ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 1 τα ξενητεμένα

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 1 τα ξενητεμένα

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 2

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 3 IΩΑΝΝΗΣ ΜΠΑΓΚΑΣ μαρμάρινο ταφικό μνημείο, του Ιωάννη Βιτσάρη, 1898 (Α Νεκροταφείο, Αθήνα) Ο Ιωάννης Βιτσάρης (Αθήνα 1834 Αθήνα 1892) έφερε επανάσταση στη γλυπτική της γενιάς του με τις νεωτεριστικές του διατυπώσεις. Η εικονιζόμενη προτομή του ηπειρώτη εθνικού ευεργέτη είναι από τις πιο πετυχημένες του γλύπτη. Ρεαλιστική απόδοση που παρά το ύφος της στήλης, φέρνει χωρίς δυσκολία το πρόσωπο του γλυπτού κοντά στο θεατή, κάτι που για άλλους καλλιτέχνες είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Ο Ι. Μπάγκας ή και Πάγκας (1814-1895), υπήρξε ευεργέτης καθώς και έμπορος. Γεννήθηκε στην Κορυτσά και ξενιτεύτηκε από τα 19 του χρόνια. Αρχικά εγκαταστάθηκε στη Θήβα και τη Χαλκίδα. Σύντομα όμως, αναζήτησε καλύτερη τύχη στο Κάιρο και τέλος στη Ρουμανία. Σε ώριμη ηλικία εγκαταστάθηκε μονίμως στην Αθήνα. Με την εργατικότητά του και τις ικανότητες που είχε απέκτησε μεγάλη περιουσία. Την περίοδο 1887-88 πρόσφερε σημαντικότατη χορηγία για την συνέχιση και την απρόσκοπτη λειτουργία της ελληνικής σχολής της Κορυτσάς. Έκτισε ένα κτιριακό μέγαρο στη γωνία της Πλατείας Ομονοίας και οδού Αθηνάς, στο κέντρο της Αθήνας, που στα μετέπειτα χρόνια έγινε γνωστό ως Ξενοδοχείο Μέγας Αλέξανδρος. Με συμβολαιογραφική πράξη δώρισε ολόκληρη την περιουσία του στο ελληνικό κράτος, κρατώντας μόνο 1.000 δραχμές τον μήνα για τη συντήρησή του. Η περίπτωση αυτή είναι πολύ αξιοπρόσεκτη, καθώς ίσως είναι ο μόνος εθνικός ευεργέτης που πρόσφερε την περιουσία του εν ζωή και όχι μετά τον θάνατό του, όπως οι άλλοι, την οποία παραχώρησε όπως τόνισε για έργα «εθνοφελή και φιλάνθρωπα». Επίσης δώρησε στο ελληνικό κράτος, το Μπάγκειο Ξενοδοχείο στην Ομόνοια, έργο του Τσίλλερ, μετοχές των Σιδηροδρόμων Αθηνών - Πειραιώς και πολλά μετρητά.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 4 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΠΠΑΣ μαρμάρινος ανδριάντας, του Γεωργίου Βρούτου, 1888 (Ζάππειο Μέγαρο, Αθήνα) Ο ανδριάντας του Γεωργίου Βρούτου (1843-1908) διακρίνεται για τα ακαδημαϊκά χαρακτηριστικά του, τόσο στην όλη σύλληψη, όσο και στις λεπτομέρειες. Το έργο αυτό είναι προσανατολισμένο στο άγαλμα του Ιωάννη Κόσσου (έναντι σελίδα) που παριστάνει τον Ευαγγέλη Ζάππα και είχε προηγηθεί χρονικά κατά 24 χρόνια. Εντύπωση προξενούν τα παραπληρωματικά θέματα, όπως π.χ. τα παράσημα και άλλες λεπτομέρειες, που μεγαλώνουν την απόσταση από τον θεατή. Ο εθνικός ευεργέτης Κ. Ζάππας (1814-1892) καταγόταν από το Λάμποβο της Βορείου Ηπείρου.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 5 Το έργο αυτό και μόνο ως ένα τεχνικό κατόρθωμα γέννησε αίσθημα υπερηφάνειας του σύγχρονους Αθηναίους. Η ηγεμονική απεικόνιση του βορειοηπειρώτη εθνικού ευεργέτη δεν άφηνε ούτε μικρό περιθώριο αμφιβολιών και τυχόν αμφισβητήσεων για το κύρος του. Στο δεξί του χέρι ο Ε. Ζάππας κρατάει στεφάνι, σύμβολο δόξας, και ακουμπάει το αριστερό σε χαμηλή μαρμάρινη στήλη. Φορά ρούχα της εποχής του, σε συνδυασμό με μανδύα περασμένο από τον αριστερό ώμο. Στο πλάι της μαρμάρινης στήλης εικονίζεται μία αρχαιόπρεπη γυναικεία μορφή που ρίχνει λάδι σε ένα λυχνάρι. ΕΥΑΓΓΕΛΗΣ ΖΑΠΠΑΣ μαρμάρινος ανδριάντας, του Ιωάννη Κόσσου, 1864 (Ζάππειο Μέγαρο, Αθήνα)

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 6 O ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΖΑΒΕΛΛΑΣ μαρμάρινη προτομή, του Γρηγορίου Ζευγώλη, 1930 (Α Νεκροταφείο, Αθήνα) O ΕΘΝΙΚΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ μαρμάρινη προτομή, του Δημητρίου Φιλιππότη, 1904 (Α Νεκροταφείο, Αθήνα)

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 7 Ο ηπειρώτης πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης, πρωθυπουργός της Ελλάδας την περίοδο 1844-1847, παριστάνεται από τον Δημήτριο Κόσσο (1822-1872) με τα μακριά ίσια μαλλιά, που πέφτουν στους ώμους του. Τα βαριά και έντονα χαρακτηριστικά του αποδίδονται με φανερή την τάση για κάποια ωραιοποίηση. Η κοφτή απόδοση των επιφανειών του γλυπτού, η αυστηρή μετωπικότητα, η ακαμψία της μορφής και οι διαστάσεις της προτομής παραπέμπουν άμεσα στα ξύλινα ακρόπρωρα που σκάλιζε ο πατέρας του, και πιθανόν και ο ίδιος, για τα ελληνικά πλοία στο Ναύσταθμο του Πόρου. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΛΕΤΤΗΣ μαρμάρινη προτομή, του Δημητρίου Κόσσου, 1846 (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα)

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 8 Η ΒΟΡΕΙΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ μαρμάρινο άγαλμα, του Κωνσταντίνου Σεφερλή, 1951 (οδός Τοσίτσα, Αθήνα) Το έργο παραπέμπει στη σκλαβωμένη Βόρειο Ήπειρο. Μια γυναικεία μορφή, με τα χέρια αλυσσοδεμένα στην πλάτη, συμβολίζει την περιοχή αυτή της Ηπείρου, η οποία βρίσκεται κάτω από αλβανική κατοχή. Πρόκειται για ενδιαφέρουασα διατύπωση με κινητικότητα και έντονη αλληγορία. Παρόλα αυτά έχει υποστεί δριμύτατη αρνητική κριτική, πιθανόν και για πολιτικούς λογους. Ο ιστορικός της τέχνης Στέλιος Λυδάκης το χαρακτηρίζει ως ένα έργο γεμάτο μεγαλοστομία που οδηγεί στο λεγόμενο ηρωικό κιτς! Και συνεχίζει τονίζοντας ότι η κακότεχνη σύνθεση, όπως την ονομάζει, λεγόταν κοροδευτικά και φώκια, εξαιτίας του τρόπου απόδοσης της γυναικείας μορφής. Βέβαια αυτά είναι προσωπικές απόψεις του προαναφερθέντος τέχνοκριτικού, ο οποίος δεν διστάζει να κατακεραυνώσει και ένα από τα ωραιότερα σύγχρονα γλυπτά -κατά την άποψη του συγγραφέα του παρόντος και όχι μόνον- τον περίφημο Δρομέα, το γιάλινο άγαλμα του Κώστα Βαρώτσου, που βρίσκεται μπροστά στο ξενοδοχείο Χίλτον στην Αθήνα.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:03 μ Page 9 ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΛΑΣ μαρμάρινο μνημείο, του Λάζαρου Σώχου, 1906 (Πλατεία Ρηγίλης, Αθήνα) Αριστουργηματικό γλυπτό του μεγάλου καλλιτέχνη Λάζαρου Δ. Σώχου (Υστέρνια Τήνου 1862-Αθήνα 1911). Πρωτότυπη σύλληψη και έξοχη λάξευση. Η Ελλάδα, με αρχαιοπρεπή εμφάνιση και φτερωτή, κρατά στο χέρι της ένα στεφάνι δάφνη για να στεφανώσει τον ήρωα, ο οποίος απεικονίζεται σε ημικύκλιο. Το έργο αυτό εντάσσεται στα πολλά ιστορικά ανάγλυφα που σμίλευσε ο πρόωρα χαμένος Λάζαρος Σώχος, που πέθανε από μηνιγγίτιδα στα 50 του χρόνια, σε μια ηλικία που είχε πολλά ακόμη να δώσει. Ρομαντικός από ιδιοσυγκρασία και μεγαλωμένος με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για το ανάγλυφο. Δεν αποκλείεται βέβαια να έπαιξε ρόλο σε αυτό και η πρώιμη μαθητεία κοντά στον Νικηφόρο Λύτρα, αφού φυσικά το ανάγλυφο κινείται πιο κοντά στη ζωγραφική. Η οικογένεια Μελά ήταν από τις παλαιότερες των Ιωαννίνων, εγκατεστημένη στην πόλη πριν ακόμη την κατακτήσουν οι Τούρκοι το 1430. Το όνομά της ήταν Στρατηγόπουλοι, αλλά όμως φαίνεται πως το μελαψό χρώμα των προσώπων των μελών της οικογένειάς τους προσέδωσε το προσωνύμιο Μελανιάς, το οποίο τελικά κατέληξε στο όνομα Μελάς. Μετά την άτυχη επανάσταση του Διονυσίου του Φιλοσόφου στα 1611, οι Μελάδες εγκατέλειψαν την πόλη των Ιωαννίνων και σταδιοδρόμησαν στην Ευρώπη και την Κωνσταντινούπολη. Η εγγονή του θρυλικού μακεδονομάχου και μεγάλη γλύπτρια Ναταλία Μελά (Αθήνα 1923) φιλοτέχνησε ανδριάντα του, ο οποίος στήθηκε το 2.000 στο χωριό Παρακάλαμο των Ιωαννίνων, το οποίο είναι και ο τόπος καταγωγής του ήρωα.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 10 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΦΙΚΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΒΕΡΩΦ

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 11 Το έργο έγινε με σχέδια του τήνιου γλύπτη Γεωργίου Βιτάλη (1840-1901), ο οποίος φαίνεται ότι είχε και σχέσεις με τον εκ Μετσόβου καταγόμενο εθνικό ευεργέτη Γεώργιο Αβέρωφ (1818-1899), κατά το μεγάλο διάστημα της εργασίας του στην Αλεξάνδρεια, όπου ο καλλιτέχνης πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Το μνημείο έχει έντονα κλασικιστικά στοιχεία, το μεγαλοπρεπές βάθρο που κρατάει τον θεατή σε κάποια απόσταση. Τα λιοντάρια στις τέσσερις γωνίες -ένδειξη δύναμης- και τα ανάγλυφα στα πλάγια, αποτελούν τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής του Βιτάλη. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ μαρμάρινο ταφικό μνημείο, των Δημητρίου Φιλιππότη και Ιωάννη Βιτάλη, 1904 σε πρόπλασμα του Γεωργίου Βιτάλη (Α Νεκροταφείο, Αθήνα)

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 12 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ μαρμάρινο μνημείο, του Γεωργίου Βιτάλη, 1901 (Αλεξάνδρεια) Ο τήνιος γλύπτης Γεώργιος Κ. Βιτάλης (1840-1901) έζησε τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του στην Αλεξάνδρεια. Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξάνδρειας ανέθεσε στον καλλιτέχνη τη φιλοτέχνηση δύο μνημείων του μεγάλου μετσοβίτη ευεργέτη, ένα για το Α Νεκροταφείο Αθηνών, που δεν εκτελέστηκε από τον ίδιο, αλλά τον Ι. Βιτάλη και Δ. Φιλιππότη (παρουσιάζεται στην προηγούμενη σελίδα), και ένα δεύτερο μνημειακό το οποίο και τοποθετήθηκε στο αίθριο της μεγάλης Τοσιτσαίας Σχολής της Αλεξάνδρειας. Ο ευεργέτης είναι όρθιος, αγέρωχος, και μεγαλοπρεπής. Στη βάση δύο καθιστές γυναικείες μορφές συμβολίζουν την παιδεία και την ευεργεσία. Ανάγλυφες παραστάσεις συμπληρώνουν το εντυπωσιακό μνημείο.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 13 Το έργο έγινε από την ελληνική κυβέρνηση προς τιμή του Γεωργίου Αβέρωφ για την κατασκευή του Παναθηναϊκού Σταδίου και την χρηματοδότηση των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896. Η θέση του προκάλεσε ισχυρή διαμάχη, αφού οι Έλληνες της Αλεξάνδρειας απαιτούσαν να τοποθετηθεί πιο κεντρικά, δηλαδή εμπρός από το Καλλιμάρμαρο και όχι στην δεξιά πλευρά, όπου βρίσκεται σήμερα. Στα αποκαλυπτήριά του παρευρίσκονταν χιλιάδες κόσμου, όπως γράφουν οι εφημερίδες της εποχής. Όμως ο ιστορικός της τέχνης Χρύσανθος Χρήστου το θεωρεί από τα πιο αδύνατα έργα του Γ. Βρούτου, γιατί οι επιφάνειες του κλειστού παλτού του είναι πολύ μεγάλες και το κεφάλι μικρό σε σχέση με το σώμα. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ μαρμάρινο μνημείο, του Γεωργίου Βρούτου, 1896 (Παναθηναϊκό Στάδιο, Αθήνα)

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 14 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ΤΑΦΙΚΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑ Το μνημείο σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Λύσανδρο Καυταντζόγλου και λαξεύτηκε από τους Φυτάληδες. Προκάλεσε τον θαυμασμό των σύγχρονων Αθηναίων, οι οποίοι τότε για πρώτη φορά έβλεπαν ένα τόσο μεγαλόπρεπο γλυπτικό σύνολο. Στη βάση του έργου υπάρχει ένα ανάγλυφο με γυναικείες μορφές, προσωποποιήσεις των πόλεων που αγάπησε ο ηπειρώτης εθνικός ευεργέτης. Οι μορφές αυτές πλαισιώνουν μια νεκρική τεφροδόχο. Η πρώτη αριστερά, που θρηνεί και σκουπίζει τα δάκρυά της, είναι το Μέτσοβο, πατρίδα του Τοσίτσα. Η δεύτερη είναι η Αλεξάνδρεια, με την σφίγγα στα πό δια της όπου έζησε ο Τοσίτσας πολλά χρόνια. Η τρίτη είναι η Αθήνα με την κουκουβάγια στα πόδια της, η τέταρτη που ευχαριστεί με το χέρι στο στήθος είναι τα Γιάννενα, που ποτέ δεν ξέχασε ο ευεργέτης. Οι σφίγγες στις άκρες του μνημείου είναι σύμβολα του θανάτου, αλλά και αναφορά στην Αίγυπτο. Ο Τοσίτσας παρουσιάζεται σαν να είναι ζωντανός, είναι καθιστός, σκεπτικός και θλιμμένος.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 15 ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ μαρμάρινο ταφικό μνημείο, των Γεωργίου και Λάζαρου Φυτάλη, 1860 (Α Νεκροταφείο, Αθήνα)

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 16

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 17 ΒΑΡΩΝΟΣ ΣΙΜΩΝ ΣΙΝΑΣ μαρμάρινος ανδριάντας, του Λεωνίδα Δρόση, 1870 (Σιναία Ακαδημία, Αθήνα) Ο μεγάλος γλύπτης Λεωνίδας Δρόσης (1834-1882) έμεινε 4 χρόνια στο Μόναχο, όπου έγινε στενός φίλος του βορειοηπειρώτη εθνικού ευεργέτη Βαρώνου Σίμωνα Σίνα (1810-1876), ο οποίος τον βοήθησε οικονομικά για να σπουδάσει. Όταν ο Σίνας άρχισε την ανέγερση της Ακαδημίας ζήτησε από τους αρχιτέκτονες Χάνσεν και Τσίλερ και τον πρωθυπουργό Βούλγαρη να αναλάβει ο Λεωνίδας Δρόσης την εκτέλεση των γλυπτών των αετωμάτων του κτιρίου και την φιλοτέχνηση των αγαλμάτων. Ο Σίνας απεικονίζεται στον ανδριάντα του έχοντας αυτοκρατορικό ύφος, φέρει στους δύο ώμους του αριστοκρατικό μανδύα και στο δεξί του χέρι κρατάει πάπυρο.

ksenitemena:layout 1 10/2/2009 11:04 μ Page 18