ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ - ΔΙΑΠΙΣΤΕΥΣΗ 1. Τυποποίηση-πρότυπα

ΑΣΠΑΙΤΕ / Τμήμα Εκπαιδευτικών Μηχανολογίας -7 ο εξάμηνο Ε- 1 ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ - ΔΙΑΠΙΣΤΕΥΣΗ 1. Τυποποίηση-πρότυπα Στο πλαίσιο του μαθήματος θα συναντήσετε πολύ συχνά τους όρους «τυποποίηση», «πρότυπο», κανονισμοί, πιστοποίηση κ.λπ. Τυποποίηση είναι μια διεργασία κατά την οποία οι ενδιαφερόμενοι (εθνικές αρχές, βιομηχανία, καταναλωτές, εργαζόμενοι κ.λ.π.) μέσω των οργανώσεών τους και με συγκεκριμένες διαδικασίες, εκπονούν, εκδίδουν και εφαρμόζουν έγγραφα κοινής αποδοχής, τα Πρότυπα. Πρότυπα είναι τα έγγραφα τα οποία έχουν εκδοθεί από αναγνωρισμένο φορέα και περιέχουν -για κοινή και επαναλαμβανόμενη χρήση- κανόνες, κατευθυντήριες οδηγίες και τεχνικές προδιαγραφές, οι οποίες εξασφαλίζουν ότι προϊόντα, υλικά, διαδικασίες ή υπηρεσίες ανταποκρίνονται στο σκοπό για τον οποίο προορίζονται. Η τυποποίηση δηλαδή υπάρχει από την στιγμή που μία ομάδα ανθρώπων συμφωνεί και εφαρμόζει ίδιες «λύσεις» σε επαναλαμβανόμενα «προβλήματα». Χρησιμοποιώντας ένα πρότυπο: «Η τυποποίηση έχει ως σκοπό να βρει και να περιγράψει εφαρμογές αναφέροντας τις πιο χρήσιμες λύσεις σε προβλήματα που επαναλαμβάνονται» [ΕΛΟΤ ΕΝ 45020(1996)]. Σημείωση: Όλα τα πρότυπα αναγνωρίζονται/ περιγράφονται με ένα σύμπλεγμα γραμμάτων που υποδηλώνει τον φορέα τυποποίησης και ένα αριθμό που καθορίζει μονοσήμαντα το πρότυπο βάσει ενός συστήματος αρίθμησης, στη συνέχεια αναγράφεται το έτος έκδοσης του προτύπου [π.χ. ΕΛΟΤ 1902/89 ή ISO 9004-4 (1997)]. Οι όροι «κανονισμός» και «προδιαγραφή» χρησιμοποιούνται συνήθως ως ισοδύναμοι του όρου «πρότυπο». Η σύγχρονη τυποποίηση άρχισε στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες με πρωτοβουλία μηχανικών/τεχνικών και οδήγησε στην ίδρυση οργανισμών τυποποίησης. Ο πρώτος εθνικός οργανισμός τυποποίησης που δημιουργήθηκε παγκόσμια ήταν το B.S.I. (British Standards Institute / Μ. Βρετανία έτ. ιδρ.:1901) και ακολούθησαν οι οργανισμοί τυποποίησης των άλλων βιομηχανικών χωρών, ενδεικτικά : D.I.N. (Γερμανία - έτ. ιδρ.:1917), AFNOR (Γαλλία), ANSI (ΗΠΑ), κ.λπ. Με την πάροδο του χρόνου, η δράση και η συνεργασία των εθνικών οργανισμών τυποποίησης οδήγησε στη διαμόρφωση ευρωπαϊκών και διεθνών προτύπων και στη δημιουργία των οργανισμών I.S.O. (International Standards Organization) και I.E.C. (International Electrotechnical Committee). Συνοπτικά λοιπόν, ανάλογα με τον φορέα που δημιουργεί τα Πρότυπα, αυτά κατατάσσονται σε: Διεθνή, που εκδίδονται από τους Διεθνείς Οργανισμούς Τυποποίησης ISO και IEC. Ευρωπαϊκά, τα οποία εκπονούν οι Ευρωπαϊκοί Οργανισμοί Τυποποίησης, CEN, CENELEC και ΕTSI. Εθνικά, τα οποία εκπονούνται από τους Εθνικούς Οργανισμούς Τυποποίησης. Άλλα πρότυπα: Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται πρότυπα που εκπονούν παραγωγικές μονάδες (εργοστασιακά πρότυπα), τεχνικές ή επιστημονικές ενώσεις/φορείς [π.χ. πρότυπα A.S.M.E. (American Society of Mechanical Engineers), πρότυπα A.P.I.] ή άλλοι αναγνωρισμένοι φορείς που όμως δεν εμπίπτουν στις τρεις προηγούμενες κατηγορίες (π.χ. πρότυπα MIL-STD του Στρατού των Η.Π.Α.). Σημειώνεται ότι σε όλα τα επίπεδα, υπάρχουν κατά κανόνα, δύο οργανισμοί τυποποίησης, ένας που αφορά στον ηλεκτρολογικό/ηλεκτροτεχνικό τομέα και ένας για τους υπόλοιπους τομείς. Σήμερα, στα πλαίσια της «παγκόσμιας αγοράς» κερδίζουν έδαφος τα διεθνή και τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ενώ τα εθνικά κατά κανόνα ακολουθούν/ συμμορφώνονται με τα προηγούμενα. Αξίζει πάντως να επισημάνουμε ότι είτε λόγω της «ιστορίας» της τεχνολογικής ανάπτυξης ενός συγκεκριμένου κλάδου, είτε λόγω της βαρύνουσας σημασίας/ρόλου ενός φορέα σε επιμέρους τομείς, εξακολουθούν να είναι διαδεδομένα εθνικά ή «ανεξάρτητα» πρότυπα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι στο χώρο του Μηχανολογικού

ΑΣΠΑΙΤΕ / Τμήμα Εκπαιδευτικών Μηχανολογίας -7 ο εξάμηνο Ε- 2 Σχεδίου και των Κατασκευών βρίσκουν ακόμη μεγάλη εφαρμογή τα Γερμανικά πρότυπα DIN, (δεδομένου ότι σε πολλές περιπτώσεις προηγήθηκαν των αντίστοιχων ISO) ενώ για τους προμηθευτές/υπο-προμηθευτές/εργολάβους των «ενόπλων δυνάμεων» στις χώρες του «Δυτικού Κόσμου» είναι (σχεδόν) υποχρεωτική η συμμόρφωση με τις στρατιωτικές προδιαγραφές των Η.Π.Α (MIL standards). Οι Ευρωπαϊκοί Οργανισμοί Τυποποίησης έχουν στενή συνεργασία με τους Διεθνείς Οργανισμούς Τυποποίησης, I.S.O. και I.E.C. Μεταξύ τους υπάρχουν συμφωνίες που επιτρέπουν την αμφίδρομη επικοινωνία και μεταφορά διαδικασιών εκπόνησης Προτύπων, γεγονός που βελτιώνει την αποτελεσματικότητα τους και εξασφαλίζει την ομοιόμορφη εφαρμογή τους. Όταν ένα Ευρωπαϊκό Πρότυπο (αναγνωρίζεται από το πρόθεμα ΕΝ) εγκριθεί, είναι υποχρεωτική η υιοθέτηση του από τους Εθνικούς Οργανισμούς Τυποποίησης, ενώ καταργείται κάθε Εθνικό Πρότυπο που είναι ασύμβατο προς αυτό. Στην Ελλάδα αρμόδιος φορέας για την τυποποίηση είναι ο ΕΛΟΤ Α.Ε. (Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης). Παράδειγμα: Το πρότυπο DIN EN 71 είναι μια προδιαγραφή (=πρότυπο) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Τυποποίησης CEN/CENELEC το οποίο υποχρεωτικά υιοθετήθηκε από τον Γερμανικό Οργανισμό Τυποποίησης D.I.N. ως εθνικό πρότυπο. Ποιοι είναι οι σκοποί/επιδιώξεις της τυποποίησης; Η έγκυρη απάντηση δίδεται από τον ίδιο τον οργανισμό ISO που καθορίζει τους ακόλουθους κύριους σκοπούς της τυποποίησης: Ολική οικονομία (Κοινός) τρόπος έκφρασης και επικοινωνίας Ασφάλεια, υγεία, προστασία της ζωής Προστασία του καταναλωτή Απομάκρυνση των (τεχνητών) εμποδίων από το εμπόριο Οι σκοποί αυτοί, βέβαια, δεν είναι δυνατό να συζητηθούν και αναλυθούν στο πλαίσιο ενός εισαγωγικού κειμένου. Περιορίζομαι να αναφέρω ότι ο σκοπός της ολικής οικονομίας επιδιώκεται με τις ακόλουθες δράσεις: απλοποίηση περιορισμός της ποικιλίας (= μείωση τύπων και μεγεθών των προϊόντων) εναλλαξιμότητα. Ως εναλλαξιμότητα ορίζουμε τη δυνατότητα αντικατάστασης ενός προϊόντος από ένα άλλο, που έχει κατασκευασθεί από οποιονδήποτε κατασκευαστή που χρησιμοποιεί τις ίδιες προδιαγραφές ή /και παράγει το ίδιο αποτέλεσμα ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Η χρησιμότητα όμως της έννοιας αυτής, όπως και γενικότερα της τυποποίησης γίνεται εμφανής με ορισμένα παραδείγματα: Όταν «καεί» ένας κοινός λαμπτήρας (λάμπα) της κατοικίας μας θα αναζητήσουμε από το πλησιέστερο «κατάστημα ηλεκτρικών», ή και το περίπτερο π.χ. «μια λάμπα 40 W, βιδωτή». Πρόκειται, προφανώς για τυπική εφαρμογή της αρχής της εναλλαξιμότητας. Σήματα ασφάλειας, προειδοποίησης κινδύνου και πληροφοριών αποτελούν πλέον «διεθνή γλώσσα», ενδεικτικά σας υπενθυμίζω: : σήμα πνευματικής ιδιοκτησίας : για κάθε (σύμβολο μαθηματικής λογικής) : θέση αναζήτησης πληροφοριών : «απαγορεύεται το καπνίζειν» : σύμβολο προσβασιμότητας ατόμων με ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ) Η τυποποίηση των διαστάσεων του χαρτιού (π.χ. Α4, Α3 κ.λπ.) κατά DIN 476 (σ.σ.: πρωτοεκδόθηκε το 1922! και ισχύει σήμερα ως ISO 216) έχει επιδράσει θετικά στη λεγόμενη «οργάνωση γραφείου» (φωτοαντιγραφικά μηχανήματα, μέγεθος φακέλων/ντοσιέ, βιβλιοθήκες, κ.λπ.).

ΑΣΠΑΙΤΕ / Τμήμα Εκπαιδευτικών Μηχανολογίας -7 ο εξάμηνο Ε- 3 Η αναφορά μόνο σε Σοβιετικές προδιαγραφές (GOST) των (μεταφρασμένων στα Αγγλικά ή Γαλλικά) συγγραμμάτων της MIR Publications τα καθιστούσε τελικά δύσχρηστα ως αναφορά, δεδομένου ότι ο ερευνητής αδυνατούσε π.χ να ταυτίσει τον χάλυβα 18Kh2N4MA (κατά GOST) με την γερμανική, γαλλική ή αμερικανική τυποποίηση. Με δεδομένη την «παγκοσμιοποίηση των αγορών», άρα και των διεθνών προτύπων επιβάλλεται νομίζω μια αναφορά στον οργανισμό ISO και το έργο του. Ο οργανισμός αυτός ιδρύθηκε το 1947. Μέλη του είναι οι αντιπροσωπευτικοί εθνικοί οργανισμοί τυποποίησης 148 χωρών (στοιχεία 12/2003). Λειτουργεί αποκεντρωμένα μέσω 187 τεχνικών επιτροπών (TC) και πολλαπλάσιων υπο-επιτροπών (SC) που αναλαμβάνουν ως κύριο έργο την εκπόνηση των προτύπων. Πληροφοριακά σας αναφέρω ότι σήμερα βρίσκονται σε ισχύ 13025 πρότυπα από τα οποία ποσοστό άνω του 42 % αφορά σε θέματα μηχανολογίας και υλικών. Η διαδικασία ανάπτυξης των προτύπων περιλαμβάνει συγκεκριμένα (6) στάδια από την διαπίστωση της ανάγκης/σκοπιμότητας ανάπτυξης ενός προτύπου έως την δημοσίευσή του ως ISO Standard (IS). Συνοπτικά η διαδικασία ανάπτυξης βασίζεται στη διαβούλευση ομάδων εμπειρογνωμόνων και στη συμφωνία της πλειοψηφίας των οργανισμών μελών. Η διαδικασία αυτή για να πετύχει τους στόχους που επιδιώκει ρυθμίζεται από τις ακόλουθες γενικές αρχές: Συναίνεση (consensus) Ευρύτητα εφαρμογής (industry-wide) Εθελοντική συμμετοχή (voluntary) Η πλειοψηφία των προτύπων απαιτεί περιοδικές «αναθεωρήσεις» δεδομένου ότι αυτά θα πρέπει να λάβουν υπόψη την τεχνολογική εξέλιξη, νέες απαιτήσεις ασφάλειας, κ.λπ. Ο οργανισμός ISO έχει καθιερώσει τον επανέλεγχο των προτύπων ανά πενταετία. Η αρμόδια επιτροπή αποφασίζει για την αναθεώρηση, την κατάργηση ή την επιβεβαίωση του συγκεκριμένου προτύπου. Έγινε πιστεύω κατανοητό ότι η διαδικασία ανάπτυξης των προτύπων έχει χαρακτήρα έντονα δυναμικό. Είναι δυνατό για μια τεχνική εφαρμογή (π.χ. λέβητας θέρμανσης), μια δεδομένη χρονική στιγμή, να ισχύει μια προδιαγραφή, να κυκλοφορεί για διαβούλευση το σχέδιο της αναθεώρησης [π.χ. το αντίστοιχο draft Int. Stand. (DIS) ή final draft Int. Stand. (FDIS)], και να υπάρχουν εν λειτουργία κατασκευές/υλοποιήσεις βάσει προγενέστερων και ήδη καταργημένων αντίστοιχων προδιαγραφών. Θα πρέπει στο σημείο αυτό όμως να επισημανθεί ότι επειδή μια προδιαγραφή εκφράζει το κοινό επίπεδο ανάπτυξης και αντίληψης και η τεχνολογική εξέλιξη είναι ένα «συνεχές» που στηρίζεται και στο «παρελθόν» οι αλλαγές κατά την αναθεώρηση ή αντικατάσταση ενός προτύπου αφορούν συνήθως στη διασάφηση νεωτέρων εξελίξεων και όχι στις βασικές αρχές. (π.χ. τα μεγέθη του τυποποιημένου χαρτιού ή ο κανόνας «οι ορατές ακμές στο τεχνικό σχέδιο σχεδιάζονται με παχεία συνεχή γραμμή», δεν άλλαξαν τα τελευταία 60 και πλέον χρόνια παρά τις αλλαγές στην αρίθμηση του αντίστοιχου προτύπου κατά ISO ή κατά DIN). O επαγγελματίας (π.χ μηχανικός ή σχεδιαστής ή σύμβουλος ποιότητας) οφείλει να ενημερώνεται από τον οργανισμό ISO ή τους εθνικούς αντιπροσώπους (π.χ. ΕΛΟΤ) για τα πρότυπα που ισχύουν και αυτά να εφαρμόζει στις μελέτες που εκπονεί. Η «στόχευση» του παρόντος εισαγωγικού κειμένου είναι διπλή: εστιάζεται στις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία των γνωστικών περιοχών που καλύπτει αλλά ταυτόχρονα επιδιώκει να επισημάνει την ανάγκη αναφοράς / αναζήτησης των ορθών προτύπων για συγκεκριμένες δραστηριότητες. 2. Πιστοποίηση Διαπίστευση Η διαπίστευση αποτελεί την επίσημη αναγνώριση, μέσω καθορισμένων διαδικασιών ότι ένα εργαστήριο δοκιμών ή διακριβώσεων, ένας φορέας πιστοποίησης ή ένας φορέας ελέγχου εκτελεί συγκεκριμένα έργα με τεκμηριωμένη επάρκεια και με αμεροληψία. Η διαπίστευση οφείλει να είναι μια μη κερδοσκοπική δραστηριότητα, ο φορέας διαπί-

ΑΣΠΑΙΤΕ / Τμήμα Εκπαιδευτικών Μηχανολογίας -7 ο εξάμηνο Ε- 4 στευσης κάθε χώρας λειτουργεί υπό την ευθύνη του Κράτους και αποφεύγεται ανάπτυξη ανταγωνισμού μεταξύ των φορέων διαπίστευσης των διαφόρων χωρών. η Στην Ελλάδα αρμόδιος φορέας διαπίστευσης είναι το ΕΣΥΔ Α.Ε. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.esyd.gr. Η Πιστοποίηση αποτελεί λειτουργία ελέγχου της συμμόρφωσης προϊόντων και υπηρεσιών προς προδιαγραμμένες απαιτήσεις (πρότυπα, προδιαγραφές, κανονισμούς), που εκφράζεται με την απονομή σχετικών πιστοποιητικών ή σημάτων συμμόρφωσης. Η λειτουργία αυτή ασκείται από δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς (Φορείς Πιστοποίησης) που έχουν διαπιστευθεί από Εθνικό Φορέα Διαπίστευσης. Η Πιστοποίηση αφορά πάντα στη συμμόρφωση ως προς πρότυπα / προδιαγραφές. Το αντικείμενο της Πιστοποίησης μπορεί να είναι: Προϊόν (λειτουργία που ασκείται από Φορείς Πιστοποίησης Προϊόντων σύμφωνα με το πρότυπο ΕΝ 45011) Σύστημα Διασφάλισης (διαχείρισης) Ποιότητας (λειτουργία που ασκείται από Φορείς Πιστοποίησης ΣΔΠ σύμφωνα με το πρότυπο ΕΝ 45012) περιλαμβάνονται και συστήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης, βλέπε ISO 19001 Προσωπικό (λειτουργία που ασκείται από Φορείς Πιστοποίησης Προσωπικού σύμφωνα με το πρότυπο ΕΝ 45013). ΣΕΙΡΑ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ISO 9000 Η σειρά προτύπων ISO 9000 είναι ένα σύνολο αυτόνομων, αλλά συναφών, διεθνών προτύπων με θέμα τη διαχείριση και τη διασφάλιση της ποιότητας. Μπορούν να εφαρμοσθούν τόσο στον τομέα της βιομηχανίας όσο και στον τομέα των υπηρεσιών. Τα πρότυπα αυτά αναπτύχθηκαν με σκοπό να τεκμηριώνονται αποτελεσματικά οι αρχές των συστημάτων ποιότητας και να έχουν πρακτική εφαρμογή στις επιχειρήσεις. Η ίδια η σειρά των προτύπων ISO 9000 δεν καθορίζει την τεχνολογία, η οποία πρέπει να χρησιμοποιηθεί για την εφαρμογή των αρχών των συστημάτων ποιότητας. ΚΥΡΙΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Η διασφάλιση ποιότητας είναι πολύ περισσότερο περιεκτική από τον έλεγχο ποιότητος. Η διασφάλιση ποιότητος περιλαμβάνει το σχεδιασμό και την εφαρμογή των συστημάτων που σχεδιάστηκαν για να εξασφαλιστεί ότι εκπληρούνται οι (συμφωνημένες) απαιτήσεις της ποιότητας. Η διασφάλιση ποιότητος αφορά περισσότερο την πρόληψη, ενώ ο έλεγχος ποιότητος αφορά κυρίως την τυχόν μη συμμόρφωση τελικού προϊόντος ή υπηρεσίας ως προς συμφωνημένες προδιαγραφές.

ΑΣΠΑΙΤΕ / Τμήμα Εκπαιδευτικών Μηχανολογίας -7 ο εξάμηνο Ε- 5 ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΗ/ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ: Εφόσον διαθέτετε πρόσβαση στο διαδίκτυο (Internet) σας συνιστώ να συνδεθείτε με την ηλεκτρονική διεύθυνση του Οργανισμού ISO: www.iso.ch. Θα βρείτε χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορική εξέλιξη, τον ρόλο και την παρούσα κατάσταση του συστήματος των προδιαγραφών. Η ηλεκτρονική ιστοσελίδα του οργανισμού ISO διαθέτει και μηχανή αναζήτησης (search engine) στην οποία με εισαγωγή «λέξεωνκλειδιών» μπορείτε να βρείτε τα ισχύοντα πρότυπα για ένα συγκεκριμένο τεχνικό θέμα/αντικείμενο. Η ίδια σελίδα διαθέτει επίσης συνδέσμους (links) προς τις ιστοσελίδες άλλων συναφών οργανισμών και τις ιστοσελίδες των εθνικών οργανισμών τυποποίησης Σημειώστε. ακόμα τις ηλεκτρονικές διευθύνσεις του ΕΛΟΤ: www.elot.gr, του DIN: www.din.de και του ANSI: www.ansi.org. Βιβλιογραφία ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9000:2000, Συστήματα διαχείρισης της ποιότητας Θεμελιώδεις αρχές και λεξιλόγιο. Βαξεβανίδης, Ν., Τυποποίηση Διαπίστευση Σειρά ISO 9000:2000, Διάλεξη σεμιναρίου ΕΚΔΔ/ΙΝΕΠ, 12.2005. Στεφανάτος, Σ., Ολική Ποιότητα, Πάτρα ΕΑΠ, 2000.