ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11 Ηλίας Νικολακόπουλος ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το τέλος του εμφυλίου πολέμου βρήκε την οργανωμένη εγχώρια Αριστερά απολύτως εξουθενωμένη και τον λαό της αποκλεισμένο, επιτηρούμενο και διωκόμενο. Στις σκέψεις και τις συμπεριφορές των νικητών κυριαρχούσε η επιθυμία του κοινωνικού και πολιτικού εξοβελισμού μιας ενοχλητικής Αριστεράς, η οποία ανδρώθηκε τη δεκαετία του 40 και με το χειραφετητικό της πρόταγμα διατάραξε τις ισορροπίες του παρελθόντος. Η γρήγορη ανασύνταξη της Αριστεράς, κάτω από αυτές τις άκρως αντίξοες συνθήκες, αποτέλεσε ένα μοναδικό, σε διεθνές επίπεδο, επίτευγμα, συλλογικό έργο χιλιάδων αγωνιστών, λιγότερο ή περισσότερο γνωστών. Ιδιαίτερη πρωταγωνιστική θέση μεταξύ αυτών κατέχει ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο οποίος συνέδεσε τη ζωή του με την ταραγμένη ιστορία της Αριστεράς, τις καλές και μελανές της στιγμές, τις αντιφάσεις, τις συγκρούσεις, τις νίκες και τις ήττες της. Υπήρξε σημαντικό ιστορικό στέλεχος της προδικτατορικής ΕΔΑ από την ίδρυσή της (αλλά παράλληλα και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ), μαχητικός πολιτικός με πολύπλευρη κοινοβουλευτική και κομματική δράση στα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια. Ο ρόλος του υπήρξε σημαντικός κομβικός σε πολλές περιπτώσεις για τη διαμόρφωση των επιλογών
12 ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗΣ. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, τόσο πριν όσο και μετά τη διάσπαση του 1968, στο πλαίσιο πλέον του ΚΚΕ (Εσ.). Διακρίθηκε στον πολιτικό στίβο, τιμήθηκε από την Αριστερά με αξιώματα, ενώ πολλές φορές βρέθηκε στο επίκεντρο της πολιτικής επικαιρότητας της εποχής. Η παρούσα έκδοση αποτελείται από δύο διακριτές ενότητες. Η πρώτη περιέχει ένα σχεδίασμα βιογραφίας και σημειώματα που γράφτηκαν για τον πολιτικό βίο του Αντώνη Μπριλλάκη, ενώ η δεύτερη περιλαμβάνει κείμενα που συνέταξε ο ίδιος. Πρόκειται για αδημοσίευτα και δημοσιευμένα άρθρα, κείμενα ομιλιών, πολιτικών αναλύσεων και παρεμβάσεων σε θέματα επικαιρότητας από τη νεανική αντιστασιακή του δράση και την ΕΠΟΝ, από την εποχή της ΕΔΑ, από τη δράση του Πατριωτικού Μετώπου (ΠΑΜ) κατά τα χρόνια της δικτατορίας, καθώς και αποτυπώσεις της πολιτικής του δράσης από τη Μεταπολίτευση μέχρι τον θάνατό του το 1994. Η κατάταξή τους είναι χρονολογική και θεματική, ενώ η επιλογή τους υπακούει σε δύο βασικά κριτήρια: στην παρουσίαση της πολιτικής σκέψης του προσώπου αλλά και στην ανάδειξη ενός αριστερού προβληματισμού σε σημαντικές στιγμές της μακράς αυτής ιστορικής περιόδου. Οι παραλείψεις είναι, αναγκαστικά, πολλές και οι συντμήσεις των εκτενέστερων κειμένων κρίθηκαν απαραίτητες. Ελπίζουμε, ωστόσο, ότι οι επιλογές αποδίδουν μέρος των πολιτικών του προβληματισμών, αλλά και των γενικότερων προσανατολισμών του αριστερού χώρου στον οποίο συμμετείχε και αναδείχθηκε σημαντικό στέλεχός του. Κατά το μεγαλύτερό τους μέρος τα κείμενα που ανθολογούνται προέρχονται από το πλούσιο προσωπικό αρχείο του Αντώνη Μπριλλάκη, το οποίο έχει κατατεθεί στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) από την οικογένειά του και σήμερα έχει ταξινομηθεί και αποδοθεί στην ιστορική έρευνα.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 Το σχεδίασμα της βιογραφίας του Αντώνη Μπριλλάκη, το οποίο προτάσσεται στον παρόντα τόμο, αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά στην κοινοβουλευτική και πολιτική του δράση, στην κομματική διαδρομή, στην πολυετή του παρουσία στον δημόσιο βίο της χώρας. Οι πνευματικές του αναζητήσεις, τα άλλα ενδιαφέροντα, οι προσωπικές στιγμές δεν ήταν δυνατόν στην παρούσα φάση να συμπεριληφθούν σε αυτό. Η Τασούλα Μπριλλάκη καλύπτει εν μέρει το κενό με το λιτό σημείωμα που προσέθεσε, μετά από παράκλησή μας. Για τα χρόνια της ΕΔΑ, είναι σημαντική η συμβολή που συνέταξε ο πρώην βουλευτής και ηγετικό στέλεχος της ΕΔΑ (και του ΚΚΕ) Γιάννης Παπαδημητρίου, με την οποία αποτιμά τη σημασία της προδικτατορικής ΕΔΑ και την πολύπλευρη συμμετοχή του Αντώνη Μπριλλάκη. Για το τμήμα αυτό του βιβλίου προτιμήθηκε ο όρος σχεδίασμα, γιατί η σύνταξη μιας συνθετικής βιογραφίας απαιτεί τη συμπλήρωση πολλών κενών και την κριτική αντιμετώπιση αρκετών ερωτημάτων που δεν έχουν ακόμη εξεταστεί επαρκώς από την ιστορική έρευνα, αφού οι αριστερές οργανώσεις που στελεχώθηκαν από τις γενιές της Αντίστασης και του Εμφυλίου μόνον πρόσφατα έχουν αρχίσει να γίνονται αντικείμενο συστηματικής διαπραγμάτευσης. Η καταγραφή της δραστηριότητας του Αντώνη Μπριλλάκη περιορίζεται έτσι κυρίως στην περιγραφή των σημαντικότερων στιγμών του πολιτικού του βίου, με αναφορά σε γεγονότα στα οποία συμμετείχε και διαδραμάτισε ενεργό ρόλο. Οι παραλείψεις είναι, αναμφισβήτητα, πολλές. Εξάλλου, το κείμενο αυτό δεν φιλοδοξεί να αποτυπώσει την ιστορία της Αριστεράς στα χρόνια μετά τον Εμφύλιο μέχρι το σχετικά πρόσφατο παρελθόν, ούτε επιχειρεί να αναλύσει και να ανασυνθέσει τις πολιτικές του απόψεις, η διαδρομή των οποίων αποτυπώνεται εν μέρει στο ανθολόγιο. Προσφέ-
14 ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗΣ. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ρει εντούτοις, σε αρκετά σημεία του, καινούρια στοιχεία και κυρίως αναδιατυπώνει μια όψη της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ιστορίας από την οπτική της βιογραφικής προσέγγισης, ένα κρίσιμο έλλειμμα, ιδίως όσον αφορά την Αριστερά. Κλείνοντας το σύντομο αυτό προλογικό σημείωμα, είναι αναγκαίο να αναφερθεί ότι η έκδοση οφείλει την ύπαρξή της στην οικογένεια του Αντώνη Μπριλλάκη και ιδιαίτερα στη γυναίκα του, την Τασούλα Μπριλλάκη, που επί σειρά ετών είχε αυτή την επιθυμία. Εκτός από την προσφορά του αρχείου στα ΑΣΚΙ, η ίδια, όπως και ο γιος τους, ο Κωστής Μπριλλάκης, έθεσαν στη διάθεσή μας άγνωστα τεκμήρια και φωτογραφικό υλικό. Την αρχική φροντίδα για την ταξινόμηση του αρχείου και τη συγκρότηση ενός τόμου για τον Αντώνη Μπριλλάκη την είχε ο Φίλιππος Ηλιού ο φόρτος όμως εργασίας και αργότερα οι δύσκολες προσωπικές του στιγμές δεν επέτρεψαν να έχει την εποπτεία της συλλογής και της επεξεργασίας του υλικού. Τη σκυτάλη παρέλαβε η Εύη Ολυμπίτου, η οποία με μεθοδικότητα και συνέπεια ολοκλήρωσε την ταξινόμηση του αρχείου και συνέταξε το βιογραφικό σχεδίασμα. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αποδώσει κανείς ευχαριστίες στην ομάδα των ανθρώπων που εργάζονται στα ΑΣΚΙ, έναν αρχειακό και ερευνητικό χώρο που αποδεικνύει καθημερινά ότι οι επιστημονικές συλλογικότητες εξακολουθούν να έχουν νόημα. Χάρη στο ενδιαφέρον, την επιστημονική υπευθυνότητα και τη συνεχή τους διαθεσιμότητα και υποστήριξη, μπόρεσε να ολοκληρωθεί η εργασία αυτή. Ο Σπύρος Ασδραχάς, η Ιωάννα Παπαθανασίου, ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, η Άντα Κάπολα, η Πολίνα Ιορδανίδου, η Μαρία Κουπαρίτσα, η Αγγελική Χριστοδούλου, η Ιωάννα Βόγλη, αλλά και άλλοι, όπως η Κατερίνα Δέδε, ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, ο Δημήτρης Δημητρόπουλος, ο Ανδρέας Νεφελούδης και ο Αντώνης Μαούνης, βοήθησαν καθοριστικά στην αξιο-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 ποίηση του υλικού, συζήτησαν ερωτήματα, διόρθωσαν αστοχίες, πρότειναν λύσεις σε πολλά ζητήματα. Η γνωριμία μας με τους ανθρώπους που έζησαν από κοντά τον Αντώνη Μπριλλάκη σε κρίσιμες πολιτικές στιγμές, σε κομματικούς μηχανισμούς και παράνομες οργανώσεις, οι συνομιλίες μαζί τους, η προθυμία με την οποία ανταποκρίθηκαν στις ερωτήσεις και τις απορίες μας υπήρξαν πολύτιμες για την κατανόηση σημαντικών στιγμών της πολιτικής του διαδρομής και για τη συγγραφή του βιογραφικού του σχεδιάσματος. Για τους λόγους αυτούς οφείλονται ευχαριστίες στην Κίττυ Αρσένη, τον Βαρδή Βαρδινογιάννη, τον Μανώλη Γλέζο, τον Ζήση Θέο, τον Αντώνη Καρρά, τον Παναγιώτη Κατερίνη, τον Γιώργο Κλάδο, τον Λεωνίδα Κύρκο, τη Φώφη Λαζάρου, τον Τάκη Μπενά, τον Γιάννη Μπαχάρα, τον Μπάμπη Μπουρνάζο, τον Γιάννη Παπαδημητρίου, που κατέθεσε και γραπτά τη μαρτυρία του, για την παρούσα έκδοση, την Κούλα Πολίτη, τη Σόνια Ρενιέρη, τον Σωτήρη Φανουράκη και τον Τάσο Τρίκκα. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει, τέλος, να γίνει στη συνεχή βοήθεια που προσέφερε ο Γιάννης Ρέγκας με το θερμό ενδιαφέρον του γι αυτή τη δουλειά, τις πολύτιμες πληροφορίες και τις παρατηρήσεις του. Ελπίζουμε ότι το τελικό προϊόν δεν θα αποδειχθεί κατώτερο από τις προσδοκίες που ενδόμυχα είχαν, όταν προσέφεραν απλόχερα το χρόνο και τις γνώσεις τους. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι ο παρών τόμος, εκτός από την εκπλήρωση ενός οφειλόμενου χρέους, μπορεί να συμβάλει, κατά το μέτρο που του αναλογεί, στην καλύτερη γνώση μιας κρίσιμης φάσης του ελληνικού αριστερού κινήματος για την οποία δεν έχουν ακόμη κατατεθεί επαρκώς γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες. Το δύσκολο εγχείρημα της έκδοσης ανέλαβε ο εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον Αντώνη Λιβάνη, ο οποίος για πάνω από δύο δεκαετίες διατήρησε φιλι-
16 ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗΣ. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ κές και συναγωνιστικές σχέσεις με τον Αντώνη Μπριλλάκη, καθώς και τους συνεργάτες του για την τεχνική υποστήριξη και την άρτια επιμέλεια του βιβλίου.
ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗ 17 Ευδοκία Ολυμπίτου Το Αρχείο του Αντώνη Μπριλλάκη 1 Το προσωπικό αρχείο του Αντώνη Μπριλλάκη αποτελεί μία από τις σημαντικές συλλογές των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και μία από τις πρώτες προσκτήσεις τους (1995). Κατατέθηκε στα ΑΣΚΙ από την οικογένεια του Αντώνη Μπριλλάκη, λίγο χρόνο μετά το θάνατό του, και καλύπτει ένα μεγάλο τμήμα της πλούσιας αγωνιστικής και πολιτικής του δράσης. Η ένταξή του στην ΕΔΑ συμπίπτει με τη χρονική αφετηρία των υλικών που αποτελούν το αρχείο του. Πρόκειται για σημαντικό όγκο τεκμηρίων, που καλύπτουν μια χρονική περίοδο 40 χρόνων, από το 1951 έως το 1991. Σε αυτό περιλαμβάνονται προσωπικά του κείμενα, δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα, και πολλές ιδιόχειρες σημειώσεις. Περιέχονται ακόμα διάφορα άλλα τεκμήρια τα οποία κρατούσε, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο συστηματικά σχετικά με τις πολιτικές διαδικασίες στις οποίες συμμετείχε, τις οργανώσεις και τα κόμματα των οποίων υπήρξε στέλεχος, αλλά και κείμενα και δημοσιεύματα που αναφέρονται σε διάφορα γεγονότα της εποχής. Το υλικό αυτό ταξινομήθηκε και ορ- 1. Πρόκειται για συνοπτική μορφή του κειμένου που είχε αρχικά δημοσιευθεί στο π. Αρχειοτάξιο, τχ. 2 (2000), σ. 97-99.
18 ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗΣ. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ γανώθηκε σε τρεις χρονολογικές ενότητες διαφορετικού όγκου: Α. Η εποχή της ΕΔΑ, 1951-1967 (12 κουτιά) Β. Η περίοδος της δικτατορίας, 1967-1974 (6 κουτιά) Γ. Από τη Μεταπολίτευση ως το 1991 (49 κουτιά) Στην πρώτη ενότητα διασώζονται τεκμήρια από την εποχή που ο Αντώνης Μπριλλάκης ήταν στέλεχος της ΕΔΑ και βουλευτής σε έξι βουλευτικές περιόδους, από το 1951 ως το 1964. Πρόκειται κυρίως για έγγραφα σχετικά με την κοινοβουλευτική δραστηριότητα της ΕΔΑ και διάφορα ζητήματα πολιτικής επικαιρότητας που απασχολούν εκείνη την περίοδο τη Βουλή. Παράλληλα διασώζονται έγγραφα για το σχεδιασμό, την προετοιμασία και τα αποτελέσματα των εκλογών του 1951, 1952, 1956, 1964, την προετοιμασία των εκλογών του 1967, καθώς και έγγραφα, έντυπα και φυλλάδια από το Αʹ, το Βʹ Συνέδριο της ΕΔΑ και την προετοιμασία του Γʹ Συνεδρίου, που δεν πρόλαβε να πραγματοποιηθεί. Στους φακέλους αυτούς έχουν ενταχθεί και κείμενα διαφόρων ομιλιών του Αντώνη Μπριλλάκη. Στην ίδια ενότητα περιλαμβάνονται έγγραφα ενταγμένα σε θεματικές κατηγορίες, όπως: Κυπριακό (1955-1959), Εργατικό-Συνδικαλιστικό Κίνημα, Εξωτερική Πολιτική, Εκπαιδευτικά Θέματα, Αμνηστία - Διώξεις, Φασιστικές Οργανώσεις κ.λπ. Τέλος, διασώζονται φύλλα και αποκόμματα από εφημερίδες της εποχής (1951-1967). Αν και η δεύτερη ενότητα είναι η μικρότερη σε όγκο, εντούτοις περιλαμβάνει ιδιαίτερα σημαντικά τεκμήρια για τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968 και το αντιδικτατορικό κίνημα εκτός Ελλάδας. Σχετικά με τη διάσπαση, διασώζονται διάφορα κείμενα με απόψεις στελεχών και μελών της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, κείμενα του Γραφείου Εσωτερικού της ΚΕ του ΚΚΕ και κυρίως επιστολές κρατουμένων από τις φυλακές και τα στρατόπεδα, πολλές από τις οποίες είναι γραμμένες σε τσιγαρόχαρτα.
ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗ 19 Στο αρχείο του περιλαμβάνεται ακόμα σημαντικός αριθμός τεκμηρίων για την οργάνωση του αντιδικτατορικού αγώνα, τις δραστηριότητες του ΠΑΜ στο εξωτερικό και την επικοινωνία του με την Ελλάδα, την οργάνωση και τη δράση διαφόρων αντιστασιακών πυρήνων και ομάδων δυναμικής αντίστασης που λειτουργούσαν στα πλαίσια του ΠΑΜ. Διασώζεται ακόμα σημαντικό υλικό για τις δραστηριότητες του Μίκη Θεοδωράκη και προσωπικά του κείμενα, όταν ήταν πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ και μετά την αποχώρησή του. Υπάρχουν ακόμα άρθρα και κείμενα συνεντεύξεων του Αντώνη Μπριλλάκη σε ευρωπαϊκές εφημερίδες, ραδιοφωνικούς σταθμούς κ.ά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κείμενα της συμφωνίας ΠΑΜ - ΠΑΚ, οι κοινές ανακοινώσεις των δύο οργανώσεων και η αλληλογραφία Αντώνη Μπριλλάκη και Ανδρέα Παπανδρέου (1968-1972). Τα τεκμήρια της τρίτης ενότητας σκιαγραφούν τους πολιτικούς προβληματισμούς και την κομματική διαδρομή του Αντώνη Μπριλλάκη στα χρόνια που ακολούθησαν τη Μεταπολίτευση μέχρι το 1991. Παράλληλα όμως σκιαγραφούν το χώρο της ανανεωτικής Αριστεράς και φωτίζουν πλευρές των πολιτικών διεργασιών που συνέβησαν κατά τη χρονική αυτή περίοδο. Η κατάταξη των εγγράφων είναι κατ αρχήν χρονολογική και υπακούει τη διαδοχή: ΚΚΕ Εσωτερικού, ΕΑΡ, Συνασπισμός. Σε κάθε περίπτωση έχουν συγκροτηθεί μικρότερες θεματικές ενότητες που περιλαμβάνουν διάφορες ομιλίες του, άρθρα και συνεντεύξεις στον Τύπο, κείμενα του ιδίου αλλά και άλλων στελεχών, με τα οποία συμμετείχε σε συλλογικά όργανα του ΚΚΕ Εσωτερικού και της ΕΑΡ. Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται διάφορα εσωτερικά κείμενα, αποφάσεις και ανακοινώσεις της Κεντρικής Επιτροπής και
20 ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΡΙΛΛΑΚΗΣ. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ του Εκτελεστικού Γραφείου του ΚΚΕ Εσωτερικού, των οποίων υπήρξε κατά διαστήματα μέλος μετά τη Μεταπολίτευση. Σημαντικό τμήμα των υλικών της εποχής αποτελούν διάφορα τεκμήρια για τις εκλογές, την κοινοβουλευτική δράση, τη νεολαία, τις δραστηριότητες και τις συνδιασκέψεις της, τα συνέδρια του ΚΚΕ Εσωτερικού, καθώς και διάφορα κείμενα και δημοσιεύματα για άλλα κόμματα. Εδώ περιλαμβάνονται τεκμήρια από τη δράση της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος στα πανεπιστήμια και στις συνοικίες, καθώς και κείμενα αποφάσεων και ανακοινώσεων του Κεντρικού Συμβουλίου της οργάνωσης. Περιλαμβάνεται επίσης ποικίλο υλικό από την πρώτη και ιδιαίτερα από τη δεύτερη πανελλαδική συνδιάσκεψη του Ρήγα Φεραίου, που έγιναν το 1975 και το 1978 αντίστοιχα. Ως διευθυντής της Αυγής, κατά την περίοδο 1977-1978, κρατούσε στο αρχείο του σημειώσεις για διάφορα οργανωτικά και οικονομικά ζητήματα της εφημερίδας. Για τα συνέδρια που πραγματοποίησε το ΚΚΕ Εσωτερικού το 1978, το 1982 και το 1986 διασώζονται κείμενα με απόψεις στελεχών, συνέδρων και κομματικών οργανώσεων, ανακοινώσεις, αποφάσεις, φυλλάδια και διάφορα δημοσιεύματα στον Τύπο της εποχής. Μία άλλη θεματική ενότητα συγκροτείται από τα κουτιά που περιέχουν ποικίλα τεκμήρια από τις βουλευτικές, τις δημοτικές εκλογές και τις ευρωεκλογές από το 1974 ως το 1989. Στο αρχείο διασώζονται επίσης χειρόγραφα κείμενα, σημειώσεις και υλικό για το βιβλίο Ελληνικό Κομμουνιστικό Κίνημα. Ιστορική διαδρομή, κρίση, προοπτικές, που δημοσίευσε το 1980, καθώς και ένα αντίτυπο του βιβλίου με ιδιόχειρες σημειώσεις, προσθήκες και διορθώσεις του ιδίου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν διάφορα κείμενα του 1986 πριν και μετά το 4ο Συνέδριο του ΚΚΕ Εσωτερικού με από-