Καστροπολιτεία της Ρόδου Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και πιο καλοδιατηρημένα κάστρα της Ευρώπης. Τα όρια του κάστρου ορίζονται από τα τείχη του, που με τη σειρά τους οριοθετούν την -μήκους μερικών χιλιομέτρων- τάφρο που το περιζώνει. Τα Μεσαιωνικά τείχη της Ρόδου αλλά και η Μεσαιωνική της πόλη είναι τα πιο σπουδαία από τα αξιοθέατα του νησιού. Τα τείχη κτίστηκαν κατά την Βυζαντινή περίοδο αλλά ολοκληρώθηκαν από τους Ιππότες του Τάγματος των Ιωαννιτών οι οποίοι τα έκαναν απόρθητα και ισχυρά με τάφρο και προμαχώνες. Οι Ιππότες έκτισαν επίσης το Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου που διασχίζεται από την οδό των Ιπποτών. Λίγες πετρόκτιστες γέφυρες ενώνουν τη σύγχρονη πόλη με το κάστρο οδηγώντας προς την παλιά μεσαιωνική πόλη που είναι κτισμένη στο εσωτερικό του. Εκτός από τις γέφυρες αυτές, υπήρχε παλαιότερα ένας ακόμα τρόπος πρόσβασης στο εσωτερικό του κάστρου, μέσω κάποιων υπόγειων στοών, στις οποίες μπορούσε κανείς να εισέλθει διαμέσου ορισμένων ανοιγμάτων της τάφρου που διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Οι στοές αυτές προχωρούσαν, άλλες προς τη μεσαιωνική πόλη και άλλες προς απομακρυσμένες από το κάστρο τοποθεσίες, εκτεινόμενες μερικές φορές σε μήκος αρκετών χιλιομέτρων. Στις μέρες μας ελάχιστες στοές έχουν παραμείνει βατές, και οι περισσότερες έχουν πια καταρρεύσει ή μπαζωθεί. Η ηλικία των περισσοτέρων απ' αυτές ανάγεται στην εποχή κατασκευής του κάστρου από τους Ιωαννίτες Ιππότες, στις αρχές του 14ου αιώνα μχ. Μέσα στη Μεσαιωνική πόλη υπάρχουν πολλές Εκκλησίες όπως είναι η Εκκλησία της Παναγιάς του Κάστρου, η Αγία Τριάδα, η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Αθανάσιος η Αγία Παρασκευή και φυσικά ο Άγιος Ιωάννης. Επίσης μέσα στην Παλιά Πόλη διασώζονται μέχρι σήμερα ο πύργος του Ρολογιού, η πύλη του Αμπουάζ, το μεγαλόπρεπο τζαμί του Σουλειμάν, το μεγάλο Συντριβάνι, αλλά και διάφορα δημόσια κτήρια όπως η Τράπεζα της Ελλάδος, το Νομαρχιακό Μέγαρο και το Νοσοκομείο. Το Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού βρίσκεται και αυτό μέσα στην Μεσαιωνική πόλη καθώς επίσης και το Βυζαντινό Μουσείο και η Δημοτική Βιβλιοθήκη. Μια βόλτα στην Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου μπορεί να κρατήσει ώρες και σε κάθε καλντερίμι της να ανακαλύπτετε και ένα ακόμα μνημείο. Αν περπατήσετε μέσα στα στενά σοκάκια της περιοχής θα ανακαλύψετε παλιά σπιτάκια που κατοικούνται ακόμα από γλυκομίλητους κατοίκους του νησιού που με χαρά θα σας μιλήσουν και θα σας καλέσουν μέσα να δείτε τα παλιά κτίσματα και να ξαποστάσετε. Βέβαια η Μεσαιωνική Πόλη σφύζει από ζωή αφού εκτός από τα άπειρα μνημεία της διαθέτει και πληθώρα τουριστικών μαγαζιών και εστιατορίων. Από το πρωί μέχρι και πολύ αργά το βράδυ τα καταστήματα, οι καφετέριες, τα ζαχαροπλαστεία και οι ταβέρνες είναι ανοικτά και περιμένουν τους τουρίστες να ψωνίσουν και να ξεκουραστούν από την βόλτα τους στα μνημεία. Τα βράδια η Μεσαιωνική πόλη παίρνει μια άλλη μορφή, πλανόδιοι μουσικοί γυρίζουν στους δρόμους, το λιμάνι φωτίζεται, τραπεζάκια βγαίνουν στους δρόμους από τα εστιατόρια και τα μπαράκια και ο κόσμος κάνει την βόλτα του ανέμελος. Η Καστροπολιτεία λοιπόν της Ρόδου παραμένει ολοζώντανη μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Το κάστρο της Ρόδου -ουσιαστικά πρόκειται για ολόκληρη μεσαιωνική πόλη περιβαλλόμενη από τείχη- είναι ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα και πιο ιστορικά κάστρα του κόσμου. Η σημερινή του μορφή οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στους Ιωαννίτες ιππότες ή, αλλιώς, τους ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη που κατείχαν το νησί από το 1309 έως το 1522. Συν τοις άλλοις υπήρξε και το θέατρο επιχειρήσεων δύο από τις πιο σημαντικές πολιορκίες της παγκόσμιας ιστορίας:
1. Από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή το 305 π.x. Η πολιορκία υπήρξε πρότυπο και σημείο αναφοράς για τη χρήση πολιορκητικών μηχανών. 2. Από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή το 1522. Εκείνη η πολιορκία σήμανε το τέλος της εποχής των παραδοσιακών κάστρων αλλάζοντας το τοπίο -κυριολεκτικά- των Ευρωπαϊκών οχυρώσεων. Ιστορία Λόγω της γεωγραφικής της θέσης στην είσοδο του Αιγαίου, στο μεταίχμιο Δύσης-Ανατολής, και λόγω των καλών της λιμανιών η Ρόδος ανέκαθεν είχε μεγάλη στρατηγική σημασία. Ήδη κατά της Ελληνιστική περίοδο η πόλη ήταν πλούσια και διέθετε ισχυρά τείχη που της επέτρεψαν να αντέξει την πολιορκία του Δημητρίου του Πολιορκητή το 305 π.χ. Ο φημισμένος Κολοσσός της Ρόδου είχε αναγερθεί σαν μνημείο εκείνης της επιτυχίας με λεφτά που έβγαλαν οι Ρόδιοι από τις πολιορκητικές μηχανές που άφησαν πίσω τους οι Μακεδόνες. Το 226 π.χ. ένας μεγάλος σεισμός προκάλεσε σημαντικές ζημιές στα τείχη που σύντομα όπως αποκαταστάθηκαν. Αργότερα οι Βυζαντινοί έχτισαν ένα φρούριο στο ψηλότερο σημείο της πόλης. Σε έναν από τους πιο σημαντικούς σταθμούς της ιστορίας της, το 1309 η Ρόδος κατακτήθηκε από τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Την εποχή εκείνη η περιοχή ήταν φέουδο μιας Γενοβέζικης οικογένειας υπό την επικυριαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι Ιππότες σύντομα επέκτειναν την κυριαρχία τους και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα. Το τάγμα των Ιπποτών είχε ιδρυθεί αμέσως μετά την Α Σταυροφορία και αναγνωρίστηκε επίσημα από τον Πάπα το 1134. Σκοπός του αρχικά ήταν η περίθαλψη των προσκυνητών, αλλά συν των χρόνω απέκτησε μεγάλη στρατιωτική και οικονομική δύναμη. Μετά την πτώση της Ιερουσαλήμ το 1187, οι Ιππότες περιορίστηκαν στην Κομητεία της Τρίπολης (στο βόρειο Λίβανο) και με την πτώση της Άκρας το 1291 κατέφυγαν στην Κύπρο, όπου δεν μπόρεσαν να μείνουν για πολύ και επέλεξαν σαν επόμενη έδρα τους τη Ρόδο. Οι Ιππότες είχαν ήδη μια ιστορία 200 ετών και είχαν μεγάλη εμπειρία στην κατασκευή φρουρίων στους Αγίους Τόπους, αλλά το πρότυπο για τα τείχη της Ρόδου όπως και όλων σχεδόν των Μεσαιωνικών πόλεων εκείνης της εποχής ήταν τα Θεοδοσιανά τείχη της Κωνσταντινούπολης. Η επέκταση των τειχών ξεκίνησε επί ηγεσίας του Μεγάλου Μάγιστρου Antonio Fluvian de Riviere (1421-1437) που επέτρεψε την πόλη να καλύψει μια συνολική έκταση 420 στρεμμάτων. Το εξωτερικό τείχος αποπερατώθηκε μεταξύ 1457 και 1465. Η Βυζαντινή οχύρωση κατεδαφίστηκε όλη εκτός από ένα μικρό τμήμα που οι Ιππότες ονόμαζαν Κολλάκιον. Το 1444 ο Μαμελούκος Σουλτάνος της Αιγύπτου πολιόρκησε τη Ρόδο ανεπιτυχώς για 40 μέρες. Το 1480 η Ρόδος πολιορκήθηκε από το στρατό του Μωάμεθ Β Του Πορθητή. Οι Τούρκοι είχαν 100,000 άντρες και 170 πλοία αλλά η σφοδρή αντίσταση των πολιορκημένων δεν τους επέτρεψε να την κυριεύσουν. To 1481 ένας μεγάλος σεισμός ισοπέδωσε την πόλη και κατέστρεψε μεγάλο μέρος των τειχών αφήνοντας πίσω 30.000 νεκρούς. Δεδομένου ότι η Οθωμανική απειλή ήταν πάντα υπαρκτή και άμεση, οι Ιππότες έκαναν μια τεράστια και πολυέξοδη προσπάθεια αναστήλωσης. Τα επόμενα χρόνια οι Μεγάλοι Μάγιστροι Pierre d'aubusson, Emery d'amboise, Fabrizio del Carretto και Philippe Villiers de l Isle Adam επέβλεψαν την αποκατάσταση των τειχών και την ενίσχυσή τους για να αντέχουν τους κανονιοβολισμούς.
Μεταξύ των ενισχύσεων που έγιναν τότε ήταν οι προσθήκες των ισχυρών προμαχώνων του Αγίου Γεωργίου και του Ντελ Καρέτο. Η Ρόδος πολιορκήθηκε ξανά από τους Οθωμανούς το 1522, όταν την πολιόρκησε ο στρατός του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς με 400 πλοία και 100.000-200.000 άντρες. Την πόλη υπεράσπιζαν 7.000 χριστιανοί. Η πολιορκία κράτησε 6μήνες. Στο τέλος, το Δεκέμβριο του 1522, οι Ιωαννίτες είδαν ότι ήταν αδύνατο να συνεχίσουν και παραδόθηκαν. Οι λίγοι επιζώντες ιππότες και 4000 κάτοικοι αναχώρησαν με 50 πλοία. Κατέφυγαν αρχικά στη Σικελία και κατέληξαν στη Μάλτα όπου το τάγμα αναδιοργανώθηκε και επανέκαμψε. Όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν την πόλη δεν γκρέμισαν τα τείχη (δεν διέβλεπαν άλλωστε κάποια πιθανότητα να χάσουν την πόλη) και τα επισκεύασαν, ενώ δεν παρέλειπαν τη συντήρησή τους στους τέσσερις αιώνες που κράτησε η κυριαρχία τους. Δεν έκαναν όμως καμία προσθήκη ούτε καμιά σοβαρή τροποποίηση της οχύρωσης. Οι εργασίες οχύρωσης σταμάτησαν για πάντα παγώνοντας το χρόνο στο 1522, με αποτέλεσμα η Ρόδος να είναι παγκοσμίως αντιπροσωπευτικό δείγμα της μετάβασης από τον παραδοσιακό τρόπο κατασκευής κάστρων σε έναν νέο τύπο προσαρμοσμένο στην εποχή των πυροβόλων όπλων. Το 1912 η Ρόδος κατελήφθη από τους Ιταλούς (που πόζαραν σαν «ελευθερωτές») και το 1949 τα Δωδεκάνησα ενώθηκαν με την Ελλάδα. Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία Οι πύλες Υπάρχουν 11 πύλες στην Παλαιά Πόλη της Ρόδου. Οι 3 από αυτές είναι κατασκευές του 20ου αιώνα. Η μία από αυτές, του Αγίου Γεωργίου, μετατράπηκε το 1480 σε προμαχώνα. Οι υπόλοιπες αρχίζοντας από το Παλάτι του Μάγιστρου από βορειοδυτικά προς νότο είναι: Πύλη ντ Αμπουάζ Η μεγάλη πύλη κάτω ακριβώς από το Παλάτι του Μεγάλου Μάγιστρου. Προστατεύεται από δύο κυλινδρικούς πύργους. Δίπλα της βρίσκεται ο ισχυρότερος προμαχώνας της πόλης, ο προμαχώνας Αγίου Γεωργίου. Πύλη Αγίου Αθανασίου Χτίστηκε μεταξύ 1441 και 1442. Είναι επίσης γνωστή σαν πύλη του Αγίου Φραγκίσκου από την ομώνυμη εκκλησία που οι Ιταλοί έκτισαν δίπλα στην Πύλη. Σύμφωνα με την τουρκική παράδοση, από αυτήν την πύλη πέρσαν στην πόλη τα στρατεύματα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και η πύλη στη συνέχεια σφραγίστηκε για να μην ξαναμπεί, υποτίθεται, άλλος κατακτητής στην πόλη. Πάντως μάλλον η πύλη ήδη είχε κλειστεί από τους Ιππότες για λόγους ασφαλείας.
Η πύλη ανοίχτηκε ξανά το 1922 στην 400η επέτειο της κατάληψης της Ρόδου από τους Οθωμανούς. Πύλη Αγίου Ιωάννου Γνωστή επίσης σαν «Κοσκινου» ή «Πόρτα Κόκκινη». Ο θρύλος λέει ότι στην πολιορκία του 1522, οι νεκροί μπροστά στην πύλη ήταν τόσο πολλοί, που οι πέτρες βάφτηκαν κόκκινες. Η εξωτερική οχύρωση της πύλης είναι έργο του Μεγάλου Μαγίστρου d'aubusson για να ενισχύσει τις οχυρωματικές εργασίες των προκατόχων του. Το 1912 οι Ιταλοί μπήκαν στη Ρόδο από αυτήν την πύλη και παλιά υπήρχε εδώ μια αναμνηστική επιγραφή. Πύλη Ακαντιάς Ανοίχτηκε από τους Ιταλούς το 1935. Πύλη της Αγίας Αικατερίνης Γνωστή επίσης σαν Πύλη των Μύλων. Έδινε πρόσβαση στους μύλους του λιμανιού από το εμπορικό κέντρο της πόλης. Πύλη Παναγίας Σύγχρονη πύλη που σχεδιάστηκε από τους Ιταλούς αλλά η υλοποίηση του έργου έγινε το 1955. Η ονομασία προέρχεται από την παρακείμενη εκκλησία της Παναγίας. Πύλη Θαλασσινή Η κύρια είσοδος της πόλης από το λιμάνι. Οι αμυντικοί πύργροι έχουν περισσότερο διακοσμητικό χαρακτήρα καθώς από το σημείο αυτό δεν είναι εύκολο, ελλείψει χώρου, να γίνει σοβαρή επίθεση. Στον Β Παγκόσμιο οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί κατέστρεψαν μέρος του ενός πύργου. Αποκαταστάθηκε το 1951. Πύλη Αρνάλδου Μια μικρή πύλη που έδινε πρόσβαση στο νοσοκομείο των Ιπποτών όπου σήμερα είναι το αρχαιολογικό μουσείο Ρόδου. Πύλη Ταρσανά Χρίστηκε τον 14ο αιών από τον Μεγάλο Μάγιστρο Juan Fernandez de Heredia του οποίου το έμβλημα υπάρχει πάνω από την πύλη. Το 1908 οι Τούρκοι γκρέμισαν τους πύργους για να διαπλατύνουν το δρόμο προς το λιμάνι. Πύλη Αγίου Παύλου Χτίστηκε στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα για να διευκολύνει την πρόσβαση προς τη θάλασσα. Καταστράφηκε σχεδόν εντελώς από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς κατά τον Β Παγκόσμιο για να αποκατασταθεί μαζί με τη Θαλασσινή Πόρτα το 1951.
Πύλη Ελευθερίας Δημιουργήθηκε από τους Ιταλούς το 1924 για να γίνει η κύρια πύλη προς το λιμάνι. Αν και καινούργια σχετικά, είναι εναρμονισμένη με την μεσαιωνική αρχιτεκτονική της πολης. Πύργοι και Προμαχώνες Προμαχώνας Αγίου Γεωργίου Το αρχέτυπο των ευρωπαϊκών προμαχώνων στη νέα εποχή των πυροβόλων όπλων. Έχει σχήμα πενταγώνου και παλιότερα ήταν πύλη. Σχεδιάστηκε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Basilio della Scuola και φέρει το έμβλημα του τελευταίου Μεγάλου Μάγιστρου της Ρόδου, του Philippe Villiers de l Isle Adam. Προμαχώνας Ιταλίας Λέγεται και προμαχώνας Καρέτο. Στο σημείο αυτό το 1481, τα οθωμανικά στρατεύματα πάτησαν τα τείχη αλλά τελικά απωθήθηκαν. Η ενίσχυσή του έγινε από τον Μάγιστρο Fabrizio del Carretto οπότε προστέθηκε το ειδικό παραπέτο για την τοποθέτηση κανονιών. Πύργος Naillac Εντυπωσιακός πύργος που τους προηγούμενους αιώνες ήταν το πιο διακριτό κομμάτι της οχύρωσης της Ρόδου. Χτίστηκε μεταξύ 1396 και 1421 από τον Μεγάλο Μάγιστρο Philibert de Naillac και η διαμόρφωσή του έγινε πριν την εμφάνιση των πυροβόλων όπλων. Είχε τετράγωνο σχήμα όπως συνηθιζόταν στους πύργους της εποχής του και χρησίμευε σαν παρατηρητήριο του λιμανιού. Έπαθε σοβαρές ζημιές από σεισμούς κατά τον 19ο αιών και οι Τούρκοι τον κατεδάφισαν. Πύργος των Μύλων Επίσης γνωστός σαν πύργος της Γαλλίας. Χρησίμευε για την προστασία του λιμανιού Ανάχωμα Ισπανίας Χτίστηκε στο κέντρο της τάφρου μετά την πρώτη Οθωμανική πολιορκία του 1480. Σκοπός του να εμποδίζει τις βολές των κανονιών προς τα τείχη. Βρισκόταν δίπλα από την πύλη του Αγίου Αθανασίου και το φρουρούσε η Γλώσσα των Ισπανών. Ανάχωμα Αγγλίας Στη νότια πλευρά των τειχών ανάμεσα στις πύλες Αγίου Αθανασίου και Αγίου Ιωάννη φρουρούμενο από τη Γλώσσα των Άγγλων. Ανάχωμα Ιταλίας Στη νοτιοανατολική πλευρά, βόρεια από τον προμαχώνα Ιταλίας, στην περιοχή ευθύνης των Ιταλών. Κατεδαφίστηκε εν μέρει τη δεκαετία του 30 για να ανοιχτεί η πύλη της Ακαντιάς. Η Μεσαιωνική Πόλη
Τα τείχη περικλείουν τη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου που με 6,000 κατοίκους είναι η μεγαλύτερη ενεργή μεσαιωνική πόλη της Ευρώπης. Η πόλη είναι αναγνωρισμένο Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. H πόλη είναι μείγμα διαφορετικών αρχιτεκτονικών σαν αποτέλεσμα της μακραίωνης και πολυτάραχης ιστορίας της. Τα στοιχεία από την εποχή των Ιπποτών κυριαρχούν αλλά και οι Οθωμανοί έχουν προσθέσει πολλά κτίρια όπως τζαμιά, κατοικίες και λουτρά.
Καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς H Μονεμβασιά ήταν από τις πιο σπουδαίες και πιο ιστορικές καστροπολιτείες της Ελλάδας. Επιπροσθέτως, είναι χωρίς αμφιβολία ένα από τα ωραιότερα κάστρα στον κόσμο. Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία Η Μονεμβασιά είναι χτισμένη πάνω σε ένα βράχο με μοναδική πρόσβαση από τη στεριά μια στενή λωρίδα γης από την οποία πήρε καὶ το όνομά της. Η φυσική τοποθεσία της την είχε καταστήσει ιδανικό καταφύγιο κατά τις επιδρομές των βαρβάρων. Ιστορία Ιδρύθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαυρικίου, το 583, όταν οι κάτοικοι των γύρω περιοχών έψαχναν να βρουν καταφύγιο από τις επιδρομές των Αβάρων και των Σλάβων. Η πόλη φαίνεται ότι αρχικά ιδρύθηκε στο ψηλότερο πλάτωμα της κορυφής και αργότερα επεκτάθηκε στα νοτιοανατολικά, σε τόπο ομαλό, απάνεμο και αθέατο από την πελοποννησιακή ακτή, που επιπλέον διαθέτει και το προνόμιο να αποτελεί καίριο παρατηρητήριο για όσα καράβια διαπλέουν το Μυρτώο πέλαγος. Ο οικισμός, αν και δεν διέθετε απολύτως καμία πηγή νερού, αναδείχθηκε σε ναυτικό και εμπορικό σταθμό για τους θαλάσσιους δρόμους του Αιγαίου. Το λιμάνι της πόλης ήταν διπλό, στα βόρεια και τα νότια της γέφυρας που ένωνε τη βραχώδη χερσόνησο με την απέναντι στεριά. Από τα μέσα του
10ου αιώνα η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται δυναμικά, με το άπλωμα του οικισμού σε όλο το βράχο. Σύμφωνα με τον Άραβα γεωγράφο Ιντριζί στα μέσα του 12ου αιώνα η πόλη διέθετε ψηλό τείχος, ενώ λίγο αργότερα έγινε έδρα Μητρόπολης. Τότε το κάστρο ενισχύθηκε τόσο, ώστε έγινε οχυρό που αντιστάθηκε σθεναρά σε όσους το επιβουλεύτηκαν, όπως στον Ρογήρο Β, βασιλιά των Νορμανδών, το 1147, και στον Γουλιέλμο Β' Βιλλεαρδουίνο, έναν αιώνα μετά, στις δυνάμεις του οποίου τελικά υπέκυψε το 1248, μετά τον αποκλεισμό των Φράγκων πολιορκητών και ικανές διαπραγματεύσεις για τη διατήρηση παλαιότερων προνομίων των κατοίκων. Η πόλη, ωστόσο, επέστρεψε στους Βυζαντινούς το 1262, μαζί με τα κάστρα του Μυστρά, του Γερακίου και της Μεγάλης Μαΐνης, με τη συνθήκη που ακολούθησε τη συμφωνία μεταξύ Φράγκων και Βυζαντινών μετά τη μάχη της Πελαγονίας (1259). Τότε η Μονεμβασία έγινε βάση του Βυζαντινού στόλου για την ανακατάληψη εδαφών της Πελοποννήσου. Με χρυσόβουλλα των αυτοκρατόρων Ανδρονίκου Β και Ανδρονίκου Γ παραχωρήθηκαν διοικητικά, εκκλησιαστικά και οικονομικά προνόμια που εξασφάλιζαν ατέλεια στα προϊόντα της Μονεμβασίας, φορολογικές απαλλαγές και ελεύθερη κίνηση των πλοίων της, χωρίς υποχρεώσεις δασμών στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Έτσι, η πόλη αναδείχθηκε σε σημαντικό διοικητικό και εκκλησιαστικό κέντρο και έδρα μεγάλης ναυτικής και εμπορικής κίνησης. Οι Μονεμβασίτες αναφέρονται ως πλοιοκτήτες ή ναυτικοί, έμποροι, αλλά και πειρατές. Στα προϊόντα που εμπορεύονταν συγκαταλέγονται είδη όπως πρινοκκόκκι και κοξινέλα (έντομα από τα οποία παρασκευάζεται, μετά από ειδική κατεργασία, κόκκινο χρώμα για βαφές υφασμάτων), μετάξι, παστά, δέρματα, ζώα, λάδι, κρασί, αλλά και δούλοι. Άλλοι κάτοικοι ασχολούνταν με τις οικοδομικές εργασίες, τη ναυπηγική, καθώς και τη γεωργία και την κτηνοτροφία και δραστηριοποιούνταν στην απέναντι στεριά, από το Γέρακα ως τον Άγιο Φωκά, με ένα δίκτυο υποστατικών και μικρών οικισμών που έλεγχαν δρόμους και διαβάσεις και επικοινωνούσαν με πύργους και σκάλες που αναπτύχθηκαν στην ακτή. Φημισμένο ήταν τόσο το λάδι, όσο και το κρασί της περιοχής, το οποίο αργότερα ονοματίστηκε από τη Βενετσιάνικη παραφθορά του ονόματος της πόλης: «Μαλβαζία». Έξω από τα τείχη υπάρχουν ίχνη εγκαταστάσεων βυρσοδεψίας (στα «Ταμπάκικα»), ενώ στην απέναντι στεριά υπάρχουν διάσπαρτοι ληνοί, καθώς και λατομεία πωρόλιθου στον Άγιο Φωκά. Η αρχή της ύφεσης και της τελικής κατάρρευσης άρχισε από το 1394, όταν Οθωμανική φρουρά αναφέρεται στη Μονεμβασία, σε μια προσωρινή κατάληψή της. Το 1460, υπό την απειλή των Οθωμανών, οι Μονεμβασίτες ζήτησαν να τεθούν κάτω από την προστασία του Πάπα Πίου του Β, αλλά στα τέλη του 1463 παρέδωσαν την πόλη στους Βενετούς. Από το 1540 μέχρι το 1690 διαρκεί η πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας και μετά το σύντομο διάλειμμα της Β Ενετοκρατίας (1690-1715), η πόλη κατέληξε στην οριστική κυριαρχία των Οθωμανών και απέβη πρωτεύουσα του βιλαετιού της ανατολικής Λακωνίας. Το 1821 η Μονεμβασία ελευθερώθηκε πρώτη μεταξύ των οχυρών του Μοριά από τον οπλαρχηγό Τζανετάκη Γρηγοράκη. Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία Η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού ακολουθεί τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους που επιτρέπει τη διαίρεση σε Ακρόπολη, Επάνω πόλη και Κάτω πόλη. Η Ακρόπολη βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του βράχου. Πρόκειται για τραπεζιόσχημο σε κάτοψη βυζαντινό οχυρό με πύργο σε κάθε γωνία του. Στα βορειοανατολικά ένας κυκλικός πύργος ίσως χρησίμευε ως παρατηρητήριο ή και ως πυριτιδαποθήκη.
Η Επάνω πόλη αναπτύσσεται στα ανατολικά της Ακρόπολης, στο πλάτωμα της κορυφής, και προστατεύεται από ισχυρό οχυρωματικό περίβολο, τον «Γουλά», που δεν είναι συνεχής, αφού απόκρημνοι βράχοι τον αντικαθιστούν σε αρκετά σημεία. Η μοναδική είσοδος ανοίγεται στο μέσον του νότιου σκέλους του τείχους, στο τέλος ενός φιδωτού δρόμου που ανηφορίζει από την Κάτω πόλη, τις «Βόλτες». Η στενή αυτή πύλη οδηγεί μέσω ενός καμαροσκέπαστου διαδρόμου σε μικρό πλάτωμα, στα βόρεια του οποίου βρίσκονται η οικία του Βενετού διοικητή της πόλης Sebastiano Renieri (1514), και λίγο μακρύτερα, στα βορειοανατολικά, ο μεγάλος ναός της Αγίας Σοφίας, καθολικό μονής αρχικά αφιερωμένης στην Παναγία Οδηγήτρια, που κτίστηκε γύρω στο 1150. Η Επάνω πόλη ήταν ένας μεγάλος οικισμός, όπως μαρτυρούν η σημαντική έκτασή του (περίπου 15 εκτάρια) και τα εκτεταμένα οικοδομικά λείψανα που διακρίνονται ακόμη και σήμερα. Όσα βρίσκονται στην εσωτερική πλευρά του τείχους ήταν φυλάκια για τη φρουρά και στρατιωτικές εγκαταστάσεις, ενώ τα υπόλοιπα ήταν οικίες που ανήκαν στους ντόπιους άρχοντες και τις οικογένειες των εκάστοτε κυριάρχων. Το μόνο δημόσιο κτίριο, ένα μεγάλο οίκημα στο νοτιοδυτικό τμήμα με δεξαμενές σε δυο στάθμες, φαίνεται ότι αποτελούσε την έδρα του διοικητή. Μέσα στον Γουλά σώζονται κρήνες, ένα λουτρό της Οθωμανικής περιόδου και τρεις ανοικτές στέρνες για δημόσια χρήση, απόλυτα αναγκαίες για την επιβίωση κατοίκων και στρατιωτών σε περιπτώσεις πολιορκίας ή ξηρασίας. Η Κάτω Πόλη προστατεύεται από τείχος σχήματος Π, τα άκρα του οποίου ακουμπούν στους απότομους βράχους του κάστρου. Το ανατολικό και το δυτικό τείχος ακολουθούν βαθμιδωτά την κλίση του εδάφους ως τη θάλασσα, ενώ το νότιο ακολουθεί την ακτογραμμή. Το ύψος του τείχους στην εξωτερική πλευρά είναι ως 10 μ. ψηλό, ενώ στην εσωτερική πλευρά είναι μόλις 1,5-2 μ., πάνω από το στενό δρόμο που περνά στη βάση του. Τα κύρια σημεία εισόδου και εξόδου στην Κάτω πόλη είναι τέσσερα: η κεντρική πύλη στο δυτικό τείχος, η έξοδος προς τη θάλασσα στο νότιο τείχος (το «Πορτέλλο»), η ανατολική πύλη και η ανάβαση στο κάστρο στα βόρεια. Από την κεντρική πύλη του δυτικού τείχους ξεκινά ο κύριος δρόμος, ή αλλιώς «Αγορά» ή «Φόρος», που βαίνει παράλληλα προς το φυσικό ανάγλυφο, περνά από την κεντρική πλατεία και καταλήγει στην ανατολική πύλη. Εδώ αναπτύσσονταν οι εμπορικές δραστηριότητες, με μαγαζιά και εργαστήρια στα ισόγεια των οικιών, αλλά και άλλα κτίρια που κάλυπταν τις ανάγκες κατοίκων και ταξιδιωτών. Από τον κύριο δρόμο ξεκινούν στενά κάθετα δρομάκια που ανηφορίζουν κλιμακωτά ως το κάστρο, συχνά κάτω από διαβατικά («δρομικές»), ή κατηφορίζουν προς τη θάλασσα. Άλλος κύριος δρόμος ξεκινά επίσης από τη δυτική πύλη, εκτείνεται στα νότια του κύριου δρόμου, περνώντας από τις δύο τάπιες, την «δώθε», κοντά στη νοτιοδυτική γωνία και το λουτρό της Σωτήρας, και την «πέρα», μπροστά στην εκκλησία της Παναγίας Χρυσαφίτισσας, δημιουργώντας ένα μεγάλο μέτωπο σε περίπτωση επίθεσης από τη θάλασσα. Ένας τρίτος δρόμος περνά στα ριζά του βράχου του Γουλά, αρχίζει από την ακραία πυλίδα του δυτικού τείχους και καταλήγει στην τάπια του ανατολικού, ενώ περίπου από το μέσον του αρχίζει η άνοδος προς την Επάνω πόλη. Στην κεντρική πλατεία βρίσκονται ο μητροπολιτικός ναός του Ελκόμενου Χριστού, ιδρυμένος ενδεχομένως στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής, και το Επισκοπείο, μια οθωμανική οικία του 17ου αιώνα, που πέρασε στην ιδιοκτησία του μητροπολίτη Μονεμβασίας Γρηγορίου και διήλθε μετατροπές σε μεταγενέστερες περιόδους. Στα δυτικά της πλατείας βρίσκεται το τζαμί, που οικοδομήθηκε στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας και δέχθηκε επεκτάσεις και μετατροπές, ενώ σήμερα στεγάζει την Αρχαιολογική Συλλογή. Δύο κοινόχρηστες υπόγειες δεξαμενές εκτείνονται κάτω από την κεντρική πλατεία και την «δώθε» τάπια.
Ιστορία Ο επιβλητικός όγκος του βράχου αναπτύσσεται κάθετα στην απέναντι λακωνική γη. Μια στενή λωρίδα γης και γέφυρα μήκους 130 μ. την ενώνει με την στεριά. Από το γεγονός της μόνης αυτής δυνατότητας σύνδεσής της με την ξηρά, πήρε και το όνομα της Μονεμβασιά (μόνη έμβαση). Ο βράχος έχει μήκος 1500 μ. περίπου και μέγιστο πλάτος 600 μ., ενώ το ύψος του αγγίζει τα 200 μ.. Η κορυφή του βράχου είναι επίπεδη, σαν μικρό οροπέδιο, ενώ οι πλάγιές του γύρω γύρω σχηματίζουν κατακόρυφους γκρεμούς. Περιλαμβάνει τα δυο οχυρωμένα, αθέατα από την ξηρά, οικιστικά σύνολα, της Κάτω Πόλης (έκτασης 7.500 τ.μ.) και της Άνω Πόλης, (έκτασης 120.000 τ.μ.), η οποία βρίσκεται στο κεκλιμένο πλάτωμα της κορυφής. Το έδαφος είναι κατά βάση πετρώδες, άνυνδρο και με αραιή βλάστηση. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά η Αθηνά Ταρσούλη: «Το πετροβουνό είναι χέρσο από παντού γιατί μέσα από το κορμί του καμιά νεροφλέβα δεν περνάει». Οι εδαφολογικές αυτές συνθήκες επηρέασαν καθοριστικά τόσο την αρχιτεκτονική τυπολογία των κτισμάτων που αναπτύχθηκαν στον οικισμό όσο και τα υλικά δόμησης αυτών. Ο βράχος προσέφερε απλόχερα την πέτρα του ως πρώτη ύλη για την οικοδόμηση σπιτιών που απαραίτητα διέθεταν τουλάχιστον μια στέρνα το καθένα αφού μοναδική πηγή ύδρευσης της πόλης ήταν το βρόχινο νερό. Η Μονεμβασιά πρωτοκατοικήθηκε πριν από 8.000 χρόνια και πρόκειται για τον μοναδικό πρωτοελλαδικό οικισμό στις ανατολικές ακτές της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς. Η Μονεμβασιά, τότε Άκρα Μινώα, αποτέλεσε τον ενδιάμεσο σταθμό ανάμεσα στις χερσαίες περιοχές της Ελλάδας και στο ήδη ακμάζον δίπτυχο Κυκλάδων - Κρήτης. Κατά τη διάρκεια της μυκηναϊκής ή υστεροελλαδικής εποχής, η Μονεμβασιά συνεχίζει να αποτελεί νευραλγικό σημείο και εξελίσσεται σε πελαγίσιο μονοπάτι μεταξύ του μυκηναϊκού και μινωικού πολιτισμού. Το 375 μ.χ. σημειώνεται ισχυρός σεισμός που αλλάζει ριζικά τον εδαφολογικό χάρτη της περιοχής. Με την αποκοπή μέρους της στεριάς η Άκρα Μινώα, μετατρέπεται σε νησί, την Μονεμβασιά. Η σεισμική δόνηση προκάλεσε μεγάλες αλλαγές στη γεωλογική διαμόρφωση του τοπίου. Τα παράλια της λακωνικής χερσονήσου και ιδιαίτερα της περιοχής Επιδαύρου Λιμηράς, υπέστησαν καθίζηση. Μεγάλης ιστορικής σημασίας πόλεις, όπως η Πλύτρα, ο
Ασωπός, οι Βοίες και η Επίδαυρος Λιμηρά βυθίστηκαν μερικώς ή ολικώς. Στη Μονεμβασιά η καθίζηση έλαβε χώρα στα κράσπεδα του βράχου και μόνο προς τη δυτική πλευρά του, οπότε και τα νερά της θάλασσας τον κάλυψαν. Έτσι ο βράχος της Μονεμβασιάς από το «πέρας στενής και μακράς χερσονήσου» κατά τον Παυσανία αποκόπτεται από τη λακωνική ακτή και παίρνει την μορφή νησίδας. Οι Λάκωνες που την κατοίκησαν αρχικά, το 582/583 μ.χ., κατέφυγαν εκεί προκειμένου να αποφύγουν τις επιδρομές των Αβάρων και των Βησιγότθων. Το μέρος ενδείκνυτο καθώς ήταν παραθαλάσσιο, δυσπρόσιτο και προσφερόταν για οχύρωση. Η περιοχή που κατοικήθηκε εκείνη την περίοδο, ήταν ο Γουλάς ή Πάνω Πόλη του βράχου. Τότε κατασκευάστηκε και η πρώτη γέφυρα που συνέδεε το νησί με την απέναντι στεριά. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, με την τελειοποίηση της άμυνας της και την φυσική της στρατηγική θέση, η πόλη διαθέτει κάθε λόγο να αποτελέσει κέντρο επιχειρήσεων και στρατιωτική βάση. Το Βυζαντινό κράτος από την αρχή απέδωσε στη Μονεμβασιά την προσήκουσα σημασία, καθιστώντας την διοικητική έδρα των αυτοκρατορικών κτήσεων στην Πελοπόννησο. Από νωρίς μετέχει και στα εκκλησιαστικά πράγματα, ενώ λειτουργεί και ως ορμητήριο του βυζαντινού στόλου εναντίον των Αβάρων. Παρατηρείται δυναμική ανάπτυξη με έντονες ναυτικές και εμπορικές δραστηριότητες των κατοίκων. Δημιουργείται έτσι η Κάτω Πόλη, στη νοτιοανατολική ακροθαλασσιά του νησιού, λίγο μετά το 900 μ.χ. Καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, η Μονεμβασιά, αποτέλεσε το αντικείμενο του πόθου επίδοξων κατακτητών, οι οποίοι, συνειδητοποιώντας την γεωπολιτική της σημασία, διαρκώς προχωρούσαν σε απόπειρες να τη θέσουν υπό την κυριαρχία τους. Η μοίρα της Μονεμβασιάς ήταν παράλληλη με τη σφαίρα επιρροής των εκάστοτε Μεγάλων Δυνάμεων. Συναντάμε έτσι την Μονεμβασιά κατά περιόδους υπό τους Φράγκους, τους Βυζαντινούς, τους Ενετούς, τον Πάπα, τους Τούρκους. Οι κάτοικοί της, στο πλαίσιο όλων αυτών των εξελίξεων, προσπάθησαν και διατήρησαν την ταυτότητά τους. Υποστήριζαν τις θέσεις τους και καθώς αντιστέκονταν δυναμικά, επιτύγχαναν την ικανοποίηση των αιτημάτων τους για σχετική αυτονομία και διατήρηση των προνομίων τους. Όταν το 1204 μ.χ. οι Φράγκοι κατέλυσαν το βυζαντινό κράτος, η Πελοπόννησος αντιστάθηκε σθεναρά και ακόμα περισσότερο η Μονεμβασιά, η οποία παρέμεινε απόρθητη για περισσότερο από 40 χρόνια. Η κατάληψη του Κάστρου είχε γίνει πλέον θέμα τιμής για τους Φράγκους ιππότες. Το εγχείρημα ήταν δύσκολο, η θέληση των κατοίκων ωστόσο να παραμείνουν ελεύθεροι, ήταν ακατάβλητη. Αφού αποδείχτηκε ότι η κατάληψη του κάστρου «δια των όπλων» ήταν αδύνατη, επιλέχτηκε η «δια της πείνας» οδός. Το αποκορύφωμα ήρθε κατά την διάρκεια του τρίχρονου πλήρους αποκλεισμού της πόλης από στεριά και θάλασσα. Παρόλο που οι αμυνόμενοι είχαν φτάσει στα όριά τους, η δεινή τους θέση δεν τους έκαμψε και αντέταξαν τους όρους τους απέναντι στους επίσης κουρασμένους και αποθαρρυμένους Φράγκους. Οι όροι συμπεριλάμβαναν τη διατήρηση της ελευθερίας τους, την απαλλαγή από την φορολογία και από την υποχρέωση να υπηρετούν στο στράτευμα του κατακτητή. Γρήγορα όμως η Βυζαντινή αυτοκρατορία επανακάμπτει και η Μονεμβασιά ελευθερώνεται. Παραχωρούνται διοικητικά, εκκλησιαστικά και οικονομικά προνόμια στη Μονεμβασιά, με ειδικά αυτοκρατορικά διατάγματα. Σε αυτά εξασφαλιζόταν τελωνιακή ατέλεια στα μονεμβασίτικα εμπορεύματα, φορολογικές απαλλαγές και ελεύθερη κίνηση των πλοίων της πόλης χωρίς καμιά οικονομική υποχρέωση σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας. Η περιοχή ακμάζει εξαιρετικά και το χρονικό διάστημα μεταξύ 13ου και 14ου αιώνα αποκαλείται ο χρυσός αιώνας της πόλης. Κατά την περίοδο αυτή στην περιορισμένη έκταση του βράχου, υπήρχαν 8.000 κατοικίες και 40 εκκλησίες, οπότε και υιοθετήθηκαν οι θολωτές καμάρες και οι δρομικές, έτσι ώστε ακόμα και οι δρόμοι να αξιοποιηθούν οικοδομικά. Στην πόλη διαμένουν κατά καιρούς οι Βυζαντινοί
αυτοκράτορες και ο γιος του διοικητή της Μονεμβασιάς, Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός, στέφεται αυτοκράτορας του Βυζαντίου το 1341 μ.χ. Η κινητικότητα του εμποροναυτικού στόλου που διαθέτει, συντείνει και στις εξαγωγές του περίφημου κρασιού μαλβάζια (vinummalvasium) που ήταν προϊόν τοπικής προέλευσης, αποτελούσε αγαθό πολυτελείας και χρησιμοποιούνταν στα τραπέζια ηγεμόνων και βασιλέων. Το κρασί αυτό προερχόταν από την ποικιλία θράψα, ήταν χρώματος ασπροκόκκινου και γλυκό στην γεύση. Παρασκευαζόταν από οινοποιούς της περιοχής και αποκαλούνταν «ο ανθοσμίας των αρχαίων». Στο συγκεκριμένο κρασί μάλιστα γίνεται αναφορά και στον Ριχάρδο Γ του Σαίξπηρ. Ο ακριβής τρόπος παρασκευής του κρασιού παραμένει άγνωστος, καθώς οι Τούρκοι απαγόρευσαν την παραγωγή του το 1545. Στις 23 Ιουλίου 1821 η Μονεμβασιά ήταν το πρώτο κάστρο της Πελοποννήσου που απελευθερώθηκε από τις ελληνικές επαναστατικές δυνάμεις. Η απελευθέρωση της πόλης είχε καθοριστική σημασία για τον αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας, διότι γέμισε αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση τους Έλληνες αγωνιστές. Παράλληλα, τα πολεμοφόδια του κάστρου χρησίμευσαν στην κρητική επανάσταση, καθώς επίσης στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, του Ναυπλίου και της Κορίνθου. Η Μονεμβασιά πέρασε στην κυριαρχία των ελληνικών επαναστατικών δυνάμεων μετά από 358 χρόνια ξένης κατοχής, καθώς γνώρισε την μακρόχρονη εναλλαγή Βενετών (1463-1540 και 1690-1715) και Τούρκων (1540-1690 και 1715-1821). Το 1463 ήταν το τελευταίο βυζαντινό έρεισμα της Πελοποννήσου που πέρασε σε ξένη κυριαρχία, ενώ το 1821 ήταν το πρώτο κάστρο που περιήλθε στην ελληνική κυριαρχία. Στους μετεπαναστατικούς χρόνους ο εμφύλιος σπαραγμός ανάμεσα σε αντιμαχόμενες παρατάξεις για τον έλεγχο του κάστρου οδήγησε στην ερήμωση και την παρακμή της πόλης. Από το 1828 η Μονεμβασιά ακολούθησε ως τοπικό, επαρχιακό κέντρο την πορεία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στις αρχές του 20 ου αιώνα πολλοί κάτοικοι εγκατέλειψαν την Κάτω Πόλη για να εγκατασταθούν στο νέο οικισμό της Γέφυρας.