Οι φυτοκοινωνίες των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός (Quercus petraea Liebl. subsp. medwediewii (A. Camus) enitsky) του όρους Γουλινά (Κ. Στερεά Ελλάδα). Σαµαράς, Κ. Θεοδωρόπουλος, Ε. Ελευθεριάδου Albert-Ludwigs-University Freiburg, Faculty of Forest and Environmental Sciences, Institute of Silviculture, D- Freiburg, e-mail: dimitrios.samaras@waldbau.uni-freiburg.de Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Σχολή ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο ασικής οτανικής Γεωβοτανικής, Θεσσαλονίκη, e-mail: ktheodor@for.auth.gr, eelefthe@for.auth.gr Περίληψη Το όρος Γουλινάς αποτελεί µια από τις ελάχιστες και νοτιότερες περιοχές εµφάνισης της βαλκανικής αποδίσκου δρυός στην κεντρική Ελλάδα. Στην παρούσα εργασία περιγράφονται για πρώτη φορά οι φυτοκοινωνίες της Quercus petraea ssp. medwediewii του συγκεκριµένου όρους. Η συνταξινόµηση των δρυοδασών της περιοχής επιβεβαιώνει την ύπαρξη της ένωσης Trifolio balcanico-quercetum medwediewii στη Στερεά Ελλάδα. Η διακριθείσα ένωση ερευνήθηκε ως προς τη δοµή, τη χλωριδική σύνθεση και τη συνοικολογία της. Παράλληλα, µε τη χρήση του βιοτικού και χωρολογικού φάσµατος της χλωρίδας τους, διερευνήθηκε ο βιοκλιµατικός χαρακτήρας της περιοχής εµφάνισης των συγκεκριµένων δασών. Το αυξηµένο ποσοστό των ηµικρυπτοφύτων σε συνδυασµό µε το µικρό αριθµό θεροφύτων, καθώς και η εµφάνιση µεγάλου ποσοστού ευρασιατικών γεωστοιχείων στη χλωριδική τους σύνθεση, προσδίδει έναν µη καθαρά µεσογειακό χαρακτήρα στα δάση της βαλκανικής αποδίσκου δρυός του όρους Γουλινά. Λέξεις κλειδιά: συνταξινόµηση, χωρολογία, βιοτικές µορφές, δρυοδάση Εισαγωγή Το υποείδος Quercus petraea ssp. medwediewii εξαπλώνεται στη νοτιοανατολική Ευρώπη και στη Μικρά Ασία, αντικαθιστώντας σε αυτές τις περιοχές το στενά συγγενικό υποείδος Q. petraea ssp. petraea της βόρειας και δυτικής Ευρώπης. Στον ελλαδικό χώρο σχηµατίζει δάση κυρίως στις βόρειες ηπειρωτικές περιοχές, καθώς και στις ανατολικές περιοχές της κεντρικής ηπειρωτικής χώρας. Το νοτιότερο όριο εξάπλωσης του υποείδους, σύµφωνα µε τους Strid & Tan (), βρίσκεται στο όρος ίρφυ της Εύβοιας. Φυσιογνωµικά και χλωριδικά, τα δάση της Q. petraea ssp. medwediewii µοιάζουν µε αυτά της Quercus frainetto (Theodoropoulos et al. ). Οι κλιµατικές συνθήκες δεν φαίνεται να παίζουν κάποιο σηµαντικό ρόλο όσον αφορά τη διαφοροποίηση των δασών αυτών, καθώς οι αµιγείς συστάδες της Q. petraea ssp. medwediewii καταλαµβάνουν µεγάλο υψοµετρικό εύρος που κυµαίνεται από m (Όσσα) έως m (Μπέλες). Παρ όλα αυτά, πολλοί ερευνητές τα τοποθετούν, είτε χλωριδικά είτε σταθµολογικά, µεταξύ των δασών της πλατυφύλλου δρυός και της οξιάς (Debazac & Μαυροµµάτης, Παυλίδης, Θεοδωρόπουλος ). Οι Ντάφης (),
Θεοδωρόπουλος () και Κοράκης () θεωρούν ότι τα δάση της βαλκανικής αποδίσκου δρυός καταλαµβάνουν τα ανώτερα υψοµετρικά όρια (ψυχροόρια) της Quercion confertae. Από τη µέχρι σήµερα έρευνα προκύπτει µια σαφής σύνδεση της εµφάνισης των δασών αυτών µε τις εδαφικές συνθήκες και, ειδικότερα, µε τη µηχανική σύσταση και την περιεκτικότητα του εδάφους σε ιλύ και άργιλο (Theodoropoulos et al. ). Τα αµιγή δάση του υποείδους εµφανίζονται κυρίως σε αµµοπηλώδη εδάφη ελαφριάς ή µέτριας µηχανικής σύστασης, µε ουδέτερο ή ελαφρά όξινο ph, τα οποία προέρχονται από πετρώµατα πλούσια σε πυρίτιο (Ντάφης, Θεοδωρόπουλος, Theodoropoulos et al., Κοράκης, Φωτιάδης ). Η αποσπασµατική µελέτη των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός στον ελλαδικό χώρο δεν επέτρεψε µέχρι σήµερα την κατάταξή τους σε κάποια ένωση. Η απουσία χαρακτηριστικών ειδών οδήγησε τους περισσότερους ερευνητές στο να περιγράψουν τα δάση αυτά ως κοινότητες, µε µοναδικές εξαιρέσεις τους Ντάφη () και Φωτιάδη (), οι οποίοι τα κατέταξαν στις ενώσεις Quercetum montanum και Trifolio balcanico-quercetum medwediewii, αντίστοιχα. Με την παρούσα εργασία γίνεται η πρώτη περιγραφή των φυτοκοινωνιών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός του όρους Γουλινά. Ως στόχο έχει να καλύψει το κενό που υπάρχει στη γνώση της φυτοκοινωνιολογικής θέσης, της δοµής, της χλωριδικής σύνθεσης και τον οικολογικών συνθηκών των συγκεκριµένων δασών στην περιοχή της Στερεάς Ελλάδας. Περιοχή έρευνας Η περιοχή έρευνας βρίσκεται στο όρος Γουλινάς, στο δυτικό τµήµα του νοµού Φθιώτιδας, Km δυτικά της Λαµίας. Το όρος Γουλινάς οριοθετείται από τους ποταµούς Σπερχειό στα βόρεια, Ίναχο στα ανατολικά και νότια και Ρουστιανίτη στα δυτικά. Οι γεωγραφικές συντεταγµένες της περιοχής, που καταλαµβάνει το όρος, κυµαίνονται για το γεωγραφικό µήκος από έως ανατολικά του Greenwich και για το γεωγραφικό πλάτος από έως βόρεια του ισηµερινού. Το υπερθαλάσσιο ύψος κυµαίνεται µεταξύ m και m (κορυφή Καράπαππας). Το όρος Γουλινάς ανήκει σε δύο γεωτεκτονικές ζώνες, την Ωλονού-Πίνδου και την Παρνασσού-Γκιώνας (Μουντράκης ). Ο γεωλογικός σχηµατισµός, που κυριαρχεί, είναι ο ψαµµιτικός φλύσχης, ενώ µικρή έκταση στο κεντρικό τµήµα του όρους καλύπτεται από ασβεστόλιθους και κολλουβιακές αποθέσεις ασβεστόλιθων (Ι.Γ.Ε.Υ. ). Τα δάση της βαλκανικής αποδίσκου δρυός στη συγκεκριµένη περιοχή αναπτύσσονται αποκλειστικά πάνω σε ψαµµιτικό φλύσχη. Για τον καθορισµό του κλίµατος της ευρύτερης περιοχής χρησιµοποιήθηκαν τα στοιχεία των Μετεωρολογικών Σταθµών (Μ.Σ.) Λευκάδας Φθιώτιδας (όρος Γουλινάς) και Γραµµένης Οξυάς (όρος Οξυά, Km περίπου από το όρος Γουλινάς) (Πίνακας ). Οι χαµηλότερες υψοµετρικά περιοχές, που αντιπροσωπεύονται από τον Μ.Σ. της Λευκάδας, κατατάσσονται στον κλιµατικό τύπο Csa κατά Köppen (), δηλαδή στο µεσογειακό κλίµα µε πολύ θερµά και ξηρά καλοκαίρια και ήπιους χειµώνες. Οι περιοχές µε µεγάλο υψόµετρο, όπως αυτή του Μ.Σ. της Γραµµένης Οξυάς,
κατατάσσονται στον κλιµατικό τύπο Csb, δηλαδή στο µεσογειακό κλίµα µε µικρής διάρκειας θερµά και ξηρά καλοκαίρια και ήπιους χειµώνες. Πίνακας. Μέσες µηνιαίες τιµές θερµοκρασίας και βροχόπτωση των Μ.Σ. Λευκάδας Φθιώτιδας και Γραµµένης Οξυάς. Table. ean monthly values of temperature and precipitation from the weather stations of Lefkáda Fthiótidas and Gramméni xiá. Μήνες Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν ΈΤΟΣ Λευκάδα Φθιώτιδας ( m) Κατακρηµνίσµατα,,,,,,,,,,,,, Μέση Θερµοκρασία,,,,,,,,,,,,, Γραµµένη Οξυά ( m) Κατακρηµνίσµατα,,,,,,,,,,,,, Μέση Θερµοκρασία,,,,,,,,,,,,, Σύµφωνα µε τα οµβροθερµικά διαγράµµατα των δύο σταθµών (Σχήµα ), η οικολογικά ξηρή περίοδος στην περιοχή κυµαίνεται από έως µήνες ανάλογα µε το υψόµετρο. Με βάση το οµβροθερµικό πηλίκο Q του Emberger () και το κλιµατικό διάγραµµα Emberger-Sauvage, η περιοχή του Μ.Σ. Λευκάδας ανήκει στον ύφυγρο βιοκλιµατικό όροφο µε ψυχρό χειµώνα (Q =, και m =, ºC), ενώ η περιοχή του Μ.Σ. Γραµµένης Οξυάς στον υγρό βιοκλιµατικό όροφο µε δριµύ χειµώνα (Q =, και m = -, ºC). Λευκάδα Φθιώτιδας ( m) Γραµµένη Οξυά ( m)...... Κατακρηµνίσµατα (mm).......... Μέση Θερµοκρασία ( C) Κατακρηµνίσµατα (mm)........ Μέση Θερµοκρασία ( C).. Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Μήνες.. Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Μήνες Σχήµα. Οµβροθερµικά διαγράµµατα των Μ. Σ. Λευκάδας Φθιώτιδας και Γραµµένης Οξυάς. Figure. Climatic diagrams of the weather stations of Lefkáda Fthiótidas and Gramméni xiá.
Η περιοχή εµφάνισης των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός του όρους Γουλινά ανήκει στον υγρό βιοκλιµατικό όροφο µε χειµώνα ψυχρό ( C<m< C) και το βιοκλίµα έχει ασθενή µεσο-µεσογειακό χαρακτήρα (Μαυροµµάτης ). Στην ευρύτερη περιοχή κυριαρχούν τα δρυοδάση, ήτοι δάση µε Quercus pubescens, που καταλαµβάνουν τις χαµηλότερες περιοχές του ανατολικού τµήµατος του όρους, δάση µε Q. frainetto, που εµφανίζουν τη µεγαλύτερη εξάπλωση, και δάση µε Q. petraea ssp. medwediewii, που εµφανίζονται ως διάσπαρτες κηλίδες στις βόρειες πλαγιές της περιοχής. Ψηλότερα από τα δρυοδάση, στις βόρειες και βορειοανατολικές πλαγιές του Γουλινά, εµφανίζονται δάση µε Abies cephalonica. Μεθοδολογία Για τη µελέτη των δασών της Quercus petraea ssp. medwediewii διενεργήθηκαν δειγµατοληψίες βλάστησης (φυτοληψίες ή relevés) κατά τους µήνες Ιούνιο και Ιούλιο του έτους. Το µέγεθος των δειγµατοληπτικών επιφανειών ήταν m (Αθανασιάδης, Chytrý and týpková ). Η φυτοκοινωνιολογική µέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν του Braun-Blanquet (Braun-Blanquet, Knapp, Westhoff and van der aarel, Dierssen ). Για τον προσδιορισµό και την ονοµατολογία των taxa χρησιµοποιήθηκαν πρόσφατες βασικές χλωρίδες και Checklists που αφορούν την Ελλάδα (Strid, Strid and Tan,,, Greuter et al. -, Tutin et al. -,, Jahn and Schönfelder ), καθώς και επιλεγµένη ταξινοµική βιβλιογραφία (Krendl -, Zielinski κ.α.). Τα φυτικά δείγµατα είναι κατατεθειµένα στο Ερµπάριο (TAUF) του Εργαστηρίου ασικής οτανικής-γεωβοτανικής της Σχολής ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Για τον καθορισµό των βιοτικών µορφών των taxa ακολουθήθηκε το σύστηµα του Raunkiaer () µε τις τροποποιήσεις του Pignatti (), ενώ για τη φυτογεωγραφική τους προέλευση το σύστηµα διαίρεσης του Pignatti (). Η εισαγωγή των δεδοµένων πραγµατοποιήθηκε µε τη χρήση του προγράµµατος Turboveg (version Turboveg for windows., Hennekens and Schaminée ), ενώ η επεξεργασία τους µε το πρόγραµµα Juice (version.., Tichý ). Ακολούθησε η διαίρεση του συνόλου των φυτοληψιών, µε τη µέθοδο Twinspan (Hill ), σε τέσσερις οµάδες. Κατά την εφαρµογή της µεθόδου Twinspan δεν λήφθηκαν υπόψη τα taxa τα οποία εµφανίζονταν σε µία µόνο φυτοληψία. Επιλέχθηκαν τέσσερα pseudospecies cut levels, τα οποία αντιστοιχούν σε πληθοκαλύψεις α) r, +, β), γ), δ),, τρία επίπεδα διαίρεσης, ενώ ορίστηκε ως ελάχιστο µέγεθος οµάδας οι δύο φυτοληψίες. Για τον καθορισµό των taxa ως χαρακτηριστικών των φυτοκοινωνικών ενώσεων και ανώτερων syntaxa, χρησιµοποιήθηκαν τα συγγράµµατα ή οι ερευνητικές εργασίες των Horvat et al. (), Barbéro and Quézel (), Zoller et al. (), Raus (, ), Gamisans and Hebrard (, ), berdorfer (), Θεοδωρόπουλος (, ), ηµόπουλος (), Pott (), Dimopoulos et al. (), Reif and Löblich-Ιlle (), Petermann (), Καρέτσος (), Κοράκης (), Φωτιάδης (), ηµητρέλλος (), Χοχλιούρος () και λάχος (). Για την ένταξη των taxa ως διαγνωστικών των κλάσεων χρησιµοποιήθηκε το σύγγραµµα του ucina (). Η
ονοµατολογία των µονάδων βλάστησης έγινε σύµφωνα µε τον κώδικα ονοµατολογίας των Weber et al. (). Αποτελέσµατα - Συζήτηση Συνταξινόµηση: Τα δάση της Q. petraea ssp. medwediewii της περιοχής έρευνας, µετά από την επεξεργασία των φυτοληψιών (Πίνακας ) και την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, εντάχθηκαν στην ένωση Trifolio balcanico-quercetum medwediewii Fotiadis. Ως χαρακτηριστικά taxa της ένωσης εµφανίζονται τα Q. petraea ssp. medwediewii, Trifolium medium ssp. balcanicum και Verbascum nigrum ssp. abietinum. Φωτιάδης (), αναφέρει ως επιπλέον χαρακτηριστικά taxa της ένωσης για την περιοχή των ορέων Μπέλες και Κρούσια τα Silene vulgaris ssp. bosniaca, Silene atropurpurea και Astragalus glycyphyllos. Το πρώτο υποείδος, αν και εµφανίζεται στις φυτοληψίες των δασών της Q. petraea ssp. medwediewii της περιοχής έρευνας, επεκτείνει την παρουσία του στα ελατοδάση της περιοχής και µάλιστα µε µεγαλύτερη σταθερότητα (Σαµαράς κ.ά. ). Τα δύο τελευταία είδη απουσιάζουν από τη χλωρίδα των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός του όρους Γουλινά. Το υποείδος Scutellaria columnae ssp. columnae, που και αυτό αναφέρεται ως χαρακτηριστικό της ένωσης από το Φωτιάδη (), παρ όλο που εµφανίζεται στα δάση της περιοχής έρευνας θεωρήθηκε ως διαφοριστικό της όψης από Sorbus torminalis. Πίνακας. Trifolio balcanico-quercetum medwediewii: -, όψη από Abies cephalonica: -, όψη από Quercus frainetto: -, όψη από Sorbus torminalis: - (Quercion confertae, Quercetalia pubescentis, Quercetea pubescentis). Table. Trifolio balcanico-quercetum medwediewii: -, face from Abies cephalonica: -, face from Quercus frainetto: -, face from Sorbus torminalis: - (Quercion confertae, Quercetalia pubescentis, Quercetea pubescentis). Αύξων αριθµός φυτοληψίας Αριθµός φυτοληψίας Ηµέρα Μήνας Γεωγραφικό πλάτος µοίρες πρώτα δεύτερα Γεωγραφικό µήκος µοίρες πρώτα δεύτερα Κλάση σταθερότητας
Αύξων αριθµός φυτοληψίας Υψόµετρο (m) Έκθεση Α Α Α Α Α Κλίση (%) Μακροανάγλυφο (Άνω, Μέσο, Κάτω) A K Μικροανάγλυφο (ΚΥρτό, ΟΜαλό, ΚΟΙλο) K Y K I K Y Κάλυψη ορόφου δένδρων (%) Κάλυψη ορόφου θάµνων (%) < Κάλυψη ορόφου ποών (%) Μέσο ύψος κυριαρχούντων δένδρων (m) Μέση στηθιαία διάµετρος κυριαρχούντων δένδρων (cm) Αριθµός ειδών Χαρακτηριστικά taxa της ένωσης Trifolio balcanico - Quercetum medwediewii Quercus petraea ssp. medwediewii V Θ Quercus petraea ssp. medwediewii. Quercus petraea ssp. medwediewii Trifolium medium ssp. balcanicum... +. IV Verbascum nigrum ssp. abietinum r....... r... r ΙΙ ιαφοριστικά taxa της όψης από Abies cephalonica Abies cephalonica (A.c.)........ V Θ Abies cephalonica. +... Abies cephalonica. r r r + r.. ιαφοριστικά taxa της όψης από Quercus frainetto Quercus frainetto (Q.c.)... +.... ΙΙΙ Θ Quercus frainetto.......... Quercus frainetto.... r r.... r Genista tinctoria......... r.. Ι Scorzoneroides cichoriacea (Q.c.)......... + +.. Ι ιαφοριστικά taxa της όψης από Sorbus torminalis Sorbus torminalis (Q.p.)........... + ΙΙ Θ Sorbus torminalis........... Sorbus torminalis r.... r..... + Scutellaria columnae ssp. columnae (-Q)........... + Ι Χαρακτηριστικά taxa της Quercion confertae Castanea sativa........ IV Θ Castanea sativa... +.... Castanea sativa r. r +. + + r.. Potentilla micrantha +. + + + V Lathyrus laxiflorus ssp. laxiflorus r r. +... +. + IV Lathyrus niger ssp. niger +. r..... + + + ΙΙΙ Trifolium pignantii r +..... +. ΙΙΙ
Αύξων αριθµός φυτοληψίας Symphytum bulbosum.. r...... ΙΙ Χαρακτηριστικά taxa της stryo-carpinion orientalis strya carpinifolia... +........ ΙΙ Θ strya carpinifolia... +....... Θ Acer monspessulanum ssp. monspessulanum........... +. Ι Selinum silaifolium r r + r V Roegneria panormitana..... +....... Ι Χαρακτηριστικά taxa της Abietion cephalonicae Doronicum orientale... +.. + IV Arrhenatherum elatius.. +. r.... ΙΙΙ Crepis fraasii.. +...... r +. ΙΙ Χαρακτηριστικά taxa της Quercetalia(-ea) pubescentis Θ Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus. + V Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus r + r + +... + + r r Veronica chamaedrys ssp. chamaedryoides +. + + + V Helleborus odorus ssp. cyclophyllus. + + r r V Luzula forsteri r. +. + V Campanula spatulata ssp. spruneriana + r + + + + +.. r V Festuca heterophylla + r. r. +. + + IV Viola alba ssp. dehnhardtii.... + + + r + + IV yosotis sylvatica ssp. cyanea. r + + + r +.... IV Geocaryum capillifolium. +.. r r.. +. + + ΙΙΙ Silene italica ssp. italica. r + + r +... +. +. ΙΙΙ Fraxinus ornus........... +. ΙΙ Θ Fraxinus ornus............ Fraxinus ornus.. r.. r...... Θ Prunus mahaleb.......... +.. Ι Prunus mahaleb......... +.. Ruscus aculeatus.......... + +. Ι alus sylvestris... r......... Ι Platanthera chlorantha +........ +. ΙΙ Cardamine graeca..... r. +..... Ι Tamus communis....... +... +. Ι Satureja vulgaris ssp. orientalis.......... +. Ι ιαγνωστικά taxa της Querco-Fagetea Dactylis glomerata ssp. hispanica + + r + + + + V Poa trivialis ssp. sylvicola +. V Aremonia agrimonioides ssp. agrimonioides r + + +. r + V elica uniflora +.... +.... ΙΙ Prunus avium. r....... r r.. ΙΙ Θ Ilex aquifolium............ Ι Ilex aquifolium +....... r.... Hedera helix.. +......... Ι Cephalanthera rubra +..... r.... r ΙΙ Brachypodium sylvaticum ssp. sylvaticum..... +..... ΙΙ Calamintha grandiflora (F.s.).... +....... Ι Epipactis helleborine r......... +.. Ι ιαγνωστικά taxa της Stellarietea mediae Stellaria media.. +.. r..... r ΙΙ Trifolium physodes.. +...... +... Ι Torilis arvensis ssp. purpurea....... r..... Ι ιαγνωστικά taxa της Koelerio-Corynephoretea Poa bulbosa ssp. bulbosa.. + +... + + r... ΙΙ
Αύξων αριθµός φυτοληψίας Trifolium campestre. r........... Ι Trifolium arvense........ r.... Ι Συνοδά taxa Θ Rubus canescens (R-P).... + + +...... V Rubus canescens + + + + r + Θ Prunus domestica ssp. insititia............ IV Prunus domestica ssp. insititia + r r r r r r r... r r Rosa arvensis r. r.. r. r... ΙΙΙ Thymus longicaulis ssp. chaubardii.. r + +... + + +.. ΙΙΙ Θ Chamaecytisus triflorus........... +. ΙΙ Chamaecytisus triflorus......... r +. Fraxinus angustifolia ssp. oxycarpa. r...... r +... ΙΙ Rubus hirtus........... Ι Θ Crataegus monogyna var. lasiocarpa.......... +.. Ι Crataegus monogyna var. lasiocarpa..... r....... Θ Rosa canina (R-P)............ + Ι Sorbus sp.. r........... Ι Rosa tomentosa...... r...... Ι Vicia cassubica r + + V Pteridium aquilinum ssp. aquilinum + + r.. V Galium hellenicum +. +. + V Geranium peloponesiacum r + r.... + IV Galium aparine. r r r.... + IV Galium heldreichii. +..... + + ΙΙΙ Digitalis laevigata ssp. graeca +.. r.. +... +. ΙΙ Lamium garganicum ssp. garganicum r... r r..... ΙΙ Hieracium maculatum +........ + +. ΙΙ rchis provincialis r. r..... r.... ΙΙ Silene vulgaris ssp. bosniaca r.... +...... + ΙΙ Rumex tuberosus ssp. tuberosus.. r.. r...... r ΙΙ Anthoxanthum odoratum.... +.... r +.. ΙΙ Ranunculus psilostachys.. +... r...... Ι Asplenium adiantum-nigrum.. r........ r. Ι Hypericum spruneri.. r....... r.. Ι Brachypodium pinnatum.......... +. Ι Aristolochia elongata...... +..... Ι Συντµήσεις: Q-F: Querco-Fagetea Q.p.: Quercetalia(-ea) pubescentis -Q: elitto-quercion confertae : ένδρο F.s.: Fagetalia sylvaticae A.c.: Abietion cephalonicae Θ: Θάµνος Q.c.: Quercion confertae R-P: Rhamno-Prunetea Ποώδη φυτά που εµφανίζονται σε φυτοληψία Galium laconicum (Q.c.) []: +, Saxifraga carpetana ssp. graeca (Q.c.) []: +, Silene coronaria (Q.c.) []: r, Geranium asphodeloides ssp. asphodeloides (-Q) []:, Trifolium patulum (-Q) []: r, Carex flacca ssp. serrulata (Q.p.) []:, Cephalanthera longifolia (Q.p.) []: +, Trifolium ochroleucon (Q.p.) []: r, Trifolium grandiflorum (Q.p.) []: r, Veronica cymbalaria (Q.p.) []: r, Sedum cepaea (Q.p.) []: r, Dorycnium herbaceum ssp. herbaceum (Q.p.) []: r, Lathyrus venetus (Q-F) []:, Campanula trachelium (Q-F) []: +, Polystichum aculeatum (Q-F) []: r, Digitalis grandiflora (F.s.) []: r, Anthriscus sylvestris []:, Silene multicaulis ssp. multicaulis []:, Digitalis ferruginea ssp. ferruginea []: +, Tanacetum macrophyllum []: +, Sedum amplexicaule ssp. tenuifolium []: +, Trifolium heldreichianum []: +, Hieracium pilosella []: +, Umbilicus luteus []: +, Cynosurus echinatus []: +, yrrhoides nodosa []: +, onotropa hypopitys []: r, Lapsana communis ssp. adenophora []: r, Agrimonia eupatoria []: r, Cirsium creticum ssp. creticum []: r, Dactylorhiza romana []: r, Securigera varia []: r.
Το υποείδος Trifolium medium ssp. balcanicum παρουσιάζει µεγάλη συχνότητα εµφάνισης (κλάση σταθερότητας IV) και πληθοκάλυψη στα δάση της βαλκανικής αποδίσκου δρυός της περιοχής έρευνας ενώ, αντίθετα, εµφανίζεται σπάνια στα δάση της πλατυφύλλου δρυός (κλάση σταθερότητας I) και της κεφαλληνιακής ελάτης (κλάση σταθερότητας I) της ίδιας περιοχής (Σαµαράς ). Η ένωση εντάσσεται στην Quercion confertae της Quercetalia(-ea) pubescentis. Τα χλωριδικά στοιχεία της Quercion confertae, που εµφανίζονται στις φυτοληψίες µε µεγάλη σταθερότητα, είναι τα Potentilla micrantha (V), Castanea sativa (IV), Lathyrus laxiflorus ssp. laxiflorus (IV), Lathyrus niger ssp. niger (III) και Trifolium pignantii (III). Τα χαρακτηριστικά taxa της Quercetalia(-ea) pubescentis που εµφανίζουν µεγάλη σταθερότητα είναι τα Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus (V), Veronica chamaedrys ssp. chamaedryoides (V), Helleborus odorus ssp. cyclophyllus (V), Luzula forsteri (V), Campanula spatulata ssp. spruneriana (V), Festuca heterophylla (IV), Viola alba ssp. dehnhardtii (IV), yosotis sylvatica ssp. cyanea (IV). Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας φαίνεται πως τα δάση της Q. petraea ssp. medwediewii του όρους Γουλινά παρουσιάζουν στενή χλωριδική σχέση µε τα αντίστοιχα δάση της ανατολικής Θεσσαλίας και της κεντρικής Μακεδονίας (Σαµαράς ). οµή: Ο δενδρώδης όροφος της ένωσης κυριαρχείται από την απόδισκη βαλκανική δρυ, ενώ σηµαντική είναι η παρουσία των ειδών Abies cephalonica, Castanea sativa και Q. frainetto. Η Q. frainetto, µάλιστα, σχηµατίζει σε δύο περιπτώσεις µικτές συστάδες µε την Q. petraea ssp. medwediewii. Συµµετέχουν επίσης και τα είδη Sorbus torminalis, Fraxinus ornus και strya carpinifolia, µε µικρή όµως συχνότητα εµφάνισης και πληθοκάλυψη. Η κάλυψη του δενδρώδους ορόφου κυµαίνεται από έως %, µε µέση τιµή %. Το ύψος των δένδρων δεν ξεπερνάει τα m, µε µικρότερη τιµή τα m, ενώ στα / περίπου των επιφανειών το ύψος των κυριαρχούντων δέντρων είναι µικρότερο από m. Η διάµετρος των κορµών κυµαίνεται µεταξύ και cm, µε µέση τιµή cm (Πίνακας ). Ο θαµνώδης όροφος συγκροτείται κυρίως από τα είδη Q. petraea ssp. medwediewii, Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus, A. cephalonica και C. sativa, ενώ µικρότερη είναι η συµµετοχή των ειδών Q. frainetto,. carpinifolia, Rubus canescens και S. torminalis. Η κάλυψη του ορόφου κυµαίνεται από < έως %, µε µέση τιµή % (Πίνακας ). Ο ποώδης όροφος καλύπτει κατά µέσο όρο το % της επιφάνειας του εδάφους, µε τιµές κάλυψης που κυµαίνονται από έως % (Πίνακας ). Τα είδη που κυριαρχούν µε µεγάλη συχνότητα εµφάνισης και µεγάλες τιµές πληθοκάλυψης είναι τα: Q. petraea ssp. medwediewii, Selinum silaifolium, Dactylis glomerata ssp. hispanica, Vicia cassubica, Poa trivialis ssp. sylvicola, Veronica chamaedrys ssp. chamaedryoides, Aremonia agrimonioides ssp. agrimonioides, Helleborus odorus ssp. cyclophyllus, Potentilla micrantha, Luzula forsteri, Galium hellenicum, Campanula spatulata ssp. spruneriana, Abies cephalonica και Trifolium medium ssp. balcanicum. Ο αριθµός των φυτικών taxa που εµφανίζονται στις επιφάνειες της ένωσης κυµαίνεται από έως, µε µέση τιµή taxa ανά δειγµατοληπτική επιφάνεια. Συνοικολογία: Το υψοµετρικό εύρος που καλύπτουν τα δάση της ένωσης Trifolio balcanico-quercetum medwediewii είναι m. Η υψοµετρική κλάση που
κυριαρχεί είναι αυτή των m, ενώ το µέσο υψόµετρο στο οποίο εµφανίζονται είναι m. Οι κλίσεις που επικρατούν είναι σχετικά έντονες, µε πάνω από το % των επιφανειών να εµφανίζονται σε πλαγιές µε κλίση %, ενώ ένα µικρό µόνο ποσοστό (,%) εµφανίζεται σε πλαγιές µε µικρή κλίση (-%). Οι συστάδες εµφανίζονται κυρίως στο µέσο οµαλών πλαγιών µε,, Α και Α εκθέσεις. Τα δάση της βαλκανικής αποδίσκου δρυός της περιοχής έρευνας, χλωριδικά και σταθµολογικά, βρίσκονται µεταξύ των δασών της πλατυφύλλου δρυός και της κεφαλληνιακής ελάτης. Ο αυξητικός τους χώρος τοποθετείται κατά κύριο λόγο στην ανώτερη υψοµετρικά ζώνη της Quercion confertae, πάνω από τα δάση της Q. frainetto, αλλά σε ορισµένες περιπτώσεις κατέρχονται χαµηλότερα εντός της ζώνης της πλατυφύλλου δρυός όπου και σχηµατίζουν µικρές συστάδες µε µορφή νησίδων. Εντός της ένωσης Trifolio balcanico-quercetum medwediewii διακρίθηκαν τρεις όψεις, οι οποίες αντιπροσωπεύουν διαφορετικές φυσιογνωµικές και οικολογικές καταστάσεις των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός. Όψη από Abies cephalonica: Εµφανίζεται σε φυτοληψίες και περιλαµβάνει τις συστάδες της Q. petraea ssp. medwediewii που βρίσκονται σε επαφή µε τα δάση της κεφαλληνιακής ελάτης. Τόσο ο δενδρώδης όσο και ο θαµνώδης όροφος συγκροτείται από άτοµα Q. petraea ssp. medwediewii και Abies cephalonica σε µίξη, ενώ σε δύο επιφάνειες εµφανίζονται και τα είδη Castanea sativa και Q. frainetto. Η απόδισκη βαλκανική δρυς κυριαρχεί στον όροφο των δένδρων, ενώ η ελάτη κυριαρχεί στον όροφο των θάµνων. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει τη δυναµική των συστάδων αυτών και την τάση κυριαρχίας της ελάτης, η οποία εκµεταλλευόµενη τις κατάλληλες συνθήκες αναγέννησης στον υπόροφο των δρυοδασών διεισδύει σε αυτά και σταδιακά ανέρχεται στον ανώροφο των συστάδων. Η περιορισµένη ανταγωνιστική ικανότητα της αποδίσκου βαλκανικής δρυός έναντι της ελάτης, οφείλεται προφανώς στην υποβάθµιση του εδάφους των δασών αυτών κατά το παρελθόν λόγω ανθρωπογενών επεµβάσεων. Η όψη εµφανίζεται στο µέσο και άνω µέρος οµαλών ή κυρτών πλαγιών µε κλίση -% (Πίνακας ). Όψη από Quercus frainetto: Εµφανίζεται σε δύο µόνο επιφάνειες στο κεντρικό τµήµα του όρους Γουλινά, πάνω από το χωριό Άνω Φτέρη. Περιλαµβάνει µικτές συστάδες της Q. petraea ssp. medwediewii µε την Q. frainetto. Τα δύο είδη δρυός συγκυριαρχούν τόσο στον όροφο των δένδρων, όσο και στον όροφο των θάµνων. Σηµαντική είναι και η παρουσία της καστανιάς, η οποία στη συγκεκριµένη περιοχή είχε ευνοηθεί κατά το παρελθόν από τον άνθρωπο µε καλλιεργητικές επεµβάσεις. Ως διαφοριστικά taxa της όψης έναντι των υπόλοιπων επιφανειών της ένωσης εµφανίζονται εκτός από το Q. frainetto και τα Genista tinctoria και Scorzoneroides cichoriacea. Η όψη εµφανίζεται στο µέσο και κάτω µέρος οµαλών και κοίλων πλαγιών µε µικρές κλίσεις από -% (Πίνακας ). Από την ανάλυση των φυσιογραφικών χαρακτηριστικών των επιφανειών της όψης, φαίνεται πως αυτή εµφανίζεται σε περισσότερο υγρούς σταθµούς σε σχέση µε τις υπόλοιπες επιφάνειες της ένωσης. Το γεγονός αυτό εξηγεί και την έντονη παρουσία της
καστανιάς, η εξάπλωση της οποίας όµως στην περιοχή, όπως προαναφέρθηκε, δεν µπορεί να θεωρηθεί ως φυσική. Όψη από Sorbus torminalis: Αντιπροσωπεύεται µε δύο φυτοληψίες, οι οποίες εµφανίζονται σε χαµηλό σχετικά υψόµετρο ( και m) σε σχέση µε τις υπόλοιπες επιφάνειες, µε διαφοριστικά είδη τα Sorbus torminalis και Scutellaria columnae ssp. columnae. Xαρακτηρίζεται από την παρουσία ορισµένων θερµόφιλων και φωτόφιλων ξυλωδών ειδών στον όροφο των θάµνων, τα οποία είτε απουσιάζουν τελείως από τις υπόλοιπες φυτοληψίες της ένωσης είτε εµφανίζονται µόνο στον ποώδη όροφο. Αυτά είναι, εκτός από το Sorbus torminalis, τα Acer monspessulanum ssp. monspessulanum, Fraxinus ornus, Chamaecytisus triflorus και Rosa canina. Η όψη φαίνεται να αντιπροσωπεύει τους πιο ξηροθερµικούς σταθµούς των δασών της αποδίσκου βαλκανικής δρυός, γεγονός στο οποίο συνηγορούν όχι µόνο η παρουσία ορισµένων θερµόφιλων και φωτόφιλων ειδών, αλλά και τα φυσιογραφικά και δοµικά στοιχεία των συστάδων. Η όψη εµφανίζεται στο µέσο οµαλών και κυρτών πλαγιών µε σχετικά µεγάλη κλίση ( και %), σε εκθέσεις. Η συγκόµωση των συστάδων είναι αρκετά ανοικτή (κάλυψη -%) γεγονός που επιτρέπει την είσοδο στο εσωτερικό τους αρκετής ποσότητας φωτός (Πίνακας ). Συνταξινοµική σύνοψη Κλάση: Quercetea pubescentis Doing-Kraft ex Scamoni et Passarge Τάξη: Quercetalia pubescentis Br.-Bl. Συνένωση: Quercion confertae Horvat ex Horvat Ένωση: Trifolio balcanico-quercetum medwediewii Fotiadis Όψη: από Abies cephalonica Όψη: από Quercus frainetto Όψη: από Sorbus torminalis ιοφάσµα και Χωρολογικό φάσµα: Η βιοτική µορφή των ηµικρυπτοφύτων κατέχει το µεγαλύτερο ποσοστό στο βιοτικό φάσµα της χλωρίδας των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός του όρους Γουλινά και ακολουθούν τα γεώφυτα και τα φανερόφυτα µε σηµαντικό ποσοστό, τα θερόφυτα και τέλος τα χαµαίφυτα (Πίνακας ). Η σύνθεση του βιοτικού φάσµατος δείχνει ότι ο χαρακτήρας του κλίµατος της περιοχής των υπό έρευνα δασών δεν είναι καθαρά µεσογειακός. Το µεγάλο ποσοστό που εµφανίζουν οι βιοτικές µορφές των φανεροφύτων και των γεωφύτων οφείλεται στο γεγονός ότι η χλωρίδα, που µελετήθηκε, δεν αντιπροσωπεύει το σύνολο των φυτών που εµφανίζονται στη ζώνη των δρυοδασών, αλλά µόνο τα taxa που φύονται εντός των δασών της περιοχής. Για το λόγο αυτό η χλωρίδα των δασών της Q. petraea ssp. medwediewii, και κατ επέκταση το βιοτικό της φάσµα, αντιπροσωπεύει περισσότερο το ενδοδασικό µικροκλίµα και όχι το µακροκλίµα της περιοχής. Πίνακας. ιοτικό και χωρολογικό φάσµα της χλωρίδας των δασών της ένωσης Trifolio balcanico-quercetum medwediewii του όρους Γουλινά. Table. Life form and chorological spectra of the flora of Trifolio balcanico-quercetum medwediewii association of t. Goulinas.
ΙΟΤΙΚΟ ΦΑΣΜΑ ΙΟΜΟΡΦΗ Ποσοστό Ποσοστό ΙΟΜΟΡΦΗ (%) (%) Φανερόφυτα, Γεώφυτα, Χαµαίφυτα, Θερόφυτα, Ηµικρυπτόφυτα, ΧΩΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΟΛΟΓΙΚΟ ΦΑΣΜΑ Ποσοστό (%) ΧΩΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΕΣ Ποσοστό (%) ΕΥΡΕΩΣ ΕΞΑΠΛΩΜΕΝΑ TAXA, ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΑ, Κοσµοπολ./Υποκοσµοπολ., Στενοµεσογειακά, Ευρυµεσογειακά-Τουρανικά, Ευρυµεσογειακά, ΟΡΕΙΑ, Οροµεσογειακά, ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΑ, ΑΛΚΑΝΙΚΑ, Εύκρατα, Ενδηµικά, Ευρασιατικά, Υποενδηµικά, Ευρωπαϊκά, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΝ ΗΜΙΚΑ, Αλπικά, ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΑ, Ο µη καθαρά µεσογειακός χαρακτήρας του κλίµατος της περιοχής των υπό έρευνα δρυοδασών επιβεβαιώνεται και από την ανάλυση του χωρολογικού φάσµατος της χλωρίδας τους, καθώς τα ποσοστά των ευρασιατικών και των µεσογειακών γεωστοιχείων είναι παρόµοια (Πίνακας ). Επιπλέον, από τη µεσογειακή χωρολογική ενότητα, τα ευρυµεσογειακά γεωστοιχεία υπερτερούν έναντι των στενοµεσογειακών. Συµπεράσµατα Από τη φυτοκοινωνιολογική ανάλυση των δασών της Quercus petraea ssp. medwediewii του όρους Γουλινά, µε τη χρήση φυτοληψιών, προέκυψαν τα εξής: Τα υπό έρευνα δάση ανήκουν στην κλάση των θερµόφιλων δρυοδασών Quercetea pubescentis και στην τάξη Quercetalia pubescentis. Τα δάση εντάχθηκαν στη συνένωση Quercion confertae, εντός της οποίας διακρίθηκε η ένωση Trifolio balcanico-quercetum medwediewii µε τρείς διαφορετικές όψεις: από Abies cephalonica, Quercus frainetto και Sorbus torminalis. Η ύπαρξη της συγκεκριµένης ένωσης επιβεβαιώθηκε για πρώτη φορά στην κεντρική Ελλάδα. Η όψη από Abies cephalonica περιλαµβάνει µεταβατικά δασικά οικοσυστήµατα της βαλκανικής αποδίσκου δρυός, τα οποία λόγω της µειωµένης ανταγωνιστικής ικανότητας της δρυός, παραχωρούν τη θέση τους στην ελάτη, η παρουσία της οποίας είναι έντονη κυρίως στον υπώροφο. Η όψη από Sorbus torminalis αντιπροσωπεύει τους πιο ξηροθερµικούς σταθµούς των δασών της αποδίσκου βαλκανικής δρυός, γεγονός στο οποίο συνηγορούν τόσο η παρουσία ορισµένων θερµόφιλων και φωτόφιλων ειδών, όσο
και τα φυσιογραφικά και δοµικά στοιχεία των συστάδων (χαµηλό υψόµετρο, ανοιχτή συγκόµωση). Η όψη από Quercus frainetto περιλαµβάνει τις µεικτές συστάδες της Q. petraea ssp. medwediewii µε την Q. frainetto. Η συνολική χλωρίδα των δασών που µελετήθηκαν ανέρχεται σε taxa. Η βιοτική µορφή που κυριαρχεί είναι τα ηµικρυπτόφυτα (,%), ενώ το ποσοστό των θεροφύτων είναι αρκετά µικρό (,%). Από τη χωρολογική ανάλυση προέκυψε µια µικρή υπεροχή των ευρασιατικών γεωστοιχείων (,%), ενώ µε ελαφρώς µικρότερο ποσοστό ακολουθούν τα µεσογειακά γεωστοιχεία (,%). Ο παραπάνω συνδυασµός δείχνει ότι ο κλιµατικός χαρακτήρας της περιοχής εµφάνισης των δασών της βαλκανικής αποδίσκου δρυός δεν είναι καθαρά µεσογειακός. The plant communities of dalechamp's oak forests (Quercus petraea Liebl. subsp. medwediewii (A. Camus) enitsky) of t. Goulinás (C. Sterea Ellas) D. Samaras, K. Theodoropoulos, E. Eleftheriadou Albert-Ludwigs-University Freiburg, Faculty of Forest and Environmental Sciences, Institute of Silviculture, D- Freiburg, e-mail: dimitrios.samaras@waldbau.uni-freiburg.de Aristotle University of Thessaloniki, Faculty of Forestry and Natural Environment, Laboratory of Forest Botany Geobotany, Thessaloniki, e-mail: ktheodor@for.auth.gr, eelefthe@for.auth.gr Abstract ount Goulinás is one of the few and southernmost places in central Greece where dalechamp's oak occurs. This study aims to the first description of the plant communities of Quercus petraea ssp. medwediewii of this mountain. The syntaxonomic study confirms the occurrence of Trifolio balcanico-quercetum medwediewii association in Sterea Ellas. The structure, the floristic composition and the synecology of the above association was studied. For the bioclimatic characterization of the dalechamp's oak forests of the region, life form and chorological spectra were used. The high percentage of Hemicryptophytes in compination with the low percentage of Therophytes and the high occurrence of the Eurasiatic floristic elements, shows that the climate of the area that dalechamp's oak occupy on t. Goulinás is not clearly editerranean. Key words: syntaxonomy, chorology, life forms, oak forests ΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασιάδης, Ν.,. ασική Φυτοκοινωνιολογία. Γιαχούδη-Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη. Σελ.. Barbéro,. & Quézel, P.,. Les groupements forestiers de Grèce Centro- éridionale. Ecol. editerr. : -. λάχος, Α.,. Χλωρίδα, βλάστηση και οικολογία του ορεινού συγκροτήµατος των αρδουσίων. ιδακτορική διατριβή, Τµήµα ιολογίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα. Σελ..
Braun-Blanquet, J.,. Pflanzensoziologie - Grundzüge der Vegetationskunde, te Auflage. Springer Verlag, Wien, New York, pp.. Chytrý,., týpková, Z.,. Plot sizes used for phytosociological sampling of European vegetation. J. Veg. Sci. : -. Debazac, E.F., Μαυροµµάτης, Γ.,. Αι Μεγάλαι Οικολογικαί ιαιρέσεις της λαστήσεως εις την Ηπειρωτικήν Ελλάδα. Αυτοτελείς εκδόσεις Γενικής ιευθύνσεως ασών, Τεύχος, Αθήνα. Dierssen, K.,. Einführung in die Pflanzensoziologie (Vegetationskunde). Wiss. Buchges. Darmstadt, Darmstadt, pp.. ηµητρέλλος, Γ.,. Γεωβοτανική έρευνα του όρους Τυµφρηστού ( Στερεά Ελλάδα). Χλωρίδα-λάστηση-Αξιολόγηση- ιαχείριση. ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα ιολογίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα. Σελ.. ηµόπουλος, Π.,. Χλωριδική και Φυτοκοινωνιολογική έρευνα του όρους Κυλλήνη - Οικολογική Προσέγγιση. ιδακτορική ιατριβή, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα. Σελ.. Dimopoulos, P., Georgiadis Th., Sykora K.,. Phytosociological research on the montane coniferous forests of Greece: ount Killini (NE Peloponnisos-S Greece). Folia Geobot. Phytotax. : -. Emberger, L.,. Une classification biogéographique des climats. Recherches et Travaux du Laboratoire de Botanique de la Faculté des Sciences de ontpellier : -. Gamisans, J., Hebrard J. P.,. A propos de la végétation des forets d' Epire et de acédoine grecque occidentale. Documents phytosociologiques : -. Gamisans, J., Hebrard J. P.,. A propos de la végétation des forets en Grèce du nord-est (acédoine orientale et Thrace occidentale). Documents phytosociologiques : -. Greuter, W., Burdet, H.., Long, G. (eds),,,. ed-checklist,,,. Editions des Conservatoire et Jardin botaniques de la Ville de Genève, Genève. Hennekens, S., Schaminée, J.H.J.,. TURBVEG, a comprehensive data base management system for vegetation data. J. Veg. Sci. : -. Hill,..,. TWINSPAN: a FRTRAN program for arranging multivariate data in an ordered two-way table by classification of the individuals and attributes. Ecology and Systematics, Cornell University, Ithaca, New York. Horvat, I., Glavač, V., Ellenberg, H.,. Vegetation Südosteuropas. Fisher Verlag, pp.. Θεοδωρόπουλος, Κ.,. Ο καθορισµός των φυτοκοινωνιολογικών µονάδων του Πανεπιστηµιακού άσους Ταξιάρχη Χαλκιδικής. ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Σελ. + χάρτες. Θεοδωρόπουλος, Κ.,. Η βλάστηση ενός µικρού πεδινού δάσους χνοώδους δρυός (Quercus pubescens Willd.) στη θεσσαλική πεδιάδα (Κ. Ελλάδα). Πρακτικά ου Επιστ. Συνεδρίου της Ελληνικής οτανικής Εταιρείας και της ιολογικής Εταιρίας Κύπρου, Παραλίµνι Κύπρου, - Απριλίου : -. Ι.Γ.Ε.Υ.,. Γεωλογικός χάρτης της Ελλάδος, Φύλλον Σπερχειάς, :..
Knapp, R.,. Einführung in die Pflanzensoziologie. Ulmer Verlag, Stuttgart, pp.. Jahn, R., Schönfelder, P.,. Exkursionsflora für Kreta. Verlag Eugen Ulmer, Sttutgart, pp. Καρέτσος, Γ.,. Μελέτη της οικολογίας και της βλάστησης του όρους Οίτη. ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα ιολογίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα. Σελ. + παράρτηµα. Κοράκης, Γ.,. Οι µονάδες δασικής βλάστησης του όρους Πάικου και η αξιολόγησή τους από αναδασωτική σκοπιά. ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Σελ. + παράρτηµα. Krendl, F., -. Die Arten Der Galium mollugo-gruppe in Griechenland. Bot. Chron. -: -. Μαυροµµάτης, Γ.,. Το βιοκλίµα της Ελλάδος. Σχέσεις κλίµατος και φυσικής βλαστήσεως, βιοκλιµατικοί χάρτες. ασική Έρευνα : - + χάρτες. Μουντράκης,.,. Γεωλογία της Ελλάδας. University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Σελ.. ucina, L.,. Conspectus of Classes of European vegetation. Folia Geobot. Phytotax. : -. Ντάφης, Σ.,. Σταθµολογικαί και δασοαποδοτικαί έρευναι εις πρεµνοφυή δρυοδάση και καστανωτά της βορειοανατολικής Χαλκιδικής. ιατριβή επί υφηγεσία, Θεσσαλονίκη. Σελ.. berdorfer, E.,. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. Sechste, überarbeitete und ergänzte Auflage. Stuttgart, pp.. Παυλίδης, Γ.,. Γεωβοτανική µελέτη του ορεινού συγκροτήµατος ερτίσκου. Ι. Χλωρίς και βλάστησις. Θεσσαλονίκη. Σελ. + χάρτης. Petermann, J.,. Winterkahle Eichenwälder im Westen der griechischen Rhodopen. Vegetation, Structur und Dynamik. Arbeiten aus dem Institut für Landschaftsökologie, Band, ünster, pp.. Pignatti, S.,. Valori di bioindicazione delle piante vascolari della Flora d Italia. Braun-Blanquetia, Camerino, pp.. Pott, R.,. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands, te Auflage. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, pp.. Raunkiaer, C.,. The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press, xford. Raus, Th.,. Die Vegetation stthessaliens (Griechenland). II. Quercetea ilicis und Cisto-icromerietea. Bot. Jahrb. Syst. : -. Raus, Th.,. Die Vegetation stthessaliens (Griechenland). III. Querco-Fagetea und azonale Gehölzgessellschaften. Bot. Jahrb. Syst. (): -. Reif, A., Löblich-Ille, K.,. Sind die Rotbuchenwälder im Pieria-Gebirge (Nordgriechenland) höhenzonal oder extrazonal? Eine studie zum Übergang zwischen temperaten und submediterranen Wäldern in Nordgriechenland. Phytocoenologia (): -. Σαµαράς,.,. Οι φυτοκοινωνίες των δασών Quercus frainetto, Q. petraea subsp. medwediewii και Abies cephalonica του όρους Γουλινά (Κ. Ελλάδα).
Μεταπτυχιακή ιατριβή, Τµήµα ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, σελ. + παράρτηµα. Σαµαράς,., Θεοδωρόπουλος, Κ., Ελευθεριάδου Ε.,. Οι φυτοκοινωνίες των δασών της κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephalonica J.W. Loudon) του όρους Γουλινά (Κ. Ελλάδα). ασική Έρευνα. (Υπό δηµοσίευση). Strid, A. (ed.),. ountain Flora of Greece. Cambridge University Press, Cambridge, pp.. Strid, A., Tan K. (eds),. ountain Flora of Greece. Edinburgh University Press, Edinburgh, pp.. Strid, A., Tan, K. (eds),. Flora Hellenica, volume. Koeltz Scientific Books. Königstein, pp.. Strid, A., Tan, K.,. Flora Hellenica, volume. A.R.G. Gantner Verlag K. G., Ruggell, pp.. Theodoropoulos, K., Reif, A., Athanasiadis, N.,. Quercus dalechampii forests in Central acedonia, Greece. Bot. Helv. : -. Tichý, L.,. JUICE, software for vegetation classification. J. Veg. Sci. : -. Tutin, T.G., Burges, N.A., Chater, A.., Edmonson, J.R., Heywood, V.H, oore, D.., Valentine, D.H., Walters, S.., Webb, D.A. (eds),. Flora Europaea vol., nd ed. Cambridge. Tutin, T.G., Heywood, V.H, Burges, N.A., oore, D.., Valentine, D.H., Walters, S.., Webb, D.A. (eds),,,,. Flora Europaea vol.,,,. Cambridge. Φωτιάδης, Γ.,. Καθορισµός των δασικών φυτοκοινωνιολογικών µονάδων του ελληνικού τµήµατος του όρους Μπέλες και της οροσειράς των Κρουσίων. ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Σελ.. Weber, H.E., oravec, J., Theurillat, J.-P.,. International Code of Phytosociological Nomenclature, rd ed. J. Veg. Sci. : -. Westhoff, V., Van Der aarel, E.,. The Braun-Blanquet Approach, pp. -. In Whittaker R.H. (ed.), rdination and classification of communities. Handbook of Vegetation Science. Χοχλιούρος, Σ.,. Χλωριδική και φυτοκοινωνιολογική έρευνα του όρους ερµίου - Οικολογική προσέγγιση. ιδακτορική διατριβή, Τµήµα ιολογίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα. Σελ.. Zielinski, J.,. The genus Rosa L. in Greece. Arbor. Kórnickie : -. Zoller, H., Geissler, P., Athanasiadis, N.,. Beiträge zur Kenntnis der Wälder, oos-und Flechtenassoziationen in den Gebirgen Nordgriechenlands. Bauhinia (): -.