής χρησιµοποιεί τα επίθετα για να καταστήσει σαφέστερη την πληροφορία 2
στον ακροατή του σχετικά µε το πρόσωπο, πράγµα ή έννοια στα οποία αναφέρεται. Τα επίθετα λοιπόν αποτελούν το µέσο για το χαρακτηρισµό της αναφοράς (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 153). Τα επίθετα, ανάλογα µε τις ιδιότητες που αποδίδουν στο όνοµα, δηλαδή το αντικείµενο της αναφοράς, χωρίζονται σε περιγραφικά και ταξινοµικά (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 154-5). Στα περιγραφικά εντάσσονται τα επίθετα που περιγράφουν διάφορα εξωτερικά χαρακτηριστικά που διαθέτει το αντικείµενο αναφοράς, ως προς την ποιότητα και την ποσότητα. Επιπλέον εδώ βρίσκονται και τα αξιολογικά επίθετα. Στα ταξινοµικά περιλαµβάνονται τα επίθετα που δηλώνουν ότι το όνοµα ανήκει σε ορισµένη κατηγορία ή ορισµένο είδος. Με άλλα λόγια, τα επίθετα αυτά δίνουν στο όνοµα µια µόνιµη ιδιότητα. Τέτοια είναι τα επίθετα που αναφέρονται σε επιστήµες, τέχνες και γενικά δραστηριότητες της καθηµερινής ζωής. Άλλες κατηγορίες των επιθέτων (οι οποίες όµως µπορούν να θεωρηθούν και υποκατηγορίες των δύο προαναφερθέντων κατηγοριών) είναι: α) Επίθετα χρώµατος: Είναι κυρίως περιγραφικά εκτός από κάποιες εξαιρέσεις. Αναφέρονται πολύ συχνά από τους οµιλητές για την εξειδίκευση της αναφοράς, επειδή µπορούν να γίνουν αντιληπτά άµεσα και εύκολα από όλους τους φυσικούς οµιλητές αλλά και για το ότι µπορούν να διαφοροποιήσουν ξεκάθαρα όµοια µεταξύ τους αντικείµενα (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 159-64). β) Επίθετα ύλης: Προσδιορίζουν το υλικό από το οποίο αποτελούνται τα αντικείµενα. Μπορούν να είναι είτε περιγραφικά είτε ταξινοµικά. Πάντως σε καµία περίπτωση δεν δέχονται διαβάθµιση (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 165) γ) Επίθετα ποσού: Χρησιµοποιούνται για να προσδιοριστεί ποσοτικά η αναφορά. (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 165). Στον επόµενο πίνακα τα επίθετα του corpus διακρίνονται στις κατηγορίες που προαναφέρθηκαν. ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΑ αβέβαιος, αγνός, άγριος, άδειος, ανάποδος, ανάστροφος, ανοιχτός, απαράλλαχτος, άρρωστος, αρχαίος, αστραφτερός, άτονος, βαθύς, βαρύς, βουβός, γεµάτος, γνήσιος, διάφανος, δύσκολος, έρηµος, ετοιµόρροπος, ζεστός, ήµερος, θαµπός, θεόστραβος, θλιβερός, θολός, ίδιος, κακός, καλός, καταµόναχος, καυτός, κρύος, κλειστός, κοντός, κοφτερός, λαµπερός, λίγος, µεγάλος, µεγαλύτερος, µετέωρος, µικρός, ξερός, παλιός, πηχτός, πικρός, σάπιος, σιγανός, σκοτεινός, στενός, τελευταίος, τρύπιος, τρυφερός, φοβερός, φρόνιµος, φτωχός, φωτεινός, ωραίος ΣΥΝΟΛΟ: 58 3
ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΑ Ανθρώπινος, ανοιξιάτικος, αντικρινός, εκστατικός, ελληνικός, επιληπτικός, ερωτικός, εφιαλτικός, ζωντανός, µαγικός, µοναχικός, νεκρός, νυχτερινός, ξένος, παράξενος, σκεφτικός, σκυλίσιος, σταυρωτός, τρελός, τυφλός ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ: 20 άσπρος, βυσσινής, γαλάζιος, γκρίζος, κατακόκκινος, κατάµαυρος, κάτασπρος, κίτρινος, κόκκινος, λευκός, µαύρος, ολόχρυσος, πορτοκαλής, πορφυρός, πράσινος, ροζ, σκούρος, χρυσός, χλωµός ΣΥΝΟΛΟ: 19 ΥΛΙΚΟΥ Ξύλινος, σιδερένιος, γυάλινος, κέρινος ΣΥΝΟΛΟ: 4 ΠΟΣΟΥ Όλος, τεράστιος, πελώριος ΣΥΝΟΛΟ: 3 Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως ο Σαχτούρης φροντίζει ιδιαίτερα για τη χρήση περιγραφικών επιθέτων, που υπερέχουν ποσοτικά έναντι των άλλων κατηγοριών. Σε σύνολο 105 επιθέτων, τα περιγραφικά εµφανίζονται µε ποσοστό 56,19 %, δηλαδή παραπάνω από τα µισά επίθετα είναι περιγραφικά, ενώ το υπόλοιπο 43,81 % των επιθέτων διαµοιράζεται στις υπόλοιπες κατηγορίες. Από το υπόλοιπο 43,81 %, το 20 % καταλαµβάνουν οι δύο κατηγορίες των επιθέτων της ύλης και του χρώµατος. Αυτά, όπως ειπώθηκε παραπάνω, αποτελούν µέρος των περιγραφικών εκτός κάποιων εξαιρέσεων. Στο σώµα κειµένου µας, αν λάβουµε υπόψη µας τις παραδειγµατικές συνάψεις τους, (βλ. ενότητα 5 και Παράρτηµα 1), λειτουργούν ως επί το πλείστον ως περιγραφικά. ηλαδή µέσα στο σώµα συναντούµε συνάψεις όπως : άσπρος άγγελος, άσπρα λουλούδια, κατακόκκινη πληγή, ροζ ουρανός κ.α. που µας καταδεικνύουν πως τα χρωµατικά επίθετα αποδίδουν εξωτερικά γνωρίσµατα στα αντικείµενα Η µόνη περίπτωση που κάποιο χρωµατικό επίθετο λειτουργεί ταξινοµικά είναι στη σύναψή κόκκινο κρασί. Σαν ταξινοµικά ίσως θα έπρεπε να θεωρηθούν και τα επίθετα στις συνάψεις άσπρα χέρια, κόκκινα χέρια, µαύρο πρόσωπο, κατάµαυρος φίλος, αλλά σηµασιολογικά δεν θεωρώ πως ο ποιητής θέλει να αντιδιαστείλει π.χ. τα άσπρα χέρια 4
ενός ανθρώπου που ανήκει στη λευκή φυλή από αυτά ενός που ανήκει στη µαύρη. Απλά θέλει να αποδώσει µια ιδιότητα σε αυτά. Με το ίδιο σκεπτικό, και οι υπόλοιπες προαναφερθείσες συνάψεις µας οδηγούν σηµασιολογικά να κατατάξουµε και αυτές τις πραγµατώσεις των χρωµατικών επιθέτων στην κατηγορία των περιγραφικών. Όσον αφορά τα επίθετα ύλης, παρατηρούµε πως χρησιµοποιούνται και αυτά µε περιγραφική διάθεση από τον ποιητή. ηλαδή µας µιλάει για ένα ξύλινο σπίτι, σιδερένια δόντια και γυάλινο χαρτοπόλεµο. Αν λάβει υπόψη του κανείς και το περιβάλλον µέσα στο οποίο εµφανίζονται αυτές οι συνάψεις (βλ. Παράρτηµα 1), αντιλαµβάνεται πως η πρόθεση του ποιητή είναι να περιγράψει τα ουσιαστικά που συντάσσονται των επιθέτων αυτών και όχι να τα ταξινοµήσει. Τα επίθετα του ποσού καταλαµβάνουν µικρό ποσοστό και, παρόλο που στην γραµµατική των Κλαίρη & Μπαµπινιώτη δεν διευκρινίζεται σε ποια κατηγορία ανήκουν, µε βάση τις συνάψεις τους µπορούν να ενταχθούν στα περιγραφικά επίθετα. Εποµένως το ποσοστό των περιγραφικών επιθέτων, είναι πολύ πιο µεγάλο από αυτό των ταξινοµικών, καθώς φτάνουν στο 79,4 %, ενώ τα ταξινοµικά ανέρχονται στο 20,6%. 3.2. Επιθετικές µετοχές Οι παθητικές µετοχές σε µένος, µένη, - µενο συµπεριφέρονται όπως ακριβώς τα επίθετα, δηλαδή χαρακτηρίζουν την αναφορά. Χαρακτηρίζονται µάλιστα ως «ρηµατικά επίθετα» (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 153). Στο Σαχτούρη οι µετοχές αυτές καταλαµβάνουν ένα υψηλό ποσοστό, όπως µπορούµε να δούµε στον πίνακα που ακολουθεί: ΜΕΤΟΧΕΣ αγριεµένος, αλυσοδεµένος, αναµµένος, αναποδογυρισµένος, απαντηµένος, απεγνωσµένος, απελπισµένος, βασανισµένος, βρεγµένος, γκρεµισµένος, γελασµένος, γυρισµένος, δαφνοστεφανωµένος, δεµένος, γονατισµένος, δυστυχισµένος, ευτυχισµένος, θαµµένος, θλιµµένος, καµένος, καρφιτσωµένος, καρφωµένος, καταραµένος, κατουρηµένος, κοιµισµένος, κοµµένος, κουρασµένος, κρεµασµένος, λιγδωµένος, λυπηµένος, µανιασµένος, µαρµαρωµένος, µατωµένος, µαυροφορεµένος, µαχαιρωµένος, ντυµένος, ξεκοιλιασµένος, ξεχασµένος, παγωµένος, παραµορφωµένος, πεθαµένος, πεινασµένος, πικραµένος, πληγωµένος, ποτισµένος, πρησµένος, προηγούµενος, ραγισµένος, ρηµαγµένος, ριγµένος, σβησµένος, σκισµένος, σκοτεινιασµένος, σκουριασµένος, σπασµένος, στηµένος, στολισµένος, σφαγµένος, τρεµάµενος, τροµαγµένος, φλογισµένος, φοβισµένος, φρόνιµος, χαµένος 5
ΣΥΝΟΛΟ: 64 Εποµένως, εµφανίζονται 64 µετοχές σε σύνολο 168 χαρακτηρισµών της αναφοράς, δηλαδή οι µετοχές χρησιµοποιούνται σε ποσοστό 38 %. Η χρήση των µετοχών από τον ποιητή αποτελεί υφολογική του επιλογή (βλ. ενότητα 5). Τις επιλέγει πολλές φορές λόγω και των ρηµατικών ιδιοτήτων τους, δηλαδή σαν ρηµατικά επίθετα (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 153), πέραν του ότι λειτουργούν σαν χαρακτηρισµοί της αναφοράς εσωκλείουν και ενέργεια δράση (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2004: 552). Εποµένως η εναλλαγή επιθέτου µετοχής δεν είναι τυχαία αλλά συνειδητή επιλογή του ποιητή για να αποδώσει περαιτέρω στοιχεία. Οι µετοχές, αφού συµπεριφέρονται ως επίθετα µπορούν να περιγράψουν ή να ταξινοµήσουν και εποµένως να διακριθούν στις παραπάνω κατηγορίες ως εξής: (πίνακας 2) Περιγραφικές Ταξινοµικές Ύλης Χρώµατος αγριεµένος πεθαµένος λιγδωµένος µαυροφορεµένος αλυσοδεµένος σφαγµένος παγωµένος µατωµένος αναµµένος σπασµένος φλογισµένος σκοτεινιασµένος αναποδογυρισµένος κοµµένος απαντηµένος καταραµένος απεγνωσµένος απελπισµένος βασανισµένος βρεγµένος γκρεµισµένος γελασµένος γυρισµένος δαφνοστεφανωµένος δεµένος γονατισµένος δυστυχισµένος ευτυχισµένος θαµµένος θλιµµένος καµένος καρφιτσωµένος καρφωµένος σκισµένος 6
κατουρηµένος κοιµισµένος κουρασµένος κρεµασµένος λυπηµένος µανιασµένος µαρµαρωµένος µαχαιρωµένος ντυµένος ξεχασµένος πεινασµένος πικραµένος πληγωµένος ξεκοιλιασµένος ποτισµένος πρησµένος προηγούµενος ραγισµένος ρηµαγµένος ριγµένος σβησµένος σκουριασµένος στηµένος στολισµένος τρεµάµενος τροµαγµένος φοβισµένος φρόνιµος χαµένος Η υπεροχή των περιγραφικών µετοχών είναι συντριπτική. Από τις 64 συνολικά µετοχές, οι 53 περιγράφουν (82,81 %), και µάλιστα αν σε αυτές προσθέσουµε και τις χρώµατος και ύλης, τότε το ποσοστό φτάνει στο 92,18 %. 3.3. Λειτουργία Επιθέτων Με βάση τα παραπάνω αποτελέσµατα, µπορούµε να µιλάµε για κυριαρχία των περιγραφικών επιθέτων, µε συνολικό ποσοστό 65,47 %. Αν σε αυτά προσθέσουµε και το ποσοστό των χρώµατος, ύλης και ποσού, τότε το ποσοστό αγγίζει το 84,52 %. 7
Η χρήση των περιγραφικών επιθέτων σε πολύ µεγάλο ποσοστό καταδεικνύει πως ο ποιητής θέλει να περιγράψει τα αντικείµενα αναφοράς όσο πιο πιστά γίνεται. Τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα να αποδώσει εξονυχιστικά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των πραγµάτων και των καταστάσεων και όχι τόσο να τα ταξινοµήσει. Ας δούµε λοιπόν µέσα από δύο παραδείγµατα πώς διαφοροποιείται η λειτουργία των επιθέτων στο λόγο του, αναλόγως µε τη χρήση τους (σαν περιγραφικά ή ταξινοµικά). Παράδειγµα 1 (απόσπασµα από το ποίηµα «Οκτώβριος») τα φώτα κίτρινα θαµπά σκοτεινά µεγάλα ψάρια στους πράσινους βαθιούς τοίχους καρφωµένα αίµα τρύπιες κουβέρτες και σπασµένα τζάµια η βροχή και ξάφνου µέσα στα χέρια µου τα µαλλιά της το σώµα της και τ ανοιχτό στόµα της µακριά βαθιά πάνω στο βουνό Τα επίθετα που περιλαµβάνονται στο απόσπασµα είναι περιγραφικά (βλ. κατάλογο περιγραφικών επιθέτων που προηγήθηκε). Αν τα αφαιρέσουµε, τότε το αποτέλεσµα είναι το εξής : τα φώτα τα ψάρια στους τοίχους αίµα κουβέρτες και τζάµια η βροχή και ξάφνου στα χέρια µου τα µαλλιά της το σώµα της και το στόµα της µακριά βαθιά πάνω στο βουνό Από το εγχείρηµα αυτό κατανοούµε πως αν αφαιρεθούν τα περιγραφικά επίθετα το απόσπασµα κατ αρχάς χάνει σε σαφήνεια. Επιπλέον βλέπουµε πως τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των αντικειµένων δεν µπορούν να διαφανούν. Το πιο σηµαντικό όµως είναι πως αν αφαιρεθούν τα επίθετα αµέσως αίρονται σε µεγάλο βαθµό οι αποκλίνουσες δοµές που είχε επιλέξει ο ποιητής να ενθέσει στο ποίηµά του, οι οποίες κατά ένα µεγάλο βαθµό συντίθενται από το σχήµα: επίθετο + ουσιαστικό. Παράδειγµα 2 (απόσπασµα από το ποίηµα «Χριστούγεννα 1948») 8
τα δόκανα στηµένα στους δρόµους τα µαγικά σύρµατα τα σταυρωτά και τα σπίρτα τα καµένα εφιαλτικές γυναίκες µε τρυφερά κέρινα χέρια απεγνωσµένα χαϊδεύουν βόσκουν στην παγωνιά καταραµένα πρόβατα 1 (µε πλάγια γράµµατα σηµειώνονται τα περιγραφικά, ενώ µε πλάγια υπογραµµισµένα τα ταξινοµικά επίθετα) Θα µπορούσαµε να µεταγράψουµε το απόσπασµα αφαιρώντας τα επίθετα συλλήβδην ως εξής : τα δόκανα στους δρόµους τα σύρµατα και τα σπίρτα γυναίκες µε χέρια χαϊδεύουν βόσκουν στην παγωνιά πρόβατα Και εδώ αντιλαµβανόµαστε πως υστερεί σε σαφήνεια το απόσπασµα. Παρόλα αυτά, πρόκειται για έναν µεστό λόγο, ο οποίος µας δίνει λακωνικά το «νόηµα» του αποσπάσµατος. Ας αφαιρέσουµε τώρα µόνο τα περιγραφικά επίθετα, αφήνοντας µέσα στο απόσπασµα τα ταξινοµικά που εντοπίσαµε : τα δόκανα στους δρόµους τα µαγικά σύρµατα τα σταυρωτά και τα σπίρτα εφιαλτικές γυναίκες µε χέρια 1 Είναι το µοναδικό απόσπασµα από όλο το σώµα κειµένων που πήραµε στο οποίο υπάρχουν τόσα πολλά ταξινοµικά επίθετα, τα οποία γενικά εµφανίζονται συνήθως µεµονωµένα στα ποιήµατα. 9
χαϊδεύουν βόσκουν στην παγωνιά καταραµένα πρόβατα Σίγουρα η σαφήνεια είναι µεγαλύτερη εδώ. Οι περιγραφές εξειδικεύονται χωρίς όµως να γίνονται πιο συγκεκριµένες, όσον αφορά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των αντικειµένων (αν εξαιρεθεί το επίθετο σταυρωτός). ηλαδή το επίθετο µαγικός δίνει µεν µια ιδιότητα στα σύρµατα στη σύναψη µαγικά σύρµατα αλλά δε βοηθάει ιδιαίτερα στο να αντιληφθούµε πλήρως την εικόνα του. Αν τώρα ξαναπαρουσιασθεί το απόσπασµα, χωρίς τα ταξινοµικά αλλά µε την παρουσία των περιγραφικών, το αποτέλεσµα είναι αυτό : τα δόκανα στηµένα στους δρόµους τα σύρµατα και τα σπίρτα τα καµένα γυναίκες µε τρυφερά κέρινα χέρια απεγνωσµένα χαϊδεύουν βόσκουν στην παγωνιά πρόβατα Από αυτή την παρουσίαση αντιλαµβανόµαστε ακριβώς αυτό που θέλει να περιγράψει ο ποιητής. Μέσω των περιγραφικών επιθέτων συγκεκριµενοποιούνται οι περιγραφές και αποσαφηνίζονται πρόσωπα, αντικείµενα και καταστάσεις µέσω των εξωτερικών τους χαρακτηριστικών. ηλαδή, ο ποιητής δε θέλει να µιλήσει απλά για κάποια σπίρτα αλλά συγκεκριµένα για κάποια καµένα σπίρτα ή για χέρια που είναι τρυφερά και κέρινα κ.ο.κ. Αυτός είναι και ο λόγος που τα περιγραφικά επίθετα υπερέχουν αριθµητικά έναντι των ταξινοµικών. Επιπλέον, τα περιγραφικά εµφανίζονται µε µεγαλύτερη συχνότητα µέσα σε κάθε ποίηµα, ενώ τα ταξινοµικά εµφανίζονται πιο σπάνια (όπως φαίνεται και από το πλήθος του αλλά και τη συχνότητά τους, βλ. πίνακα ταξινοµικών επιθέτων και Παράρτηµα 2). Ως εκ τούτου συµπεραίνουµε εύκολα πως ο ποιητής χρησιµοποιεί επίθετα για να περιγράψει κάποια χαρακτηριστικά των αντικειµένων και των όντων των ποιηµάτων του και όχι τόσο για να τα εντάξει σε µια κατηγορία. Πάντως όταν επιλέγει να ταξινοµήσει, συνήθως οι συνάψεις του εντυπωσιάζουν λόγω του ότι είναι ιδιαίτερα τολµηρές (βλ. ενότητα 5 και πίνακα 10
ταξινοµικών επιθέτων). Ενδεικτικά: ανοιξιάτικη γραβάτα, καταραµένα πρόβατα, εφιαλτικές γυναίκες κ.α. 4. Επίθετα χρώµατος 4.1 Συχνότητες επιθέτων Το χρώµα αποτελεί σηµαντικό αντικείµενο µελέτης στην ποίηση του Σαχτούρη. Πολλοί µελετητές ασχολήθηκαν µε τη «χρωµατολογία» του ποιητή (βλ. π.χ. Μαρωνίτης 1980: 27-31, Αναγνωστάκη 1998: 64-5 κ.α.). Αξιοσηµείωτο είναι πως όλοι µιλούν για µια καθαρή υπεροχή τριών χρωµάτων, του άσπρου, του µαύρου και του κόκκινου, µε µια σαφή υπεροχή του µαύρου, έναντι των άλλων δύο. Σχηµατικά: µαύρο κόκκινο άσπρο Τη διαπίστωση αυτή των µελετητών θα ελέγξουµε στη συνέχεια. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα χρωµατικά επίθετα µε τις συχνότητές τους. (πίνακας 3) ΕΠΙΘΕΤΑ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ % 2 µαύρος 22 5,75 άσπρος 14 3,66 κόκκινος 9 2,35 κίτρινος 6 1,57 πράσινος 5 1,30 σκοτεινός 4 1,04 βυσσινής 2 0,52 γαλάζιος 2 0,52 ροζ 2 0,52 χρυσός 2 0,52 γκρίζος 1 0,26 2 Όπου σχετική συχνότητα % = η συχνότητα εµφάνισης των συγκεκριµένων επιθέτων σε σχέση µε το σύνολο των πραγµατώσεων όλων των επιθέτων, που εντοπίστηκαν στο corpus. 11
κατακόκκινος 1 0,26 κατάµαυρος 1 0,26 κάτασπρος 1 0,26 λευκός 1 0,26 ολόχρυσος 1 0,26 πορτοκαλής 1 0,26 πορφυρός 1 0,26 σκούρος 1 0,26 χλωµός 1 0,26 ΣΥΝΟΛΟ 78 20,35 % Σύµφωνα µε τον πίνακα συχνότητας το µαύρος εµφανίζεται συνολικά 22 φορές στις τρεις ποιητικές συλλογές. Επιπλέον, έχουµε και µια εµφάνιση του κατάµαυρος. Εποµένως, στο σύνολο των επιθέτων (382), οι 23 εµφανίσεις αφορούν την απόχρωση του µαύρου (6,02 % στο σύνολο των επιθέτων και 0,53 % στο σύνολο όλων των λέξεων). Το επίθετο άσπρος εµφανίζει µε 14 εµφανίσεις τη δεύτερη µεγαλύτερη συχνότητα. Επιπλέον, η λευκότητα ενός αντικειµένου αναφοράς δίδεται και µε τα επίθετα κάτασπρος και λευκός, που εµφανίζονται µε µία πραγµάτωση στο σύνολο των ποιηµάτων έκαστο. Τέλος, στην απόχρωση του λευκού πρέπει να συµπεριληφθεί αναγκαστικά και αυτή του χλωµού, εφόσον αναφέρεται για να περιγράψει την ιδιάζουσα χρωµατική κατάσταση του ανθρώπινου προσώπου. Το επίθετο χλωµός εµφανίζεται και αυτό άπαξ στο corpus. Άρα η απόχρωση αυτή συνολικά απαντάται 17 φορές, δηλαδή η συχνότητά της φτάνει στο 4,44 % επί της συνολικής συχνότητας των επιθέτων και στο 0,39 % επί του συνολικού αριθµού λέξεων του corpus. Έπειτα, το κόκκινο είναι το χρώµα που ακολουθεί βάσει των εµφανίσεών του. Συγκεκριµένα παρουσιάζεται 9 φορές µε τη µορφή κόκκινος, άλλη µία σαν κατακόκκινος και µία ως πορφυρός. Συνολικά απαντά 11 φορές, µε ποσοστό 2,87 % στις συνολικές εµφανίσεις. Με µεγάλη επίσης συχνότητα εµφανίζονται τα επίθετα κίτρινος µε 6 εµφανίσεις (1,57 %) και το πράσινος µε 5 εµφανίσεις (1,30 %). Ειδικά για το κίτρινο, λαµβάνοντας υπόψη πως οι εµφανίσεις του δεν έχουν µεγάλη διασπορά µέσα στο corpus, δηλαδή εµφανίζονται πολλές φορές αλλά σε µικρό αριθµό ποιηµάτων (3 φορές µέσα σε ένα µόνο ποίηµα), θα µπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως η εµφάνισή του σχετίζεται µε την επιλογή των ποιητικών συλλογών. 12
Το επίθετο που ακολουθεί είναι το σκοτεινός που εµφανίζεται τέσσερις φορές συνολικά. Χρωµατικά αποτελεί εναλλακτική επιλογή του µαύρου χρώµατος. Ακολουθούν χρώµατα των οποίων η παρουσία µας ξαφνιάζει, παρόλο που εµφανίζονται µε µικρή συχνότητα (0,52 % το καθένα). Αυτά περιλαµβάνουν τα βυσσινής, το οποίο συνάδει µε την ατµόσφαιρα του θανάτου που ελλοχεύει, και τα ροζ και γαλάζιος. Αυτές οι απαλές αποχρώσεις φαντάζουν σχεδόν ειρωνικές. Το τελευταίο επίθετο που εµφανίζεται µε την ίδια συχνότητα (0,52 % ) είναι το χρυσός, εξίσου παράταιρο σηµασιολογικά και βιωµατικά µε τα προηγούµενα. Τέλος εστιάζοντας στα χρωµατικά επίθετα που εµφανίζονται άπαξ, παρατηρούµε ότι τα τέσσερα από τα δέκα συνολικά, εκφράζουν τον απόλυτο υπερθετικό επιθέτων που έχουν ήδη εµφανισθεί. Έτσι έχουµε σχηµατικά: Επίθετο Θετικού µαύρος άσπρος κόκκινος χρυσός Ολοκληρωτικός Υπερθετικός κατάµαυρος κάτασπρος κατακόκκινος ολόχρυσος Στα υπόλοιπα επίθετα αυτής της συχνότητας παρατηρείται ότι δύο, τα λευκός και χλωµός παραπέµπουν στο άσπρο, ένα, το πορφυρός ανάγεται στο κόκκινο. Τα σκούρος και γκρίζος ανήκουν στο φάσµα του µαύρου, ενώ το πορτοκαλής είναι το µοναδικό από τα επίθετα που εµφανίζονται άπαξ και δηλώνουν χρώµα το οποίο δεν µπορεί να σχετιστεί µε τα τρία βασικά χρώµατα. Σχηµατικά: άσπρος κόκκινος µαύρος λευκός χλωµός πορφυρός σκούρος γκρίζος 3.2. Ο ρόλος των µετοχών στη χρωµατοποιΐα Οι µετοχές, αφού θεωρούνται ρηµατικά επίθετα, λαµβάνουν και αυτές ρόλο στον χαρακτηρισµό της αναφοράς. Συνολικά ο αριθµός των µετοχών που λαµβάνουν µέρος στη χρωµατοποιΐα δεν είναι µεγάλος. Οι µετοχές αυτές είναι: 13
ΜΕΤΟΧΕΣ ΧΡΩΜΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΕΩΝ µατωµένος κόκκινο 4 µαυροφορεµένος µαύρο 2 σκοτεινιασµένος µαύρο 1 Έτσι τα δύο από τα τρία βασικά χρώµατα ενισχύονται περαιτέρω µέσω των µετοχών. Σχηµατικά έχουµε: µαύρο σκούρος γκρίζος µαυροφορεµένος σκοτεινιασµένος άσπρο κόκκινο λευκός χλωµός πορφυρός µαχαιρωµένος 4.3. Συµπεράσµατα Σύµφωνα µε τον πίνακα 3, οι συχνότητες όλων των επιθέτων έχουν άθροισµα 382, ενώ τα χρωµατικά επίθετα είναι 78, στα οποία πρέπει να προστεθούν οι µετοχές. Συνολικά 85 φορές στο corpus µας ο ποιητής επιλέγει να χαρακτηρίσει χρωµατικά τα αντικείµενά του. Αυτό σηµαίνει ότι τα χρώµατα καταλαµβάνουν ένα ποσοστό εµφάνισης της τάξεως 21,25 % στο σύνολο των επιθέτων. Μελετώντας τα χρώµατα που χρησιµοποιεί ο Μ. Σαχτούρης µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι ως επί το πλείστον στο καβαλέτο του υπάρχουν εννέα αποχρώσεις: άσπρο, µαύρο, κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, πορτοκαλί, γαλάζιο, βυσσινί, χρυσό. Από αυτές οι τρεις πρώτες κυριαρχούν, όχι µόνο επειδή εµφανίζονται µε µεγαλύτερη συχνότητα, αλλά και για έναν άλλο πολύ σηµαντικό λόγο. Εξετάζοντας σηµασιολογικά τα ευρήµατά µας θα ανακαλύψουµε ότι ο ποιητής επιλέγει να διαβαθµίσει τα χρώµατα αυτά. Έτσι µας παρουσιάζει κοµµάτια από το φάσµα καθενός από αυτά τα τρία χρώµατα. 14
Συγκεκριµένα υπάρχουν κλιµακούµενες αποχρώσεις στο corpus. Έτσι βλέπουµε (ξεκινώντας από την πιο σκούρα): Μαύρο Κόκκινο Άσπρο κατάµαυρος µαύρος σκοτεινός 3 κατακόκκινος κάτασπρος σκούρος κόκκινος πορφυρός 4 άσπρος λευκός 5 γκρίζος ροζ χλωµός Εποµένως η προτίµηση του ποιητή σε αυτά τα τρία χρώµατα έναντι των υπολοίπων γίνεται ξεκάθαρα αντιληπτή. 5. Το παράλογο και η φρίκη Στην ενότητα αυτή, θα προσπαθήσουµε να εντοπίσουµε αν τα επίθετα συνεισφέρουν στη δηµιουργία της αίσθησης του παράλογου και της φρίκης στην ποίηση του Σαχτούρη. Το παράλογο στα ποιήµατα του Σαχτούρη, αποτελεί κοµβικό σηµείο µελέτης για τους φιλολόγους-µελετητές. Οι απόψεις όλων συγκλίνουν στο ότι ο κόσµος που προβάλλει µέσα στα ποιήµατά του είναι ένας άλλος κόσµος (Αναγνωστάκη 1998: 56), διαφορετικά σχηµατοποιηµένος από τον δικό µας και ως ένα βαθµό παραµορφωµένος (Κωνσταντινίδης 1985-83: 53), φτάνοντας ακόµη και στα όρια του εφιαλτικού (Αργυρίου 1998: 119). Τα βιώµατα του ποιητή πηγάζουν από την παράλογη και εφιαλτική πραγµατικότητα του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου. Εύλογα λοιπόν αυτόν τον κόσµο της αλλοφροσύνης µετασχηµατίζει µέσα στα έργα του σ έναν αντίστοιχο κόσµο, όπου το παράλογο διογκούται και καλύπτει τα πάντα. Η αίσθηση αυτή δίνεται στα ποιήµατα από την κατάλληλη χρήση της γλώσσας, που χαρακτηρίζεται από τη βίαιη ανατροπή όρων (Αµπατζοπούλου 1998: 186). Η γλωσσολογία ορίζει πως το ύφος κάθε ποιητή διαµορφώνεται µέσω ενός συγκεκριµένου µηχανισµού, ο οποίος βέβαια έχει ισχύ και εν γένει στους οµιλητές (Μπαµπινιώτης 1991: 106-7). Πρόκειται για το µηχανισµό των επιλογών και των αποκλίσεων. Στα λογοτεχνικά κείµενα και ειδικότερα στα ποιητικά, οι λογοτέχνες έχουν σαν κύριο µέληµά τους την αξιοποίηση αυτής της δυνατότητας. Πολύ 3 Πρόκειται για σηµασιολογικά ισοδύναµα ή απλά συνώνυµα (βλ. ενότητα 6.2. κ.ε.) 4 Βλ. σηµ. 2 5 Βλ. σηµ. 2 15
σηµαντική είναι η χρήση των επιλογών ενός ποιητή στη διαµόρφωση του ύφους του (Μπαµπινιώτης 1991: 107-11), αλλά και οι αποκλίσεις δίνουν τη δυνατότητα στον δηµιουργό να εκφράσει οποιοδήποτε σηµαινόµενο µε κάποιο σηµαίνον που θεωρεί αυτός πως εξυπηρετεί καλύτερα το περιεχόµενο που θέλει να δώσει. Γι αυτό άλλωστε και στην ποίηση, οι αποκλίσεις κάνουν πιο έντονα την εµφάνισή τους, σε όλα τα επίπεδα, στο φωνολογικό, το σηµασιολογικό και το µορφοσυντακτικό (Μπαµπινιώτης 1991: 111). Στη συνέχεια θα προσπαθήσουµε να διαπιστώσουµε αν υπάρχουν αποκλίσεις στα επίθετα σε φωνολογικό ή σηµασιολογικό επίπεδο, τις επιλογές του ποιητή ως προς τα επίθετα και πώς αυτές καθορίζουν το ύφος του όσον αφορά τις συνάψεις (συνταγµατικές σχέσεις) των επιθέτων και τέλος αν αυτές βοηθούν στην προώθηση της αίσθησης του παραλόγου εφιαλτικού. Στο παραδειγµατικό επίπεδο δεν διαπιστώνονται αποκλίσεις. Όσον αφορά τις επιλογές του, µπορεί να παρατηρηθεί ότι παρουσιάζονται συνολικά 17 σύνθετα επίθετα (πολύ µικρό ποσοστό στο σύνολο των 168 επιθέτων). Από αυτά τα 10 είναι σύνθετα µε προθέσεις και ως εκ τούτου δεν θεωρούνται σύνθετα αλλά παράγωγα µέσω της προθηµατικής παραγωγής (Μπακάκου 2005: 55). Αυτά είναι τα εξής: ανάστροφος, απαράλλαχτος, απελπισµένος, δυστυχισµένος, κάτασπρος, κατακόκκινος, κατάµαυρος, καταµόναχος, παραµορφωµένος, ξεκοιλιασµένος. Τα υπόλοιπα αποτελούν τα κατ εξοχήν σύνθετα (Μπακάκου 2005: 58-9) και είναι: αναποδογυρισµένος, αλυσοδεµένος, δαφνοστεφανωµένος, ετοιµόρροπος, θεόστραβος, µαυροφορεµένος, ολόχρυσος. Και στις δύο αυτές κατηγορίες τα επίθετα εµφανίζονται µε µικρή συχνότητα (µε εξαίρεση το απελπισµένος, που εµφανίζεται 5 φορές), της τάξεως του 2 που εµφανίζεται σε δύο επίθετα (µαυροφορεµένος, καταµόναχος) και του 1 για όλα τα υπόλοιπα. Αυτό πρακτικά σηµαίνει πως ο ποιητής καταφεύγει στη σύνθεση επιθέτου σε ελάχιστες περιπτώσεις. Μία από αυτές είναι όταν θέλει να δηλώσει τον απόλυτο υπερθετικό των επιθέτων, όπως συµβαίνει στα: κάτασπρος, κατάµαυρος, κατακόκκινος, καταµόναχος, θεόστραβος, ολόχρυσος. Σε γενικές γραµµές από σηµασιολογικής πλευράς, τα περισσότερα είναι φορείς αρνητικής σηµασίας, αν εξαιρεθούν τα δηλωτικά χρωµάτων, το δαφνοστεφανωµένος, που έχει θετική σηµασία και το απαράλλαχτος, που δεν φορτίζεται µε κάποιον τρόπο, αλλά είναι «ουδέτερο». Και σε σηµασιολογικό επίπεδο, ο Σαχτούρης επιλέγει επίθετα σχετικά κοινότυπα. Αν ελέγξουµε µάλιστα και τον πίνακα του παραρτήµατος 2, 16
αντιλαµβανόµαστε πως τα επίθετα που χρησιµοποιούνται σε ευρεία κλίµακα δεν είναι εξεζητηµένα Κάποια που θεωρούνται πιο ιδιαίτερα, µε την έννοια ίσως της αντιποιητικότητας, αφού απαντούν ακούµε κυρίως στον προφορικό λόγο, επιλέγει να τα χρησιµοποιήσει σε ορισµένα σηµεία και τις περισσότερες φορές άπαξ. Αυτά είναι τα: κατουρηµένος, λιγδωµένος, ξεκοιλιασµένος. Παρόλα αυτά υπάρχουν και κάποια λυρικότερα από τα υπόλοιπα, (τα δαφνοστεφανωµένος και πορφυρός) τα οποία όµως είναι µόλις δύο. Ο ποιητής χρησιµοποιεί σε µεγάλο ποσοστό συνώνυµα επίθετα, τα οποία σε άλλες περιπτώσεις ακολουθούν τη γνωστική συνωνυµία και άλλες φορές πρόκειται για µερικώς συνώνυµα/ πλησιώνυµα (Μπακάκου 2005: 98-100). Πέραν αυτών τα αντίθετα χρησιµοποιούνται σε µεγάλη κλίµακα, µε διάφορες µορφές αντίθεσης. Φυσικά κυριαρχεί κλιµακούµενη αντίθεση (µόνο όµως η διαβαθµιζόµενη), µε δεύτερη στη σειρά την συµπληρωµατική (Μπακάκου 2005:102-5). Οι άλλες δύο µορφές αντιθέσεως, δηλαδή η αναστρέψιµη και η κατευθυντική, (Μπακάκου 2005:102) εκλείπουν. Επίσης µπορούν να αναγνωριστούν και επίθετα συνυπώνυµα µεταξύ τους (Μπακάκου 2005:108-14). ιευκρινιστικά πρέπει να ειπωθεί πως απόλυτη συνωνυµία (Μπακάκου 2005: 98) δεν υπάρχει. Αυτό που µε προβληµάτισε όµως ήταν η σχέση επιθέτου µετοχής, όπως π.χ. το άγριος-αγριεµένος, και αν αυτά έπρεπε να δηλωθούν ως απόλυτα συνώνυµα. Εν τέλει θεώρησα πως υπάρχει έστω και µια ελαφριά απόκλιση στη σηµασία τους, η οποία πηγάζει από το γραµµατικό τους είδος. Θεωρώ ότι ο ποιητής µε τη χρήση των µετοχών επιχειρεί να αντλήσει από τη ρηµατική τους ιδιότητα, παράλληλα µε την ονοµατική τους, για να δώσει σε µεγαλύτερο βαθµό την αίσθηση της δράσης και της ενέργειας (πρβλ. 3.2). Πρόκειται για συνειδητή επιλογή του ποιητή για τη δηµιουργία του προσωπικού του ύφους και ως εκ τούτου, τέτοιου είδους συνώνυµα δεν µπορούν να θεωρηθούν γνωστικά συνώνυµα ως προς το ύφος (Μπακάκου 2005: 99). ΓΝΩΣΤΙΚΑ ΣΥΝΩΝΥΜΑ Ως προς τις συνυποδηλώσεις της συναισθηµατικής έκφρασης (Μπακάκου 2005: 98). αστραφτερός λαµπερός θαµπός θολός 17
νεκρός πεθαµένος ξεκοιλιασµένος - σφαγµένος φρόνιµος - ήρεµος πικραµένος πληγωµένος βασανισµένος τεράστιος πελώριος φοβισµένος τροµαγµένος ίδιος απαράλλαχτος βρεγµένος κατουρηµένος Ως προς το ύφος (Μπακάκου 2005: 99) άγριος αγριεµένος σκοτεινός σκοτεινιασµένος ήρεµος καταµόναχος κόκκινος πορφυρός άσπρος - λευκός Ως προς τη λεξική σύναψη (Μπακάκου 2005:99) παλαιός αρχαίος ποτισµένος-βρεγµένος µαύρος- σκοτεινός ΜΕΡΙΚΩΣ ΣΥΝΩΝΥΜΑ απελπισµένος απεγνωσµένος θλιµµένος λυπηµένος ετοιµόρροπος γκρεµισµένος ρηµαγµένος ΑΝΤΙΘΕΤΑ Κλιµακούµενη αντίθεση (διαβαθµιζόµενη) αστραφτερός - λαµπερός ευτυχισµένος 18
φωτεινός σκοτεινιασµένος - σκοτεινός θλιµµένος - λυπηµένος δυστυχισµένος απελπισµένος - απεγνωσµένος καυτός ζεστός κρύος παγωµένος µικρός µεγάλος τεράστιος -πελώριος Συµπληρωµατική αντίθεση αναµµένος σβησµένος µικρός - µεγάλος ευτυχισµένος δυστυχισµένος άδειος γεµάτος ανοιχτός κλειστός καλός κακός ζωντανός νεκρός άγριος ήρεµος ΥΠΩΝΥΜΑ - ΣΥΝΥΠΩΝΥΜΑ Τα υπώνυµα δίνονται κλαδικά, δηλαδή οι υπερώνυµες έννοιες έχουν οριστεί από τη γενίκευση των συνυπωνύµων και άλλοτε συµπίπτουν µε επίθετα λήµµατα που υπάρχουν µέσα και άλλοτε όχι. Τα υπερώνυµα που εµφανίζονται στο corpus είναι τονισµένα. ΕΜΕΝΟΣ ΑΡΡΩΣΤΟΣ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ χλωµός άτονος αλυσοδεµένος µατωµένος µαχαιρωµένος επιληπτικός πληγωµένος 19
ΦΘΑΡΜΕΝΟΣ τρύπιος κοµµένος σπασµένος σκισµένος καµένος ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΟΣ ΓΥΡΙΣΜΕΝΟΣ 6 καρφωµένος καρφιτσωµένος ανάστροφος ανάποδος αναποδογυρισµένος Από την παραπάνω παρουσίαση προκύπτει πως σε γενικές γραµµές το λεξιλόγιο που χρησιµοποιεί ο Σαχτούρης, κινείται γύρω από τις ίδιες έννοιες, οι οποίες δίνονται µέσω διάφορων συνωνύµων. Από λεξιλογικής άποψης, οι ιδιότητες των πραγµάτων του κόσµου του ανακυκλώνουν τις ίδιες αρνητικές έννοιες σε µεγάλο βαθµό, αν και υπάρχουν και επίθετα τελείως διαφορετικά, όπως π.χ. ανοιξιάτικος ή ανθρώπινος. Αυτά που επικρατούν όµως είναι εκείνα που δηλώνουν φθορά, καταστροφή, αρνητικά συναισθήµατα, θάνατο, αρρώστια κ.α. (δεν συµπεριλαµβάνονται τα χρωµατικών και τα δηλωτικά υλικού). Ας ελέγξουµε όµως και τι συµβαίνει και σε συνταγµατικό επίπεδο. Κάθε λέξη έχει σηµασιολογικά ασυµβίβαστα, που αν παραβιασθούν οδηγούν στην παραγωγή µη γραµµατικών προτάσεων (Μπαµπινιώτης 1985: 64-6). Στην ποίηση οι αντιγραµµατικές συνάψεις, δηλαδή οι σηµασιολογικά αποκλίνουσες δοµές, αποτελούν πολλές φορές επιδίωξη του δηµιουργού, µε στόχο την επίτευξη ενός συγκεκριµένου ύφους. Στη συνέχεια θα ελέγξουµε αν κάθε πραγµάτωση που 6 Στο ποίηµα εµφανίζεται συνοδευόµενο από το επίρρηµα ανάποδα. 20
απαντάται στο corpus είναι αποδεκτή, συνιστώντας µια λογική γραµµατική δοµή, ή µη αποδεκτή, δηλαδή απόκλιση από τη νόρµα. Στον πίνακα που ακολουθεί προσδιορίζονται οι συνάψεις των επιθέτων και χαρακτηρίζονται ως αποδεκτές ή µη. Επίθετο Σύναψη Αποδεκτή Αβέβαια βήµατα + αγνές (2) κοπέλες + αγριεµένα µάτια - άγρια (4) λουλούδια + άγρια (2) πρόβατα - άγρια δέντρα - άγρια δόντια - Άγριες µορφές - Άγρια σύννεφα - Άγρια το πρόσωπό µου και το πρόσωπό σου Άγριου θηρίου + Άδειο καράβι + Άδειο βάθρο + αλυσοδεµένο φάντασµα - αναµµένο λουλούδι - αναµµένο φως + αναποδογυρισµένο κορίτσι - ανάποδο (3) χελιδόνι (3) - ανάστροφα µάτια + ανθρώπινα στόµατα + ανοιξιάτικη γραβάτα - Ανοιχτό στόµα + Ανοιχτά πόδια + αντικρινό ξενοδοχείο + απαντηµένο πρόσωπο - απαράλλαχτη λίµνη + απεγνωσµένα χέρια - απελπισµένο πρόσωπο 7 + απελπισµένος ήλιος - απελπισµένο φάντασµα - - 7 Υποθέτουµε ότι η λέξη πρόσωπο παραπέµπει σε + έµψυχο και σε + ανθρώπινο 21
απελπισµένο άστρο - απελπισµένη βροχή - αποκριάτικο φεγγάρι - άρρωστα (2) - ο πουλιά(2) - ι + Αρχαία κρεβάτια - Άσπρος 8 (βλ. κεφ. 2.2 λήµ. άσπρος) + αστραφτερό φως + Άτονο πρόσωπο + βαθιούς τοίχους - Βαρύ καράβι + βασανισµένα χέρια + Βουβό στόµα + βρεγµένους δρόµους + Βυσσινιά (2) (ρούχα) - λουλούδια + γαλάζια λουλούδια + γαλάζιος ουρανός + γελασµένη η φωνή - γελασµένο πρόσωπο - γεµάτος 9 (βλ.κεφ.2.2. ληµ. γεµάτος) + γεµάτη πυρετό - γκρεµισµένο σπίτι + Γκρίζο σύννεφο + Γνήσιο ουρανό - γονατισµένη ο γυναίκα - άλογο + γυάλινος χαρτοπόλεµος - γυρισµένο το στόµα + δαφνοστεφανωµένος τρελός + δεµένο κορίτσι + διάφανος αγέρας + δύσκολα χρόνια + δυστυχισµένα όνειρα - εκστατικοί σκύλοι - ελληνικά χρήµατα + επιληπτικά φεγγάρια - έρηµος - ους δρόµος - ους + έρηµος (εγώ) - ερωτικά (2) πτώµατα - 8 Πρόκειται για όλες τις συνάψεις του επιθέτου άσπρος καθώς παρουσιάζουν οµοιοµορφία. 9 Οι συνάψεις του, πλην µιας που αναφέρεται παρακάτω, παρουσιάζουν οµοιοµορφία (πρβλ. 2.2). 22
ερωτικά σώµατα - ετοιµόρροπες σκάλες + ευτυχισµένοι οι νεκροί - ευτυχισµένοι ο χορός + ευτυχισµένος ο τρελός + εφιαλτικές γυναίκες - ζεστές (2) προβιές + ζεστά (2) όνειρα - λουλούδια - Ζεστό άγαλµα - Ζεστό ψωµί + ζωντανοί (άνθρωποι) + ζωντανό λουλούδι + Ήµερο πουλί + θαµµένα πουλιά + Θαµπά φώτα + θεόστραβες σπηλιές - Θλιβερός (4) χειµώνας (4) - θλιµµένα σύρµατα - Θολά µάτια + Ίδιος 10 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. ίδιος) + Κακό λιµάνι + Κακή µητέρα + Καλοί άνθρωποι + Καλός (εγώ) + καµένα σπίρτα + καρφιτσωµένα µάτια - καρφωµένα ψάρια - καρφωµένο στόµα - κατακόκκινη πληγή + κατάµαυρος φίλος - καταµόναχο (2) άνθος - µήλο - καταραµένα πρόβατα - κάτασπρα µαλλιά + κατουρηµένο ουρανό - Καυτό σαλέπι + κέρινα χέρια - κίτρινος 11 (βλ.κεφ. 2.2. ληµ. κίτρινος) + 10 Λόγω της ιδιότητάς της αντωνυµίας που διαθέτει, οι συνάψεις του είναι όλες αποδεκτές (πρβλ. 2.2. ίδιος). 23
Κλειστά (2) καφενεία - µάτια + κοιµισµένο (2) πηγάδι - κόκκινα απ τον πυρετό τα µάτια + κόκκινα χέρια - τριαντάφυλλα + κόκκινα (κοράκια) τα βάφουν _ + Κόκκινο (2) σύννεφο - άστρο - κόκκινο κρασί + κόκκινες ανεµώνες + κόκκινα στίγµατα + Κοµµένα ο µέλη - χέρι + Κοντό βρακάκι + κουρασµένο το µυαλό µου - κοφτερά γυαλιά + κρεµασµένο Ένα πουλί από τον τοίχο + κρεµασµένο πουκάµισο + Κρύο χιόνι + λαµπερά λέπια + Λευκό άνθος + λιγδωµένα χέρια + Λίγος 12 (βλ.κεφ. 2.2. ληµ. λίγος) + λυπηµένοι άλλοι + λυπηµένος δρόµος - µαγικό ρολόγι - µαγικά σύρµατα - µαγικό βράδυ - µανιασµένα σύννεφα - µαρµαρωµένοι οι ίδιοι - µατωµένα λουλούδια - µατωµένα Το πρόσωπό της και το πρόσωπό µου µατωµένη σκούπα - 13 µατωµένο στόµα + µαύρο (3) άστρο (3) - µαύρης πίκρας - µαύρες ανεµώνες - + 11 Όλες οι πραγµατώσεις του είναι αποδεκτές (πρβλ. 2.2. κίτρινος). 12 Λόγω της ιδιότητάς της αντωνυµίας που διαθέτει, οι συνάψεις του είναι όλες αποδεκτές (πρβλ. 2.2. λίγος). 13 Κάτω από ορισµένες συνθήκες, θα µπορούσε να θεωρηθεί αποδεκτή σύναψη. 24
µαύρα (3) αυτοκίνητα µάτια (2) + µαύρη (4) ρόδα (3) - γραβάτα + µαύρο (2) έντοµο - κοστούµι + µαύρες σηµαίες + µαύρο ουρανό - µαύρα τα κοκοράκια τα βάφουν_ + µαύρα σύννεφα + µαύρο - α έγινε πρόσωπο - χείλια - µαύρα χαρτιά + µαυροφορεµένες (2) γριές (2) + µαχαιρωµένο το φεγγάρι - µεγάλος 14 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. µεγάλος) + µεγαλύτερος (αδερφός) + µετέωρο το παιδί έµεινε _ + Μικρός 15 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. µικρός) + µοναχικό δωµάτιο - Νεκρός 16 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. νεκρός) + ντυµένη µια αγία _ στα βυσσινιά + νυχτερινά σώµατα - ξεκοιλιασµένο αυτοκίνητο - Ξένος 17 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. ξένος) + ξερό - α δέντρο - κλαδιά + ξεχασµένο ένα πρόσωπο - ξύλινο σπίτι + Όλος 18 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. όλος) + ολόχρυσο φεγγάρι - παγωµένα(2) χέρια - δόντια + παγωµένο περιστέρι - παλιό (2) άστρο - χρυσάφι - παραµορφωµένα + Το πρόσωπό της και το πρόσωπό µου παράξενο (3) δάσος + 14 Όλες οι πραγµατώσεις του συµπεριφέρονται όµοια (πρβλ. 2.2. µεγάλος). 15 Όλες οι πραγµατώσεις του συµπεριφέρονται όµοια (πρβλ. 2.2. µικρός). 16 Όλες οι πραγµατώσεις του συµπεριφέρονται όµοια (πρβλ. 2.2. νεκρός). 17 Όλες οι πραγµατώσεις του συµπεριφέρονται όµοια, λόγω του ότι χρησιµοποιείται ουσιαστικοποιηµένο (πρβλ. 2.2. ξένος). 18 Όλες οι πραγµατώσεις του συµπεριφέρονται όµοια, λόγω της ιδιότητάς του σαν αντωνυµία (πρβλ. 2.2. όλος). 25
παράξενο έγκαυµα - παράξενα σπίτια - ζευγάρια + πεθαµένο (2) φεγγάρι (2) - πεθαµένα παιδιά + πεινασµένα χέρια - πεινασµένα πουλιά + πελώρια φρατζόλα - πηχτά τριαντάφυλλα - πικραµένα χείλια - πικρά η µαλλιά αγκαλιά - πληγωµένος δρόµος - πορτοκαλί µισοφόρι + πορφυρό µάτι - ποτισµένο δέντρο + πράσινους τοίχους + Πράσινο (2) ύφασµα - βρακάκι + πράσινα κεριά + πράσινο έγκαυµα - πρησµένα όνειρα - προηγούµενο ποίηµα + ραγισµένο χέρι + ρηµαγµένα τουφέκια - ριγµένα τα ερωτικά πτώµατα - Ροζ ξεσκονόπανο + Ροζ ουρανό - σάπιο µήλο + σάπιο αίµα - καράβι + σάπιοι άνθρωποι - σβησµένα κεριά + Σιγανό (2) βιβλίο - σιδερένια (2) δόντια - σκεφτική η Μαρία + σκισµένο δρόµο - σκοτεινιασµένο ποτήρι - σκοτεινή ο αίθουσα - πηγάδι + σκοτεινές - α αρρώστιες - ψάρια - σκουριασµένη πόρτα + σκούρο ύφασµα + σκυλίσιο φως - σπασµένο βιβλίο - 26
σπασµένο φλιτζάνι - µπαλκόνι + σπασµένα φτερά - τζάµια + σταυρωτά σύρµατα + στενό παράθυρο + στηµένα δόκανα + στολισµένοι ( ο χορός ) + σφαγµένο πετεινό + τελευταία πράγµατα + τεράστιο - ες καρβέλι - ανεµώνες - τεράστια κεφάλια - τεράστια Το πρόσωπό της και το πρόσωπό µου Τρελός (6) λαγός - τρελός (άνθρωπος) 19 + τρεµάµενα χέρια + τροµαγµένα παιδιά + τροµαγµένα µάτια + 20 τρύπιες κουβέρτες + τρυφερά χέρια + τυφλή γέφυρα - φλογισµένος δρόµος - φλογισµένο χόρτο + φοβερή βροχή - φοβερή ιστορία + φοβερά σύννεφα - φοβισµένη καρδιά χελιδονιού - φοβισµένο πρόσωπο + 21 φοβισµένο ορίζοντα - φρόνιµο 22 (βλ. κεφ. 2.2. ληµ. φρόνιµος) + φτωχές καρδιές - φωτεινή ρουκέτα + χαµένα λουλούδια - χλωµός ( ο τρελός ) + χρυσή βροχή - χρυσά χέρια - - 19 Χρησιµοποιείται ουσιαστικοποιηµένο. 20 Αν δεχτούµε ότι τα µάτια είναι δηλωτικά της ψυχολογίας. 21 Αν δεχτούµε πως το πρόσωπο µπαίνει σαν δηλωτικό του ανθρώπου. 22 Εµφανίζεται ουσιαστικοποιηµένο. (πρβλ. 2.2. φρόνιµος). 27
ωραία γυναίκα + ωραία πρόσωπα + Ωραίο (2) τέρας - Στον πίνακα που προηγήθηκε παρουσιάστηκαν οι συνάψεις των επιθέτων σε κάθε πραγµάτωσή τους. Αν σχολιάσουµε αριθµητικά τα αποτελέσµατα, θα δούµε πως από τις 382 συνολικά πραγµατώσεις των επιθέτων οι 239 είναι αποδεκτές. Αυτό πρακτικά σηµαίνει πως ο Σαχτούρης επιλέγει να δηµιουργήσει µε τα επίθετα δοµές που φαίνονται λογικές σε σηµασιολογικό επίπεδο. Τα χρωµατικά επίθετα, τα οποία καλύπτουν ένα µεγάλο ποσοστό των συνολικών εµφανίσεων απαντούν σε αποδεκτές σηµασιολογικά συνάψεις. Αυτό σηµαίνει πως ο Σαχτούρης αποδέχεται σε µεγάλο βαθµό, να «χρωµατίζει» τα αντικείµενα µε τα χρώµατα που έχουν στον κόσµο της πραγµατικότητας. Κάποιες µεταφορικές χρήσεις που υπάρχουν σε ορισµένα χρώµατα είναι ιδιαίτερα τολµηρές λόγω του ότι επιλέγει να συντάξει αντικείµενα µε διαφορετικά χρώµατα από αυτό που έχουν στην πραγµατικότητα π.χ. ροζ ουρανός, µαύρο άστρο, πράσινο έγκαυµα, κόκκινο άστρο, κόκκινο σύννεφο, µαύρο σύννεφο, µαύρος ουρανός. Οι υπόλοιπες µεταφορές που χρησιµοποιεί, ειδικά αυτές που αφορούν στο µαύρο αλλά και σε άλλα χρώµατα όπως το χρυσό / ολόχρυσο, είναι αρκετά τετριµµένες στη νέα ελληνική π.χ. µαύρη πίκρα, χρυσό φεγγάρι, χρυσά χέρια κ.α. Σχετικά µε τα υπόλοιπα επίθετα, όπου επιλέγει να τα χρησιµοποιήσει µε αποκλίνουσες συνάψεις, το κάνει µε ιδιαίτερα επιβλητικό τρόπο. Έτσι κάνουν εντύπωση στο corpus µεταφορές όπως: σκυλίσιο φως, φοβισµένος ορίζοντας, τυφλή γέφυρα, σπασµένο βιβλίο, σκισµένο δρόµο, πρησµένα όνειρα, άγρια πρόβατα, πληγωµένος δρόµος, πηχτά τριαντάφυλλα, κατουρηµένος ουρανός, ωραίο τέρας κ.ο.κ. Υπάρχουν βέβαια και πιο κοινότυπες µεταφορές, µε την έννοια πως απαντούν στην καθηµερινή χρήση από τους φυσικούς οµιλητές, αλλά αυτές είναι ελάχιστες σε αριθµό. Αυτές είναι οι εξής: Χρυσά χέρια, φτωχή καρδιά, φοβισµένη καρδιά, φοβερή βροχή, τεράστια κεφάλια, πελώρια φρατζόλα, πικραµένα χείλη, πικρή αγκαλιά, µαγικό βράδυ, µανιασµένα σύννεφα, κουρασµένο µυαλό, άγριο πρόσωπο, µαύρος ουρανός. Όλες οι υπόλοιπες µη αποδεκτές συνάψεις κινούνται σε µια σφαίρα έξω από τα συνηθισµένα-λογικά πλαίσια αυτού του κόσµου, και γι αυτό άλλωστε ο αναγνώστης εκπλήσσεται. 28
Από τα επιµέρους συµπεράσµατα που ήδη παρουσιάστηκαν, έγινε σαφές πως ο ποιητής χρησιµοποιεί έναν πεπερασµένο αριθµό εννοιών που αντιπροσωπεύουν κατά κανόνα αρνητικές καταστάσεις όπως πόνο, θλίψη, ερήµωση, θάνατο κ.α. Ωστόσο, η ποιητική του δηµιουργία δεν εγκλωβίζεται στο στενό πλαίσιο των εννοιών αυτών αλλά παρουσιάζει ποικιλία. Όσον αφορά τις συνάψεις των επιθέτων, ο Σαχτούρης κάνει χρήση των αποκλίσεων µε φειδώ. Έτσι π.χ. ο ουρανός υπάρχει στον πραγµατικό κόσµο όπως και στον κόσµο του Σαχτούρη, µόνο που εκεί δεν είναι µόνο γαλάζιος σαν τον δικό µας, αλλά ανάλογα µπορεί να είναι και µαύρος, σε µια αποκλίνουσα, αλλά ήπια δοµή, αφού χρησιµοποιείται σε µεγάλο βαθµό στη καθηµερινότητά µας, ροζ (ιδιαίτερα αποκλίνουσα δοµή, αφού ο ουρανός παρουσιάζεται µια εκ διαµέτρου αντίθετη απόχρωση) ή κατουρηµένος (αποκλίνουσα, σχεδόν εξωλογική, αφού κανένας δεν θα µπορούσε να αποδώσει µια τέτοια ιδιότητα στον ουρανό, αφού οι επιλογικοί περιορισµοί της µετοχής προϋποθέτουν ότι θα ακολουθεί ένα + έµψυχο, + ανθρώπινο όνοµα). 6. Συµπεράσµατα Στο κεφάλαιο αυτό απλά, θα αναφερθούµε στα συµπεράσµατα της έρευνας. Όπως έχει λεχθεί ήδη, η έρευνα αυτή ξεκίνησε στα πλαίσια της λεξιλογικής αναζήτησης των επιθέτων που απαντούν µέσα σε ένα σώµα κειµένων, αποτελούµενο από ποιήµατα του Σαχτούρη. Στη συνέχεια αυτή επεκτάθηκε και σε άλλους τοµείς σχετικά µε την τεχνοτροπία του ποιητή, έχοντας όµως πάντα σαν σηµείο αναφοράς τα επίθετα. Μελετώντας λοιπόν κάτω από διαφορετικά πρίσµατα τα επίθετα, τελικά εξήχθησαν αρκετά και χρήσιµα στοιχεία, τα οποία, επί του παρόντος παρουσιάζονται µε συνοπτικό τρόπο αλλά και µε σαφήνεια. Συµπερασµατικά λοιπόν : Τα επίθετα καταλαµβάνουν ένα ποσοστό της τάξεως του 8,91 % στο σύνολο των λέξεων, αναµενόµενο νούµερο, αν σκεφτούµε πως τα επίθετα δεν αποτελούν βασικά συστατικά της δόµησης του λόγου. Μάλιστα υπάρχει ένα ποσοστό ποιηµάτων που δεν περιλαµβάνουν ούτε ένα επίθετο. Από τις 382 συνολικές πραγµατώσεις τις 100 τις απαρτίζουν µόλις 8 επίθετα, στα οποία ο ποιητής δείχνει ιδιαίτερη αδυναµία. Πρώτο σε πραγµατώσεις και µε διαφορά είναι το επίθετο µαύρος. Από τα επίθετα τα περισσότερα ανήκουν στην τάξη των περιγραφικών, κάτι που καταδεικνύει πως ο ποιητής τα χρησιµοποιεί για να δηλώσει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των αντικειµένων ή για να τα αξιολογήσει και όχι τόσο για να εντάξει τα αντικείµενα αυτά σε µια κατηγορία (µέσω των ταξινοµικών). Η περιβόητη 29
χρωµατοποιΐα του ποιητή αποδεικνύεται από την υπεροχή των χρωµατικών επιθέτων σε επίπεδο εµφανίσεων. Η προτίµηση που δείχνει στο µαύρο είναι πασίδηλη από τον πίνακα των συχνοτήτων, όπου δεσπόζει στην πρώτη θέση του αριθµού των πραγµατώσεων (22 πραγµατώσεις) και έπονται το άσπρο και το κόκκινο. Όσον αφορά στη λεξιλογική ερµηνεία των επιθέτων που χρησιµοποιούνται, θα έλεγε κανείς πως επιχειρεί ο ποιητής µέσω αυτών να δώσει την αίσθηση του εφιαλτικού κόσµου που περιγράφει στα ποιήµατά του. Πραγµατικά, προσανατολισµένος σε αυτήν την κατεύθυνση ο ποιητής θέτει τα επίθετα ως βασικούς φορείς του νοήµατος του παραλόγου και της φρίκης. Έτσι από εκεί που θα µας παρουσίαζε απλά ένα π.χ. αυτοκίνητο, το οποίο είναι συναισθηµατικά ουδέτερο, επιλέγει να παρουσιάσει ένα ξεκοιλιασµένο αυτοκίνητο. Εποµένως, σχετικά µε τις παραδειγµατικές σχέσεις των επιθέτων, έχουµε να παρατηρήσουµε, πως δε χρησιµοποιούνται αποκλίνουσες από τη νόρµα µορφές για να δώσει την αίσθηση του παραλόγου. Τουναντίον, τα σηµαίνοντα που χρησιµοποιεί είναι ιδιαίτερα κοινότυπα. Χαρακτηριστικό επίσης είναι, πως επιλέγει να κάνει χρήση σηµασιολογικά ισοδύναµων τύπων, ωθούµενος, από την επιθυµία του να εκφράζει σε κάθε ποίηµά του, πανοµοιότυπες καταστάσεις και συναισθήµατα. Με άλλα λόγια, εκφράζει τη φρίκη, µέσω µιας σειράς διαφορετικών επιθέτων, που δηλώνουν εκφάνσεις της, όπως η αρρώστια, η πείνα, ο πόλεµος, ο θάνατος κ.α. µε σκοπό να µη γίνεται φορτικός επαναλαµβάνοντας συνέχεια τα ίδια. Για αυτό εξάλλου τα επίθετά του είναι κυρίως αρνητικά φορτισµένα. Σε συνταγµατικό επίπεδο, οι συνάψεις τους έχουν πολύ µεγάλο ενδιαφέρον. Μπορεί να µην υπερτερούν αριθµητικά οι µη αποδεκτές συνάψεις αλλά µπαίνουν στα κατάλληλα σηµεία ώστε να µας δίνουν το στίγµα της ποίησης του Σαχτούρη. Τολµηρές συνάψεις µας αιφνιδιάζουν εξαιτίας της σύλληψής τους. εν πρόκειται για απλές µεταφορές, αλλά για πραγµατικές µεταµορφώσεις των αντικειµένων και των όντων, οι οποίες επιτυγχάνονται µέσω των επιθέτων. Έτσι γινόµαστε θεατές ενός παράλογου κόσµου, που η ύπαρξή του επετεύχθη σε µεγάλο βαθµό µέσω των µη λογικών συνάψεων των επιθέτων. Μέσα σε αυτόν τον κόσµο, συναντά κανείς ένα σκυλίσιο φως, κάποια ερωτικά πτώµατα, ένα µαχαιρωµένο φεγγάρι. Τέλος πρέπει να αναφερθούµε στον ιδιαίτερο ρόλο των µετοχών, που αριθµητικά αποτελούν ένα µεγάλο ποσοστό (όχι σε εµφανίσεις). Αυτό από µόνο του σηµαίνει ότι ο ποιητής τις χρησιµοποιεί συνειδητά, ακολουθώντας τις επιταγές της ποικιλίας, που αναφέρθηκε προηγουµένως. Μάλιστα είναι ένας ασφαλής για τρόπος να εκφράσει 30
αφενός τις ίδιες έννοιες, αφετέρου για να δώσει ένα επιπλέον στοιχείο στις περιγραφές του, αυτό της ενέργειας και της δράσης. Βέβαια οι παραπάνω επισηµάνσεις δεν αναιρούν το γεγονός πως, στην πληθώρα των περιπτώσεων, χρησιµοποιούνται λόγω του ότι είναι οι καταλληλότερες σηµασιολογικά για αυτά που θέλει να εκφράσει ο ποιητής. Έτσι συναντούµε π.χ. σκοτεινιασµένο ποτήρι σκοτεινές αρρώστιες αλλά και πρησµένα όνειρα. 31
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστάκη Ν. (1998). Οι «δύσκολοι καιροί» µέσα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη. Στο ώρα Μεντή (επιµ.) Για τον Σαχτούρη κριτικά κείµενα. Λευκωσία: Αιγαίον, 49 70. Αµπατζοπούλου Φ. (1998). Τα ποιήµατα του Μίλτου Σαχτούρη: κάτι επικίνδυνα κοµµάτια. Στο ώρα Μεντή (επιµ.) Για τον Σαχτούρη κριτικά κείµενα. Λευκωσία: Αιγαίον, 185 189. Αργυρίου Αλ.. (1998). Ο Μίλτος Σαχτούρης και ο υπερρεαλισµός. Στο ώρα Μεντή (επιµ.) Για τον Σαχτούρη κριτικά κείµενα. Λευκωσία: Αιγαίον, 117 - άλλας Γ. (1998). «Έγινα καθώς φαίνεται πουλί ιστορικό». Στο ώρα Μεντή (επιµ.) Για τον Σαχτούρη κριτικά κείµενα. Λευκωσία: Αιγαίον, 203-214. Κλαίρης Χ. & Γ. Μπαµπινιώτης (2004). Γραµµατική της Νέας Ελληνικής, οµολειτουργική Επικοινωνιακή, Ι.2 Τα Ονοµατικά στοιχεία (άρθρα, επίθετα, αντωνυµίες). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Κωνσταντινίδης Θ. (1985). Οι µεταµορφώσεις στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, Αθήνα: Νεφέλη. Μαρωνίτης. Ν. (1980). Μίλτος Σαχτούρης. Άνθρωποι Χρώµατα Ζώα Μηχανές. Αθήνα: Νεφέλη. Μπακάκου Ορφανού Αικ. (2005). Η λέξη της Νέας Ελληνικής στο γλωσσικό σύστηµα και στο κείµενο. Παρουσία Παράρτηµα Αρ. 65. Μπαµπινιώτης, Γ. (1985). Εισαγωγή στη σηµασιολογία. Αθήνα: Γκέλµπεσης. Μπαµπινιώτης, Γ. (1993 2 ). Γλωσσολογία και Λογοτεχνία, από την Τεχνική στην Τέχνη του λόγου. Αθήνα: Γκελµπέσης. Σαχτούρης Μ. (2005 11 ). Ποιήµατα (1945 1971). Αθήνα: Κέδρος. 32
Παράρτηµα 1: Πίνακας επιθέτων Στον πίνακα που ακολουθεί, για χρηστική ευκολία τα επίθετα δίνονται σε ληµµατική µορφή (δηλ. στην ονοµαστική ενικού αρσενικού γένους). Επιπλέον, κάθε εµφάνιση αριθµείται και ακολουθείται από ένδειξη µε τη µορφή δύναµης, που δείχνει τη συλλογή και τον αύξοντα αριθµό του ποιήµατος από το οποίο προέρχεται κάθε εµφάνιση ως εξής: Α = Με το πρόσωπο στον τοίχο (1952) Β = Όταν σας µιλώ (1956) Γ = Τα φάσµατα ή Η χαρά στον άλλο δρόµο (1958) Για παράδειγµα, η ένδειξη Α 12 δείχνει ότι η συγκεκριµένη εµφάνιση προέρχεται από τη συλλογή Με τον πρόσωπο στον τοίχο, από το δωδέκατο ποίηµα, ο τίτλος του οποίου δίνεται στο Παράρτηµα 3. και ίδιος. Στον πίνακα περιλαµβάνονται και οι επιθετικές χρήσεις των αντωνυµιών όλος 1. αβέβαιος: 1. ο τρελός µ αβέβαια βήµατα Α 8 2. αγνός: 1. αγκαλιάζονται οι αγνές κοπέλες Γ 27 2. κάτουρο πετούν αγνές κοπέλες µε φτερά Γ 27 3. αγριεµένος: 1. τα σύννεφα κοιτάζονται στα µάτια αγριεµένα Γ 24 4. άγριος: 1. στη στεριά τ άγρια άσπρα της πρόβατα Α 7 2. αυτή την άνοιξη άγρια βυσσινιά και άγρια Β 1 3. άγρια βυσσινιά και άγρια γαλάζια αλλά Β 1 4. χίλιοι φονιάδες χίλια άγρια δέντρα δάσος Γ 28 5. άσπρο περιστέρι µ' άγρια δόντια σα σκύλος Β 8 6. σαν τ αγάλµατα άγρια ζεστά λουλούδια Β 1 7. Φυτρώσαµε πάλι άγρια λουλούδια αυτή Β 1 8. το πρόσωπό µου το πρόσωπό της παραµορφωµένα άγρια Γ 4 9. πάνω στο πάτωµα οι άγριες µορφές µε Α 11 10. άλλα σύννεφα πιο άγρια πιο µανιασµένα Α 12 11. µάζευε ξανά τ άγρια τ άσπρα της τα πρόβατα Α 7 12. στου θηρίου τ άγριου το µατωµένο Γ 7 13. αίµατα ενώ ένα άγριο χέρι µε µια Β 5 14. κάτι κεφάλια σαν άγρια φεγγάρια Γ 21 5. άδειος: 1. φάντασµα και σα βαρύ άδειο καράβι. Β 1 2. το βάθρο του αγάλµατος µένει πάντα άδειο Γ 17 6. αλυσοδεµένος: 1. µακριά σαν αλυσοδεµένο φάντασµα Β 1 33
7. αναµµένος: 1. δέντρο, ένα Φως αναµµένο χρώµα Β 4 8. αναποδογυρισµένος: 1. Και το κορίτσι αναποδογυρισµένο και το φλιτζάνι Β 4 9. ανάποδος: 1. κοµµάτι µάρµαρο τ ανάποδο το χελιδόνι Α 10 2. και βλέπει τ ανάποδο χελιδόνι Α 10 3. το µαύρο ουρανό το ανάποδο χελιδόνι 10. ανάστροφος: 1. κοιτάζουνε µάτια ανάστροφα και τροµαγµένα Γ 6 11. ανθρώπινος: 1. πουλιά µε τ ανθρώπινα στόµατα που είναι Α 16 12.ανοιξιάτικος: 1. ο µεγαλύτερος µε µια ανοιξιάτικη µαύρη γραβάτα Γ 7 13. ανοιχτός: 1. το σώµα της και τ ανοιχτό στόµα της Α 13 2. έµενε µε τα πόδια ανοιχτά ύστερα σκοτείνιαζαν Γ 2 14. αντικρινός: 1. κι αυτά αν µπαίναµε στο αντικρινό ξενοδοχείο Β 9 15. απαντηµένος: 1. ένα πρόσωπο ξεχασµένο έν άλλο χθες απαντηµένο Α 14 16. απαράλλαχτος: 1. εδώ και δέκα χρόνια απαράλλαχτη κάθε νύχτα Α 16 17. απεγνωσµένος: 1. τρυφερά κέρινα χέρια απεγνωσµένα χαϊδεύουν Α 2 18. απελπισµένος: 1. έν άλλο χθες απαντηµένο άτονο απελπισµένο Α 14 2. καρέκλες µας και ο απελπισµένος ήλιος µπαίνει Α 8 3. ενώ το φάντασµα απελπισµένο κλαίει στη γωνία Γ 16 4. και η βροχή απελπισµένη µοιράζοντας τις οµπρέλες Γ 24 5. το παλιό το µαύρο τ άστρο το απελπισµένο Β 7 19. αποκριάτικος: 1. βγήκε το φεγγάρι αποκριάτικο γεµάτο µίσος Α 20 20. άρρωστος: 1. µόλις εξέτασα τ άρρωστα αυτά πουλιά Β 9 2. είπε το άρρωστο πουλί έπειτα άνοιξε τα φτερά του Β 9 3. άσπρο πλοίο γεµάτο άρρωστα πουλιά Β 9 21. αρχαίος: 1. αυτός που πουλάει τ αρχαία κρεβάτια Γ 24 22. άσπρος: 1. ένας µικρός άσπρος άγγελος και αυτή Γ 23 2. και µου δείχνεις τ άσπρα αυτά πιάτα Γ 26 3. τα φέρετρα να γίνουν αύριο άσπρες βάρκες Γ 8 4. τα πόδια τους ήταν µεγάλα άσπρα και γυµνά Γ 24 5. την πλάτη τους το άσπρο κρεβάτι και πάνω Γ 9 6. το φεγγάρι σκύλοι µ άσπρα λουλούδια στο Γ 1 7. πηγαινοέρχεται και βάφει τα µαλλιά της άσπρα. Β 5 8. ανθρώπου τότε το άσπρο περιστέρι µ' άγρια δόντια Β 8 9. ένα µεγάλο άσπρο πλοίο γεµάτο άρρωστα πουλιά Β 9 10. κι ανεµίζουν τ άσπρα πόδια τους Γ 27 34