ΝΟΣ 2206 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2007, 46(3):355 361 REVIEW ΝOSILEFTIKI 2007, 46(3):355 361 Ο νοσηλευτής Νεφρολογίας δέκτης διαπολιτισμικών επιδράσεων Nephrology nurse as a receiver of multicultural influences Μιχαήλ Κουράκος Νοσηλευτής Νεφρολογίας-Ψυχιατρικής, Μονάδα Τεχνητού Νεφρού ΓΝ «Ασκληπιείο» Βούλα, Αθήνα Michael Kourakos Nephrology-Psychiatry Nurse, Dialysis Unit, General Hospital, Asklepeion of Voula Athens, Greece Θεοδώρα Καυκιά Νοσηλεύτρια, Νεφρολογίας-Παθολογίας, MSc, Μονάδα Τεχνητού Νεφρού, 2ο Νοσοκομείο ΙΚΑ, Θεσσαλονίκη Theodora Kafkia MSc, Nephrology-Pathology Nurse, Dialysis Unit, 2nd IKA-ETAM Hospital, Thessaloniki, Greece Νεφρολογικό Τμήμα, Γενικό Νοσοκομείο «Ασκληπείο» Βούλας Nephrology Department, "Asklepeion" General Hospital of Voula Athens, Greece ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αναγκαιότητα πολιτισμικής προσέγγισης των υγειονομικών προβλημάτων διαγράφεται έντονα και στη χώρα μας, εξαιτίας της μαζικής μετανάστευσης μεγάλου αριθμού ανθρώπων από τόπους με διαφορετικό τρόπο ζωής, ήθη και έθιμα. Η ευθύνη για την παροχή φροντίδας περιπλέκεται όταν οι ασθενείς προέρχονται από διαφορετική χώρα ή πολιτισμό και εντάσσονται σε ένα νέο σύστημα φροντίδας μιας χώρας με διαφορετικές πολιτιστικές και ηθικές παραδόσεις, όπως η Ελλάδα. Κάθε φορά που ο νοσηλευτής έρχεται σε επαφή με τον ασθενή μέσα στο θεραπευτικό περιβάλλον, έρχεται και σε επαφή με ποικίλους παράγοντες, όπως η πολιτιστική ταυτότητα, η εθνική ιστορία, οι πολιτιστικές αξίες, η οικογένεια, οι θρησκευτικές, οι πνευματικές και οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις, καθώς και η ηθική και δεοντολογική θεώρηση των καταστάσεων. Στη σημερινή πολυπολιτισμική κοινωνία, μια ειδικά διαμορφωμένη εκπαίδευση (βασική, μεταβασική και συνεχιζόμενη) θα έδινε τα απαραίτητα εφόδια στους νοσηλευτές που ABSTRACΤ Α multicultural approach to health problems seems to be a necessity in our country, too, due to mass inflow of large numbers of immigrants with a different way of life, manners and customs. The responsibility of delivering care is, even more, complicated when patients come from different countries or cultures, and are placed in a country s care system with different culture and ethics, such as Greece. Whenever a nurse is in touch with a patient within the therapeutic environment, he/she is in touch with various factors, such as cultural identity, national history, cultural values, family, religion, spiritual, philosophical, ethical and moral beliefs. In today s multicultural society specially formed education programs (basic, post basic, continuous) will give nurses the necessary means to communicate with other cultures and social groups and ways of thinking. This would help in molding a multicultural conscience, that accepts and respects the different, the opposite, the distant and leads to social stability and ensures of a persons identity.
356 Μ. ΚΟΥΡAΚΟΣ και Θ. ΚΑΥΚΙΑ έρχονται σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, κοινωνικούς σχηματισμούς και τρόπους σκέψης και θα βοηθούσε στη διαμόρφωση πολυπολιτισμικής συνείδησης, η οποία κάνει αποδεκτό και σεβαστό το διαφορετικό, το άλλο, το μακρινό και οδηγεί σε κοινωνική ισορροπία και διασφάλιση της ταυτότητας του καθενός. Με αυτούς τους τρόπους μπορεί η εκπαίδευση να αποτελέσει τη βάση μιας νέας κουλτούρας πανανθρώπινων αξιών. With the above changes, education can be the basis of a new culture of all people. Λέξεις-κλειδιά: Διαπολιτισμική Νοσηλευτική Ηθικές αξίες Επικοινωνία Διαπολιτισμική εκπαίδευση Νεφρολογική Νοσηλευτική Υπεύθυνος αλληλογραφίας Μιχάλης Κουράκος Γ. Κονδύλη 17, Καλαμάκι 174 55, Αθήνα Τηλ. 210-98 43 534 E-mail: Mix.Couracos@Uahoo.gr Key words: Transcultural Nursing Ethical values Communication Transcultural education Corresponding author Michalis Kourakos 17 G. Kondili street, GR-174 55 Kalamaki, Athens, Greece Tel. +30 210-98 43 534 E-mail: Mix.Couracos@Uahoo.gr ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μια σύγχρονη, δημοκρατική και πλουραλιστική κοινωνία θα πρέπει να εξασφαλίζει την ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτισμικών ομάδων στο κοινωνικό γίγνεσθαι, με απόλυτο σεβασμό των ιδιαιτεροτήτων τους. Η προσέγγιση των πολιτισμικά ιδιόμορφων πληθυσμών θεωρείται απαραίτητη, προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος σε μια υγειονομική εμπειρία η οποία να είναι συμβατή με τα νέα οικουμενικά πρότυπα, αλλά που ταυτόχρονα να σέβεται την κουλτούρα του κάθε πολίτη και την κουλτούρα των ολιγάριθμων ή πολυάριθμων πληθυσμιακών ομάδων. 1,2 Η αναγκαιότητα της πολιτισμικής προσέγγισης των υγειονομικών προβλημάτων διαγράφεται έντονα και στη χώρα μας, εξαιτίας της μαζικής μετανάστευσης μεγάλου αριθμού ατόμων από τόπους με διαφορετικό τρόπο ζωής, ήθη και έθιμα. Σύμφωνα με μελέτη του ΟΗΕ (2000), η Ευρώπη έως το 2025 θα δεχθεί 16 εκατομμύρια μετανάστες. 3 Αντίστοιχα, η Ελλάδα αναμένεται να δεχθεί 3,5 εκατομμύρια αλλοδαπούς από χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι ζουν σήμερα περίπου 1.000.000 μετανάστες, σύμφωνα με στοιχεία της ΓΣΕΕ (2000). 4 Έτσι, ενώ οι πληθυσμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και της Ελλάδας ειδικότερα, γίνονται ολοένα και περισσότερο πολυπολιτισμικοί, η ομάδα των επαγγελματιών υγείας, στη χώρα μας, παραμένει ομοιογενής. Το νεφρολογικό νοσηλευτικό δυναμικό αποτελείται κυρίως από Έλληνες, που θα κληθούν να νοσηλεύσουν ασθενείς ποικίλων πολιτισμικών ομάδων, μέσα στο πλαίσιο της πολυπολιτισμικής νέας ελληνικής κοινωνίας. Έτσι, οι Έλληνες νοσηλευτές καλούνται να συνθέσουν πολιτιστικά στοιχεία και να εφαρμόσουν γνώσεις και δεξιότητες κατά τη νοσηλεία ατόμων από διαφορετικούς πολιτισμούς. Η ευθύνη για την παροχή φροντίδας περιπλέκεται περισσότερο όταν οι ασθενείς προέρχονται από διαφορετική χώρα ή πολιτισμό και εντάσσονται σε ένα νέο σύστημα φροντίδας μιας χώρας με διαφορετικές πολιτιστικές και ηθικές παραδόσεις, όπως η Ελλάδα. 2,5 Στην πορεία θα αναφερθεί ο όρος Διαπολιτισμική Νοσηλευτική. Τι σημαίνει, όμως, αυτή η νέα έννοια; Πρώτη η Leininger, Αμερικανίδα νοσηλεύτρια-ανθρωπολόγος, ασχολήθηκε με το χώρο της Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής, από τα μέσα της δεκαετίας του 1950. 6 Ως Διαπολιτισμική Νοσηλευτική όρισε: «Το ανθρωπιστικό και επιστημονικό τμήμα της επίσημης εκπαίδευσης και πρακτικής, που εστιάζει στη μελέτη των πολιτισμών ανάλογα με τις διαφορές και ομοιότητες στη φροντίδα, την υγεία και τη νόσο. Έχει ως βάση τις πολιτιστικές αξίες, τις πεποιθήσεις και τις πρακτικές διαφορετικών πολιτισμών και χρησιμοποιεί αυτή τη γνώση για παροχή πολιτισμικά ευαίσθητης και/
ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 357 ή παγκόσμιας νοσηλευτικής φροντίδας σε όλους τους ανθρώπους». 6 Για να μπορέσουμε όμως να κατανοήσουμε τις διαφορές των πολιτισμικών ομάδων και να αναπροσαρμόσουμε την προσέγγιση και την άσκηση της Νοσηλευτικής, θα πρέπει να ορίσουμε τον πολιτισμό ή κουλτούρα. Στη σύγχρονη βιβλιογραφία, ως πολιτισμός αναφέρονται οι κοινές αξίες, πεποιθήσεις, συνήθειες και πρακτικές, η κοινή γλώσσα και ο τρόπος ζωής μιας ομάδας, που διδάσκονται και κληροδοτούνται στις επόμενες γενιές και καθοδηγούν τη σκέψη και τη δράση της. 7 Μια από τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο νεφρολογικός νοσηλευτής στην καθημερινή κλινική πρακτική είναι οι πολιτιστικές αξίες και η πολιτιστική σημασία της φροντίδας, οι οποίες επηρεάζουν τις σχέσεις του με τους ασθενείς και παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για το τι περιμένει το άτομο από τη φροντίδα. Επηρεάζουν, επίσης, τη συμπεριφορά του ασθενούς, την επιλογή μεθόδου θεραπείας, τις απόψεις του απέναντι στην τεχνολογία και άλλες πρακτικές που σχετίζονται με την υγεία του. Κάθε φορά που ο νοσηλευτής έρχεται σε επαφή με τον ασθενή μέσα στο θεραπευτικό περιβάλλον (νοσοκομείο, κοινότητα, σπίτι ή κέντρο υγείας), έρχεται ταυτόχρονα και σε επαφή με ποικίλους παράγοντες που επηρεάζουν αυτή τη σχέση. Ο νοσηλευτής και ο ασθενής επηρεάζονται από την πολιτιστική ταυτότητα, την εθνική ιστορία, τις πολιτιστικές αξίες, την οικογένεια και άλλους κοινωνικούς παράγοντες. Οι θρησκευτικές, οι πνευματικές και οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις, η ηθική και δεοντολογική θεώρηση των καταστάσεων επηρεάζουν, επίσης, αυτές τις σχέσεις. Ο τρόπος μάθησης, η ανεπίσημη μάθηση, το επίπεδο επίσημης εκπαίδευσης και ο τύπος του σχολείου (π.χ. δημόσιο, ιδιωτικό, θρησκευτικό) είναι παράγοντες που επηρεάζουν τις σχέσεις του ασθενούς με τους νοσηλευτές. Ο τρόπος ζωής, όπως οι απόψεις γύρω από τον τρόπο ντυσίματος, και άλλες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής και οι προσωπικές προτιμήσεις επηρεάζουν, επίσης, τις παραπάνω σχέσεις. 7,8 Όλα αυτά θα αναφερθούν λεπτομερώς στη συνέχεια. ΑΞΙΕΣ Οι αξίες αποτελούν ένα ελεύθερα επιλεγμένο σύνολο απόψεων ή συμπεριφορών. Δίνουν κατεύθυνση και νόημα στη ζωή του καθενός και παίζουν σημαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Οι επαγγελματίες υγείας και οι ασθενείς δεν είναι δυνατόν να θεωρούν δεδομένο το σύνηθες σύστημα αξιών ή τη συνηθισμένη αντίληψη για τη νόσο ή την υγεία, κυρίως όταν προέρχονται από διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες. Όμως, ακόμα και τα άτομα που ανήκουν στην ίδια πολιτισμική ομάδα ενδέχεται να έχουν διαφορετικές αξίες. Αυτές διαμορφώνονται ανάλογα με την ηλικία, την κοινωνική τάξη, την εκπαίδευση, το γένος, τη γεωγραφική θέση της μόνιμης κατοικίας, τις πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις παραδόσεις. Ο νοσηλευτής Νεφρολογίας δεν είναι δυνατόν να θεωρεί δεδομένο ότι, επειδή οι άνθρωποι μοιράζονται τον ίδιο πολιτισμό και την ίδια γλώσσα, μοιράζονται και τις ίδιες αξίες. Παρόλ' αυτά, είναι γεγονός ότι οι διαπολιτισμικές διαφορές γίνονται εντονότερες όταν έχουν τις ρίζες τους στο διαφορετικό τρόπο ζωής, σκέψης και κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο νοσηλευτής έχει καθήκον να δημιουργήσει «ένα περιβάλλον σεβασμού των αξιών, των συνηθειών και των πνευματικών πεποιθήσεων του κάθε ατόμου» (Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτικής, 1973). Για να γίνει όμως αυτό, θα πρέπει να κατανοήσουμε τις προσωπικές μας αξίες και απόψεις, πριν προχωρήσουμε στο σεβασμό των αξιών των άλλων ατόμων. Η διαδικασία αυτή βοηθά το νοσηλευτή να καθορίσει και να κατανοήσει ποιες αξίες είναι κληροδότημα του πολιτισμού και ποιες δημιουργούνται στη διάρκεια της ζωής. Οι πρώτες αποτελούν θεμέλιο για την ανάπτυξη των προσωπικών αξιών. Καθώς ο νοσηλευτής Νεφρολογίας συνεχίζει να αναπτύσσεται και να αλλάζει, οι αξίες του μεταβάλλονται. Πολλές από αυτές τις αλλαγές συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας, καθώς οι σπουδαστές εκτίθενται σε νέες ιδέες, νέους ανθρώπους και διαφορετικούς τρόπους ζωής. Άλλες πάλι μεταβάλλονται στη διάρκεια της επαγγελματικής πορείας, κατά την επαφή με μια ποικιλία ατόμων-ασθενών. 9 Από την άλλη, δυστυχώς, στη διάρκεια της παροχής Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής, κάποιες φορές οι αξίες και οι απόψεις του ασθενούς αγνοούνται ή γίνονται λάθος αντιληπτές. Η κατανόηση και η αποδοχή των πολιτισμικών αξιών του κάθε ασθενούς προλαμβάνει τη διάπραξη από το νοσηλευτή του λάθους να θεωρήσει ότι οι ασθενείς του έχουν τις ίδιες αξίες με τον ίδιο. 10 Η γνώση των οικογενειακών δομών βοηθά, επίσης, στην κατανόηση των αξιών και του τρόπου λήψης αποφάσεων και στη συνολική επικοινωνία με την οικογένεια. Η οικογένεια είναι η βασική κοινωνική ομάδα,
358 Μ. ΚΟΥΡAΚΟΣ και Θ. ΚΑΥΚΙΑ μέσα στην οποία κανείς λαμβάνει τις πολιτιστικές αξίες, γνώσεις και πρακτικές για την υγεία και τη νόσο. Η γνώση της σημασίας της οικογένειας στον πολιτισμό του κάθε ασθενούς είναι σημαντική, γιατί μπορεί να επηρεάζει τον τρόπο λήψης αποφάσεων. ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ Αν και οι ηθικές αρχές είναι ξεκάθαρες, είναι δυνατόν, όταν κανείς τις εντάσσει σε ένα διαπολιτισμικό πλαίσιο σχέσεων, να πάψουν να είναι τόσο σαφείς. Οι γενικεύσεις για τους ασθενείς και τις οικογένειές τους, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η πολιτισμική τους προέλευση και οι αξίες τους, μπορεί να αποτελέσουν πρόβλημα στη σχέση ασθενούς/νοσηλευτή. Θέματα που αφορούν στη συγκατάθεση για κάποιες παρεμβάσεις, όπως η δημιουργία αρτηριοφλεβικής επικοινωνίας ή η τοποθέτηση περιτοναϊκού καθετήρα, στη διάγνωση, στην πρόγνωση, στην επιλογή θεραπείας και στην πιθανή διακοπή της θεραπείας, αποτελούν σημεία προστριβής. Πολλές πολιτισμικές ομάδες θεωρούν ότι οι πληροφορίες για την κατάσταση του ασθενούς θα πρέπει να περνούν πρώτα από την οικογένεια και μετά, αφού διηθηθούν, να παρέχονται και στον ίδιο τον ενδιαφερόμενο. Άλλες πάλι πολιτισμικές ομάδες, σεβόμενες το δικαίωμα του ασθενούς στην πληροφόρηση, επιμένουν στην άμεση πληροφόρηση του ίδιου. Έτσι, είναι πολύ σημαντικό να έχει υπόψη του ο νοσηλευτής Νεφρολογίας ότι οι ασθενείς ίσως έχουν διαφορετικές απόψεις γύρω από την παροχή πληροφοριών απ ό,τι ο ίδιος. ΠΡΟΛΗΨΗ Η λήψη προληπτικών μέτρων στην καθημερινή ζωή δεν θεωρείται σημαντική σε κάποιους πολιτισμούς. Ορισμένα προληπτικά μέτρα ίσως είναι απαγορευτικά σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού (αιμοληψίες για βιοχημικό έλεγχο σε νομαδικούς πληθυσμούς, όπως είναι οι τσιγγάνοι). 1 Γι αυτόν το λόγο, όταν οι ασθενείς με τέτοιες πολιτισμικές καταβολές αναζητήσουν υγειονομική φροντίδα, είναι πιθανό η νόσος να έχει προχωρήσει αρκετά, ώστε να είναι αναπόφευκτη η θεραπεία υποκατάστασης της νεφρικής λειτουργίας ή ακόμα και ο θάνατος. Συνήθως αυτή η συμπεριφορά προκαλεί άγχος στο νοσηλευτικό προσωπικό, μια και θεωρεί ότι η νόσος θα μπορούσε να προληφθεί ή να αντιμετωπιστεί όσο το δυνατόν καλύτερα. ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Οι ασθενείς που προέρχονται από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο είναι πιθανό, όταν βρεθούν σε ανάγκη, να καθυστερήσουν να αναζητήσουν υγειονομική βοήθεια. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, όπως η έλλειψη υγειονομικής ασφάλισης ή οικονομικής δυνατότητας. Ορισμένες φορές οι ασθενείς θεωρούν ότι, ακόμα και αν δεν νιώθουν καλά, όσο μπορούν να εργάζονται δεν είναι άρρωστοι. Έτσι, τα συμπτώματα της νόσου ενδέχεται να αγνοηθούν, αν δεν εμποδίζουν την εργασία τους. Επιπλέον, κάποιοι ασθενείς ίσως αναζητήσουν πρώτα βοήθεια από τους παραδοσιακούς θεραπευτές της πολιτισμικής τους ομάδας, όπως είναι οι πρακτικοί «γιατροί», οι βοτανολόγοι ή οι «μάγοι». 11 Άλλοι, ίσως χρησιμοποιήσουν πρώτα βότανα ή παραδοσιακές συνταγές πριν αναζητήσουν βοήθεια από το υγειονομικό σύστημα. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Η αποτελεσματική διαπολιτισμική επικοινωνία περιλαμβάνει το σεβασμό των πολιτισμικών διαφορών, την επιθυμία απόκτησης γνώσης μέσω της ανταλλαγής πολιτισμών, την ικανότητα παρατήρησης της συμπεριφοράς του άλλου χωρίς κριτική διάθεση, τη γνώση των πολιτισμικών αξιών και απόψεων του άλλου, και την ύπαρξη πολλών αποδεκτών πολιτιστικών τρόπων ζωής. 12 Η διαπολιτισμική επικοινωνία αποτελεί σημαντικό παράγοντα επηρεασμού της κλινικής σχέσης του νοσηλευτή με τον ασθενή. Η δεξιότητα της καλής επικοινωνίας είναι πολύ σημαντική στη Νοσηλευτική. Το 90% της επικοινωνίας κατά την άσκηση της Νοσηλευτικής επισυμβαίνει στη διάρκεια της άμεσης φροντίδας ή της παροχής νοσηλείας στον ασθενή (π.χ. κατά το στρώσιμο των κρεβατιών σε μια νεφρολογική κλινική ή κατά τη σύνδεση ή αποσύνδεση του ασθενούς σε μια μονάδα αιμοκάθαρσης ή περιτοναϊκής κάθαρσης). 7 Η επικοινωνία επεκτείνεται πέρα από τη γλωσσική ευχέρεια, που αποτελεί το 30% της επικοινωνίας, και περιλαμβάνει και τη μη λεκτική επικοινωνία, δηλαδή το υπόλοιπο 70%. 8,13,14 Όλοι σχεδόν οι πολιτισμοί έχουν καλό σύστημα μη λεκτικής επικοινωνίας. Αν ο νοσηλευτής δεν προσπαθήσει να κατανοήσει τη μη λεκτική επικοινωνία του ασθενούς, όπως τις εκφράσεις του προσώπου, τη σιωπή, την επαφή με τα μάτια, καθώς και άλλα σημάδια της γλώσσας του
ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 359 σώματος, είναι πιθανό να χάσει σημαντικές πληροφορίες. Για παράδειγμα, μπορεί και ένας ήχος ή ένα κούνημα του κεφαλιού να αποτελέσει άρνηση ή αποδοχή κάποιας πρότασης. Ο τρόπος επικοινωνίας ποικίλλει ανάμεσα στις πολιτιστικές ομάδες, ακόμα και για κοινωνικές εκδηλώσεις όπως το χαμόγελο και η χειραψία. Ο σεβασμός της πολιτισμικής κληρονομιάς του καθενός απαιτεί από τους επαγγελματίες υγείας να μην αποκαλούν τους ασθενείς με το μικρό τους όνομα, μια και αυτή η πρακτική είναι δυνατόν να θεωρηθεί προσβλητική για κάποιους πολιτισμούς, κυρίως αν οι ασθενείς είναι πιο ηλικιωμένοι από τους νοσηλευτές. Άλλο σημαντικό θέμα στην επικοινωνία είναι η άμεση επαφή με τα μάτια, καθώς και η άμεση προσέγγιση στα προβλήματα. Για παράδειγμα, οι μουσουλμάνοι δεν επιθυμούν άμεση επαφή με τα μάτια, ιδίως αν οι νοσηλευτές είναι άλλου φύλου από τον ασθενή. Η λεκτική ή προφορική επικοινωνία αποτελεί εξίσου σημαντικό θέμα στην παροχή πολιτισμικά ορθής υγειονομικής και νοσηλευτικής φροντίδας. Μετά την αξιολόγηση των γλωσσικών ικανοτήτων του ασθενούς, ο νοσηλευτής θα βρεθεί σε μια από τις δύο καταστάσεις: είτε θα επικοινωνεί ικανοποιητικά χωρίς διερμηνέα, είτε θα αγωνίζεται να επικοινωνήσει ικανοποιητικά μέσω ενός διερμηνέα. Λόγω της διαφοράς της γλώσσας στους χώρους υγειονομικής φροντίδας, θα πρέπει να υπάρχει πρόβλεψη για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων των ασθενών στο θέμα της επικοινωνίας. Αυτή η πρόβλεψη είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους ασθενείς που δεν μιλούν καλά ελληνικά, καθώς δεν μπορούν να εκφραστούν σωστά ή δεν κατανοούν πλήρως τα λεγόμενα του υγειονομικού προσωπικού. Είναι εύκολο να ζητηθεί από ένα μέλος της οικογένειας ή ένα φίλο να μεταφράζει τις οδηγίες, μια και αυτά τα άτομα βρίσκονται συνήθως μαζί με τον ασθενή. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή δεν εξασφαλίζει την απαιτούμενη εμπιστευτικότητα. Επιπλέον, ο συνοδός, όσο καλά κι αν μιλά τα ελληνικά, είναι πιθανό να μη γνωρίζει την ορολογία ή τις κλινικές διαδικασίες που θα εφαρμοστούν. Η επαφή με ασθενείς που δεν έχουν μητρική γλώσσα την ελληνική απαιτεί μεταφραστή. Ακόμα και ένα άτομο που γνωρίζει αρκετά καλά τα ελληνικά θα χρειαστεί μεταφραστή, όταν έχει να αντιμετωπίσει μια στρεσογόνα κατάσταση, όπως η εισαγωγή στο νοσοκομείο, η νοσηλεία, η αναφορά συμπτωμάτων, η συζήτηση για μεθόδους υποκατάστασης της νεφρικής λειτουργίας, η εκπαίδευση σε κάποια από αυτές τις μεθόδους και η συνέχισή της. Σε ιδανικές συνθήκες, θα έπρεπε να υπάρχει εκπαιδευμένος διερμηνέας ιατρικής ορολογίας. Το άτομο αυτό θα έχει γνώσεις της ιατρικής ορολογίας και των παρεμβάσεων, θα μπορεί να εξηγήσει τις διαδικασίες στον ασθενή και να απαντήσει στις απορίες του. Ακόμα, θα γνωρίζει τις πολιτιστικές απόψεις και τις πρακτικές της πολιτισμικής ομάδας του ασθενούς. Έτσι, θα είναι ικανό να γεφυρώσει το πολιτισμικό κενό και να δώσει συμβουλές στους νοσηλευτές γύρω από ευαίσθητα πολιτιστικά θέματα. Καλό θα ήταν, όταν χρησιμοποιείται μεταφραστής, να είναι ίδιου φύλου και παρόμοιας ηλικίας με τον ασθενή. Όπου υπάρχει η δυνατότητα, τη θέση του μεταφραστή μπορεί να πάρει ένα άτομο του προσωπικού που μιλά και τις δύο γλώσσες. Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλοί συνάδελφοι στο χώρο, που προέρχονται από χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και μιλούν καλά ρωσικά. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Ο ασθενής ίσως δεν έχει υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης ή, ακόμα, μπορεί να είναι και αναλφάβητος (π.χ. τσιγγάνοι ή μωαμεθανοί της Θράκης). Γι αυτόν το λόγο, δεν μπορεί να κατανοήσει ή δεν μπορεί να διαβάσει τις οδηγίες που δίνονται από το υγειονομικό προσωπικό. Είναι πιθανό να νιώθει άβολα ή να ντρέπεται να παραδεχθεί αυτή την κατάσταση, με αποτέλεσμα να μην ακολουθεί τις οδηγίες, να δείχνει μικρή βελτίωση και να θεωρηθεί, από την ομάδα υγείας, μη συνεργάσιμος ή απείθαρχος, ενώ στην πραγματικότητα δεν θα έχει καταλάβει τίποτα! ΧΡΟΝΟΣ Οι ασθενείς από διάφορες εθνικές ομάδες έχουν διαφορετική αντίληψη του χρόνου από τους επαγγελματίες υγείας. Οι νεφρολογικοί νοσηλευτές ίσως μετρούν το χρόνο με τις ώρες σύνδεσης, αποσύνδεσης και διάρκειας της θεραπείας, ενώ οι ασθενείς με βάση τις προσωπικές τους δραστηριότητες. Έτσι, αν οι ασθενείς έχουν άλλη δραστηριότητα, π.χ. να κάνουν τα ψώνια ή να πάρουν τα εγγόνια τους από το σχολείο, ίσως καθυστερήσουν στην προκαθορισμένη ώρα αιμοκάθαρσης ή στο προκαθορισμένο ραντεβού για έλεγχο. 11 ΑΠΟΣΤΑΣΗ, ΧΩΡΟΣ, ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ Οι έννοιες της απόστασης και του χώρου είναι σημαντικές στη διαπολιτισμική επικοινωνία, με την έννοια της απόστασης να διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτι-
360 Μ. ΚΟΥΡAΚΟΣ και Θ. ΚΑΥΚΙΑ σμό. Η προσπάθεια του ασθενούς να έρθει πιο κοντά με το άτομο που τον φροντίζει ίσως αποτελεί ένδειξη επιθυμίας δημιουργίας ενός πιο ζεστού και ανθρώπινου περιβάλλοντος, καθώς θα βρίσκεται στο χώρο της κλινικής ή της μονάδας για την υπόλοιπη ζωή του. Ο νοσηλευτής, από την άλλη, είναι πιθανό να μη νιώθει άνετα με αυτή την εγκαρδιότητα. Έτσι, ο ασθενής πιθανόν θεωρεί τη στάση του νοσηλευτή τυπική και μη φιλική, με αποτέλεσμα να κλειστεί ξανά στον εαυτό του. Τα άτομα συχνά έχουν πρόβλημα στην κατανόηση του προσωπικού χώρου του καθενός και γι αυτόν το λόγο δυσκολεύονται να κατανοήσουν συμπεριφορές άλλων πολιτισμικών ομάδων. Για παράδειγμα, αν ένα άτομο κάθεται κοντά σε ένα άλλο, αυτό είναι δυνατόν να εκληφθεί από κάποιους ως έκφραση οικειότητας, ενώ από άλλους ως απειλή και εισβολή στον προσωπικό χώρο. Συνοψίζοντας, εάν οι επαγγελματίες υγείας, κυρίως οι νοσηλευτές, οι οποίοι βρίσκονται περισσότερο χρόνο με τους ασθενείς, στοχεύσουν στην εξάλειψη των αντιθέσεων και της έλλειψης κατανόησης και επιθυμούν να παρέχουν ολιστική φροντίδα, τότε είναι αναγκαίο να δείξουν ευαισθησία και να γνωρίζουν τις απόψεις των ατόμων διαφορετικού πολιτισμικού υπόβαθρου. 15 Αυτό, σύμφωνα με την K. Gerrish, μπορεί να επιτευχθεί με εκπαίδευση, νοσηλευτική έρευνα και συντονισμό των υπηρεσιών. 10 Έτσι, θεωρούνται απαραίτητα τα παρακάτω: Περισσότερο προσωπικό εκπαιδευμένο στη Διαπολιτισμική Νοσηλευτική, που να προέρχεται από πολιτισμικές μειονότητες Διαπανεπιστημιακά προγράμματα Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής σε συνεργασία με τμήματα ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας και εθνικών σπουδών 8 Τοποθέτηση σπουδαστών Νοσηλευτικής σε τομείς κλινικής άσκησης, όπως κέντρα υγείας σε περιοχές όπου κατοικούν πληθυσμοί διαφορετικού πολιτισμικού υπόβαθρου, σε καταλύματα κακοποιημένων ατόμων ή τοξικομανών Οργάνωση εκπαιδευτικών μαθημάτων, σεμιναρίων, συζητήσεων για τους εργαζόμενους νοσηλευτές, με σκοπό την απόκτηση θεωρητικών γνώσεων για τη φροντίδα πληθυσμών διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης Εστίαση της νοσηλευτικής έρευνας στη Διαπολιτισμική, καθώς και την Πολυπολιτισμική Νοσηλευτική Εμπλουτισμός των βιβλιοθηκών των νοσηλευτικών σχολών και των νοσοκομείων με περιοδικά και βιβλία που ασχολούνται με διαπολιτισμικά θέματα και έρευνες Απόκτηση εκπαίδευσης, γνώσης και δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για την παροχή διαπολιτισμικής νοσηλευτικής φροντίδας σε πληθυσμούς διαφορετικής εθνικής προέλευσης Συνεργασία ανάμεσα στους οργανισμούς προστασίας των δικαιωμάτων των διαφόρων πολιτισμικών ομάδων, στους εθελοντές και στην κοινότητα, για τον καθορισμό των υγειονομικών θεμάτων που αφορούν σε κάθε συγκεκριμένη ομάδα Παροχή ευκαιριών στους μετανάστες να εργαστούν, σε εθελοντική βάση, σε υπηρεσίες παροχής υγειονομικής φροντίδας 8 Δημιουργία ανοιχτής γραμμής και υπηρεσιών παροχής πληροφοριών στη γλώσσα της κάθε πολιτισμικής ομάδας. Οι υπηρεσίες αυτές θα μπορούσαν να δίνουν πληροφορίες για μεταφραστές ή για νοσοκομεία που απασχολούν μεταφραστή. Ειδικά εκπαιδευμένοι εθελοντές από τις ίδιες τις μειονότητες θα μπορούσαν να στελεχώνουν τις εν λόγω υπηρεσίες. Σε τελική ανάλυση, η πολυπολιτισμική διάσταση αποτελεί χαρακτηριστικό της σύγχρονης αντίληψης της κοινωνίας μας. Με μια ειδικά διαμορφωμένη εκπαίδευση, οι νοσηλευτές μπορούν να έρθουν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, κοινωνικούς σχηματισμούς και τρόπους σκέψης. Διαμορφώνεται, έτσι, μια πολυπολιτισμική συνείδηση, η οποία κάνει αποδεκτό και σεβαστό το διαφορετικό, το άλλο, το μακρινό, ενώ συγχρόνως διαπλάθονται και ενισχύονται οι αξίες που χαρακτηρίζουν την εθνική ταυτότητα. Αυτή η συνείδηση οδηγεί σε κοινωνική ισορροπία και διασφαλίζει την ταυτότητα του καθενός ξεχωριστά, γίνεται η βάση μιας νέας κουλτούρας πανανθρώπινων αξιών, όπου τα τοπικά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όχι μόνο δεν απειλούνται, αλλά συνθέτουν με τη διαφορετικότητά τους το γενικό. 15,18,19 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με διάφορες οδηγίες που έχει εκδόσει, υιοθετεί την πολιτισμική και γλωσσική διαφορετικότητα των κρατών-μελών. Με τη βελτίωση της επικοινωνίας και της κατανόησης ανάμεσα στα άτομα και τις εθνότητες στοχεύει στην πολυπολιτισμική κοινωνία, με σκοπό την κατάργηση του ρατσισμού, της αδιαλλαξίας και της ξενοφοβίας. Έχει δημιουργήσει
ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 361 το Συμβούλιο Πολιτισμικής Συνεργασίας (Council for Cultural Co-operation), το οποίο αποσκοπεί στη διαφύλαξη της πολιτισμικής και γλωσσικής κληρονομιάς, στην ανταλλαγή ιδεών και στην αρμονική προσέγγιση των εθνικών μειονοτήτων. 16 Έως τα τέλη της δεκαετίας του 1990 η Διαπολιτισμική Νοσηλευτική δεν είχε συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα σπουδών των νοσηλευτικών σχολών, αλλά και οι ίδιοι οι νοσηλευτές δεν έδειχναν ενδιαφέρον για το θέμα, μια και η πολυπολιτισμική κοινωνία δεν αποτελούσε ακόμα καθημερινή πραγματικότητα. Σήμερα τα δεδομένα έχουν αλλάξει! Σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, η καλύτερη φροντίδα για όλους τους ασθενείς μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν οι πολιτισμικές διαφορές ληφθούν υπόψη στη νοσηλευτική εκπαίδευση, την έρευνα και την παροχή της φροντίδας. Για να επιτευχθούν οι στόχοι της ίσης φροντίδας για όλους, είναι βασικό η νοσηλευτική εκπαίδευση να δώσει τη δυνατότητα στους σπουδαστές να αναπτύξουν διαπολιτισμική ικανότητα. 2,9,16 Αυτό θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί μόνο με επαναπροσδιορισμό της εκπαίδευσης. Η διαπολιτισμική εκπαίδευση (culturalism), ως μάθημα στις νοσηλευτικές σχολές, προετοιμάζει τα άτομα για την παροχή πολιτισμικά ορθής νοσηλευτικής φροντίδας. 8,17 Η διαπολιτισμική εκπαίδευση συνδέεται με την κατάργηση των διακρίσεων, την ισονομία, την αλληλοκατανόηση, την αλληλοαποδοχή και την αλληλεγγύη και είναι αντίθετη σε κάθε διαχωριστική και αφομοιωτική αντίληψη και πρακτική. 18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Πατιστέα Μ, Μακροδημήτρη Π. Τσιγγάνες: Υγειονομικές συμπεριφορές και προσδιοριστικοί παράγοντες. Νοσηλευτική 2000, 39:89 99 2. Καλοκαιρινού Α, Κορδέλλα Κ, Τολίκα Φ. Θεωρητικές προσεγγίσεις της Διαπολιτισμικής Νοσηλευτικής. Νοσηλευτική 2003, 42:451 456 3. Καρυπίδης Γ. 3,5 εκατομμύρια οικονομικοί μετανάστες μέχρι το 2025 στην Ελλάδα. Dialysis Living 2001, 2:54 57 4. Ελληνικά/Τοπικά Νέα Αθήνας, 16/2/2000 5. Rawlings-Anderson K. Working with older people from minority ethnic groups. Nurs Older People 2001, 13:21 26 6. Leininger M. Transcultural nursing: concepts, theories, research and practices. 2nd ed. New York, McGraw-Hill Inc, 1995 7. Bates E, Linder-Pelz S. Health care issues. Allen & Unwin, Sydney, 1987 8. Josipovic P. Recommendations for culturally sensitive nursing care. Int J Nurs Pract 2000, 6:146 152 9. Andrews MM. Cultural perspectives on nursing in the 21st century. J Prof Nurs 1992, 8:7 15 10. Gerrish K. Preparing nurses to care for minority ethnic communities. Int Nurs Rev 1998, 45:115 116, 118, 127 11. Shanahan M, Brayshaw DL. Are nurses aware of the differing health care needs of Vietnamese patients? J Adv Nurs 1995, 22:456 464 12. Andrews MM, Boyle JS. Transcultural concepts in nursing care. 3rd ed. Lippincontt, Philadelphia, New York, Baltimore, 1998 13. Pauwels A. Cross cultural communication in the health sciences: Communicating with migrant patients. Hong Kong, McMillan Education, Australia, 1995 14. Candlin S. Communication for nurses: implications for nurse education. Nurse Educ Today 1992, 12:445 451 15. Ferguson B, Browne E. Health care and immigrants. A guide for the helping professions. MacLennan & Petty, Sydney, 1991 16. Gerrish K, Papadopoulos I. Transcultural competence: the challenge for nurse education. Br J Nurs 1999, 8: 1453 1457 17. Alpers RR, Zoucha R. Comparison of cultural competence and cultural confidence of senior nursing students in a private southern university. J Cult Divers 1996, 3:9 15 18. Πολυπολιτισμικότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση. Η εκπαιδευτική πολιτική του ΥΠΕΠΘ. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Ειδική Γραμματεία Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, 2000 19. Χαραλαμπίδου Ε. Νοσηλευτική του 21ου αιώνα. Νοσηλευτική 2000, 39:114 118 Yποβλήθηκε: 17/3/2006 Επανυποβλήθηκε: 26/1/2007 Εγκρίθηκε: 16/4/2007