Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΓΓΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΓΓΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΟΦΕΛΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ JEAN MARIE GUYAU ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΕΩΝΙΔΑΣ Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ ΑΘΗΝΑ 2016

2

ΕΞΩΦΥΛΛΟ: Το Queen s College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, απ όπου αποφοίτησε το 1763 ο Jeremy Bentham. 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΡΙΤΙΚΗ Εισαγωγή.5 ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ0 ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ Κεφάλαιο 1. Επαγωγική μέθοδος και ενορατική μέθοδος.... 10 ΒΙΒΛΙΟ 2 Ο ΗΘΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ Κεφάλαιο 1. Η ποσότητα των ηδονών, ηθικό κριτήριο. Αριθμητική ηθική του Bentham...24 Κεφάλαιο 2. Η ποσότητα, ηθικό κριτήριο.- Αριθμητική ηθική του Bentham (Συνέχεια)...39 Κεφάλαιο 3. Η ποιότητα των ηδονών, ηθικό κριτήριο.- Ημιδιανοητική ηθική του Stuart Mill...53 Κεφάλαιο 4. Η ευτυχία της ανθρωπότητας, ηθικό κριτήριο. Συμπαθητική ηθική του Stuart Mill... 70 Κεφάλαιο 5. Οι αναγκαίοι νόμοι για τη ζωή, ηθικό κριτήριο. Φυσική και αλτρουιστική ηθική του Spencer...84 ΒΙΒΛΙΟ 3 Η ΗΘΙΚΗ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ Κεφάλαιο 1. Η φυσική ταυτότητα των συμφερόντων, αρχή της υποχρέωσης, σύμφωνα με τον Bentham.- Η πολιτική οικονομία, η κοινωνική αστυνομία και η συμπάθεια... 93 Κεφάλαιο 2. Ο τεχνητός συνειρμός των συμφερόντων στη σκέψη, αρχή της υποχρέωσης κατά τον Stuart Mill...113 Κεφάλαιο 3. Η τεχνητή ταύτιση των συμφερόντων από τον Κοινωνικό οργανισμό.- Η ωφελιμιστική εκπαίδευση και η ωφελιμιστική θρησκεία....127 Κεφάλαιο 4. Ο ηθικός οργανισμός και το ηθικό ένστικτο. Αρχές της υποχρέωσης σύμφωνα με τον Darwin και Spencer...,...151 ΒΙΒΛΙΟ 4 ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΤΙΜΩΡΙΑ Κεφάλαιο 1. Ηθική υπευθυνότητα.... 171 Κεφάλαιο 2. Η κοινωνική υπευθυνότητα....185 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ....197 4

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΓΓΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΟΦΕΛΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κάθε θεωρία, ειλικρινές έργο της ανθρώπινης σκέψης, πρέπει να περιέχει ένα μέρος της αλήθειας. Κριτική σημαίνει απλά να δείξουμε ότι αυτό το μέρος της αλήθειας δεν είναι το όλον. Η κριτική δεν είναι παρά το όριο που έχει τεθεί στα συστήματα από τη λογική, που αυτά τα ίδια περιορίζονται από τα πράγματα. Ορίζοντας κατ αυτόν τον τρόπο το σημείο όπου έχει σταματήσει η προσπάθεια της νόησης, η κριτική ορίζει ακριβώς το σημείο το οποίο η νόηση πρέπει να υπερβεί. Της ανοίγει ένα νέο χώρο πέραν από αυτόν που είχε ήδη διατρέξει. Με μια λέξη, διευρύνει τον διανοητικό ορίζοντα, που ένα σύστημα είχε θελήσει να περιορίσει στις πάντοτε τόσο στενές διαστάσεις του. Χειριζόμενοι εδώ την ειλικρινή και υπομονετική κριτική της αγγλικής ηθικής, δεν θέλουμε καθόλου να αναλάβουμε μια διάψευση ούτε να αποδείξουμε το αβάσιμο της θεωρίας την οποία θέτουμε σε εξέταση. Να πούμε επί πλέον: αυτή η θεωρία μας φαίνεται σε πολλά σημεία απόλυτα αδιάσειστη: στηρίζεται σε τρεις μεγάλους φυσικούς και ψυχολογικούς νόμους του συνειρμού, της εξέλιξης και της επιλογής, που κάθε σοβαρός στοχαστής είναι σήμερα υποχρεωμένος λίγο πολύ να παραδεχθεί. Θέλουμε τόσο λίγο να αμφισβητήσουμε τέτοιες αρχές, που στην ανάγκη θα τις υπερασπιζόμασταν με όλες μας τις δυνάμεις. Μόνο, από τη στιγμή που η αγγλική σχολή έχει δεχθεί όλα τα γεγονότα που επικαλείται προς όφελός της, αναρωτιόμαστε εάν θα μπορέσει να θεμε- 5

λιώσει μόνο σε αυτά τα γεγονότα μια ηθική πραγματικά ολοκληρωμένη. Δεν παίρνει καθόλου τον ίδιο άσχημο δρόμο επιχειρώντας το; Η ηθική στην κυριολεξία δεν έχει, όπως η μεταφυσική, την αληθινή της αρχή σε αυτό το «άδηλο» που βρίσκεται στο βάθος του ίδιου του εαυτού μας όπως στο βάθος των πάντων; Με μια λέξη μια ηθική αυστηρά και αποκλειστικά επιστημονική, χωρίς πρόσμιξη μεταφυσικών υποθέσεων, είναι δυνατή στην παρούσα κατάσταση της επιστήμης; Ο Bentham, ο Stuart Mill, ο Herbert Spencer, όλοι οι ωφελιμιστές στοχαστές ή οι στοχαστές της θεωρίας της εξέλιξης πιστεύουν ότι μπορούν να χειριστούν την ηθική απλά όπως τη βιολογία ή τη φυσιολογία, χωρίς να παρεμβάλουν καμία μεταφυσική αντίληψη, καμία γνώμη για την προέλευση και τον σκοπό των πραγμάτων. Οι γάλλοι ηθικολόγοι του 18 ου αιώνα είχαν ήδη μιλήσει για μια «φυσική των ηθών» στηριζόμενοι σε δεδομένα τόσο ακριβή όσο της άλλης φυσικής και επαρκή για το άτομο όπως και για το Κράτος 1. Δεν θα ήταν καθόλου εδώ μια ψευδαίσθηση που αναγεννιέται από αιώνα σε αιώνα; Υπάρχουν δυο μέρη στην ηθική, το ένα ψυχολογικό και φυσιολογικό, το άλλο πραγματικά πρακτικό και καθαρά ηθικό. Το πρώτο μελετά γενικά τα συνηθισμένα ελατήρια της συμπεριφοράς των ανθρώπων, το άλλο απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο για να του επιβάλει αυτήν ή την άλλη πράξη. Το πρώτο αρκείται να αναλύει και να ερμηνεύει, το δεύτερο συμβουλεύει ή επιτάσσει. Το ένα έχεις τομέα τις πράξεις, το άλλο έχει το αντικείμενό του πέραν από κάθε πράξη του παρόντος ή του παρελθόντος, σε ένα μέλλον ακόμη ακαθόριστο. Αλλά, είναι άλλο πράγμα να αναλύουμε το παρελθόν, άλλο πράγμα να παράγουμε το μέλλον. Μπορούμε να διαχειριστούμε το πρώτο μέρος της ηθικής επιστημονικά, το δεύτερο σε ορισμένα σημεία φαίνεται ακόμη να ξεφεύγει λίγο πολύ από τις θετικές επιστήμες. Το επαναλαμβάνουμε, η ανάλυση των ιδεών και των ηθικών αισθημάτων έγινε θαυμάσια από την αγγλική σχολή: εάν οι «γενέσεις» της προσφέρουν ακόμη πολυάριθμα κενά και ανακρίβειες, επιτρέπεται να ελπίζουμε ότι αργά ή γρήγορα αυτά τα κενά θα καλυφθούν, αυτές οι ανακρίβειες θα εξαφανιστούν. Αλλά οι ωφελιμιστές και οι θιασώτες της εξέλιξης καθόλου δεν θα προσκρούσουν πάντα στις ίδιες δυσκολίες όταν, περνώντας από την επιστημονική θεωρία στην πρακτική ηθική, θα προσπαθήσουν 1 Δες στο έργο μας Η Ηθική του Επίκουρου, τα κεφάλαια που είναι αφιερωμένα στον 18 ο αιώνα. 6

να καθιερώσουν έναν γενικό κανόνα δράσης και να κάνουν να επικρατήσει στην συμπεριφορά κάποιο αίσθημα ή κάποιο ένστικτο, για παράδειγμα το κοινωνικό ένστικτο, πάνω σε κάποιο άλλο το οποίο έχει επιστημονικά την ίδια αξία, για παράδειγμα στο ένστικτο της συντήρησης; Ο Spencer, σε ένα από τα έργα του, έχει συγκρίνει την ηθική με την αστρονομία. Αλλά εδώ, είναι η ίδια η αστρονομία που οφείλει να κανονίσει την κίνηση των άστρων και να σημειώσει την πορεία τους. Επί πλέον, αυτά τα άστρα είναι όντα που έχουν συνείδηση και νόηση που δεν υπακούουν στα τυφλά: πρέπει να τους αποδείξουμε ότι η πορεία που τους υποδεικνύεται είναι η καλύτερη όχι μόνο για την κοινωνία, αλλά και γι αυτά τα ίδια. Από αυτή την άποψη, μια θετική επιστήμη της ηθικής, που αγκαλιάζει το μέλλον της ανθρωπότητας και του ίδιου του ατόμου, εμφανίζεται ως απείρως πιο περίπλοκη από κάθε άλλη επιστήμη και ως υπερβαίνουσα πραγματικά την εμβέλεια του ανθρώπινου πνεύματος. Μάλιστα θα συναντούσε βεβαίως, όπως θα δούμε πιο κάτω, πολλές ανεπίλυτες αντιθέσεις ανάμεσα στο συμφέρον του ατόμου και το κοινωνικό συμφέρον. Αλλά αρκεί μια μόνο αντίθεση αυτού του είδους για να καταστρέψει μια ηθική που δεν μιλά παρά μόνο στο όνομα των πράξεων και για να προκαλέσει την αταξία ανάμεσα στα άτομα που θα ήθελε να διευθύνει από κοινού. Πως λοιπόν θα χειριστούμε με τρόπο καθαρά επιστημονικό πράγματα όπου ακριβώς η θετική επιστήμη δεν έχει ως αποτέλεσμα παρά να φέρει στο φως τις υπάρχουσες αντιθέσεις; Θα έπρεπε να κάνουμε μια δεύτερη Κριτική του πρακτικού λόγου από νέα άποψη. Χωρίς να καταλήξουμε σε κανένα από τα δογματικά συμπεράσματα του Kant και υιοθετώντας όλα τα δεδομένα της σύγχρονης επιστήμης, θα μπορούσαμε να δείξουμε ότι αυτά τα δεδομένα είναι πρακτικά ανεπαρκή όσο μένει για το μυαλό μας ένα οποιοδήποτε «άδηλο», επειδή αυτό το άδηλο παίρνει μέρος πάντοτε στις αποφάσεις μας. Δεν μπορούμε να το βγάλουμε από τις πράξεις μας όσο βρίσκεται στο βάθος της σκέψης μας. Είναι αυτό μάλιστα που επιτρέπει στο ηθικό ον, μπροστά στις πρακτικές αντινομίες που του παρουσιάζονται στην σημερινή κοινωνία, να τις υπερπηδήσει και να συμπεριφέρεται σαν να μην υπήρχαν. Θα έχουμε αργότερα την ευκαιρία να το διαπιστώσουμε, στον ορατό και χειροπιαστό κόσμο που μελετά η επιστήμη, η ανιδιοτέλεια, η αφοσίωση είναι αδικαιολόγητη. Αλλά δεν 7

υπάρχει καθόλου ένας άλλος κόσμος εκτός από αυτόν εδώ; Και η επιστήμη έχει πει την τελευταία της λέξη για τα πράγματα; - Αυτό είναι το γεμάτο από άγχος ερώτημα στο οποίο νομίζουμε ότι στηρίζεται σχεδόν όλη η ηθική. Είναι να πούμε ότι η ηθική έχει ακριβώς ως αρχή και ως αντικείμενο πέραν από την επιστήμη. Σε αυτό το πέραν από, δυο υποθέσεις είναι πιθανές. Ίσως, εάν γνωρίζαμε τα πράγματα σε βάθος, θα αναγνωρίζαμε ότι το πιο ηθικό ον, το πιο ανιδιοτελές, είναι και αυτό που έχει αντιληφθεί καλύτερα το σύμπαν και την αληθινή ύπαρξη, ότι αυτό που ονομάζεται το ιδεώδες είναι η βασική πραγματικότητα, η δύναμη που προορίζεται για τον τελικό θρίαμβο, και ότι αυτός που συνδέεται με αυτήν συνδέεται με το μόνο στερεό πράγμα, αμετάβλητο, αιώνιο. Ίσως αντίθετα, εάν γνωρίζαμε τα πράγματα σε βάθος, η συμπεριφορά που μας φαίνεται σήμερα η πιο ηθική θα μας φαινόταν ανόητη, ίσως μάλιστα, εάν η επιστήμη φτάσει κάποια μέρα στην ολοκλήρωσή της και την τελειότητά της, ο θρίαμβός της θα συνέπιπτε με την κατάργηση της ηθικής όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα: σε αυτή την εποχή, δεν θα την έχουμε πλέον ανάγκη και θα εξαφανιζόταν αφού θα είχε γίνει άχρηστη. Σύμφωνα με αυτή τη δεύτερη αντίληψη, η ηθική με τις θαυμάσιες διδαχές της δεν θα υπήρχε σήμερα παρά για να αναπληρώσει την επιστήμη, εκεί όπου κάνει ακόμη λάθη. Η ηθική θα ήταν κάτι σαν την ποίηση, που τείνει να σβήσει μπροστά στην επιστήμη: έχει να πραγματοποιήσει ένα πραγματικό ποίημα παρά μια ωραία ζωή. Οι μεγάλες πράξεις, που κάποτε ενέπνεαν τις εποποιίες, είναι τώρα οι ίδιες οι εποποιίες, και κανένα ποίημα δεν είναι άξιο τους. Ο ηθικολόγος, σε αυτή την υπόθεση, θα παράσερνε τους ανθρώπους κάνοντας να εμφανίζεται το αυστηρό σχήμα του καθήκοντος, όπως ο Τυρταίος παρακινούσε τους πολεμιστές χρησιμοποιώντας τα φαντάσματα των θεών, της δόξας και της πατρίδας. Για να αφοσιωθεί κανείς όταν η σωτηρία τον άλλων το απαιτεί, πρέπει να ξεγελιέται ο ίδιος με κάποια μεγάλη ιδέα, να σιγοτραγουδά μόνος του κάτι: το αυτί γεμάτο μουσική και η καρδιά γεμάτη αρμονία, τότε ξεχνιέται, ξεχνά τον πραγματικό κόσμο, και με αυτό τον τρόπο μπορεί να ολοκληρώσει με ηρεμία την θυσία του καθήκοντος. Αυτές είναι οι δυο υποθέσεις για το άγνωστο, η μια θετική, η άλλη αρνητική, μπρος στις οποίες θα μας αφήσει, μετά από εξέταση, αυτή η αγγλική ηθική που είχε στην αρχή ελπίσει να γίνει καθαρά επιστημονική και θετική. Το βασικό πρόβλημα, το ηθικό πρόβλημα, θα υφίσταται πάντοτε. 8

Για να φτάσουμε μέχρι την άκρη την κριτική της αγγλικής σχολής με την οποία ασχολούμαστε αυτή τη στιγμή, θα έχουμε ανάγκη από κάποια επιμονή. Αυτή η σχολή, που στηρίζεται συνεχώς στις ψυχολογικές ανακαλύψεις του αιώνα μας, έχει πηγές που είναι ανεξάντλητες. Επί πλέον, οι άγγλοι στοχαστές, για παράδειγμα ο Mill, δεν υποχωρούν μπροστά σε καμία επιδεξιότητα, και πρέπει να μπορούμε να τους ακολουθήσουμε σε όλες τις λοξοδρομήσεις της επιχειρηματολογίας τους. Εάν δεν είχαμε μπροστά μας παρά τους Hobbes και τους Spinoza, εάν η αγγλική σχολή και κυρίως η ωφελιμιστική σχολή αντιπροσωπευόταν στις μέρες μας από πνεύματα εξίσου λογικά, εξίσου αυστηρά στα ίδια τα παράδοξα, εάν αντιπροσωπευόταν μόνο από ανθρώπους όπως ο Helvetius και ο La Mettrie, ικανούς να μην οπισθοχωρούν, με την γαλλική λογική, μπροστά σε καμία συνέπεια της θεωρίας τους, το εγχείρημά μας θα ήταν στην πραγματικότητα πολύ εύκολο. Δεν θα έπρεπε παρά να ακολουθήσουμε την σκέψη τους προχωρώντας ολόισια μπροστά μας. Δεν συμβαίνει το ίδιο για κάποιους σύγχρονους εκπροσώπους της «επαγωγικής ηθικής»: το αγγλικό πνεύμα, πολύ διεισδυτικό, στερείται συχνά από αυστηρότητα και από σθένος. Η αγγλική σκέψη, λίγο περίπλοκη, ξεχνά ευχαρίστως τον ίσιο δρόμο, για να ακολουθήσει παράδρομους, χρησιμοποιώντας με ευχαρίστηση λεπτομερείς αναλύσεις, χάνει την όψη του συνόλου, και εάν η λεπτότητα σπάνια του λείπει, η λογική συχνά του λείπει. Βλέπει κανείς ότι δεν κρύβουμε καθόλου τις δυσκολίες του εγχειρήματός μας. Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει στη φιλοσοφία εύκολο θέμα. Όταν θέλουμε να εμβαθύνουμε σ ένα πρόβλημα, το βλέπουμε πάντοτε, καθώς εμφανίζονται νέα προβλήματα, να επεκτεινόμαστε έτσι στο άπειρο, και η νόηση, στο βαθμό που βυθίζεται πιο μέσα στην πραγματικότητα, αισθάνεται το φως να γίνεται πιο σπάνιο και να χάνεται λίγο λίγο: έτσι, κάτω από το βάθος των κυμάτων της θάλασσας, χλομιάζει και χάνεται το αμυδρό φως των άστρων σε μια μακρά και αμυδρή φωτεινή γραμμή. Ένα πράγμα πρέπει να μας ενθαρρύνει: εάν το ηθικό πρόβλημα βρίσκεται ανάμεσα στα πιο σκοτεινά, είναι επίσης αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο τον ανθρώπινο νου, είναι αυτό που τίθεται μπροστά μας με την μεγαλύτερη δύναμη: είναι ωραίο να ανακινούμε τέτοια θέματα, ακόμη και όταν η λύση φαίνεται κάποτε να λυγίζει στις δυσκολίες μας. 9

ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΙ ΕΝΟΡΑΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Αντίθεση της επαγωγικής μεθόδου και της ενορατικής μεθόδου, που αντιστοιχεί στην αντίθεση της φυσιοκρατικής ηθικής και της ορθολογικής ηθικής. Σπουδαιότητα του προβλήματος. 1.- Δύο μέρη στην ηθική μέθοδο: ανώτερο μέρος, που προσδιορίζει την αρχή της ηθικότητας, κατώτερο μέρος, που προσδιορίζει τις εφαρμογές αυτής της αρχής. Προοδευτική συμφωνία της επαγωγικής σχολής και της ενορατικής σχολής για το κατώτερο μέρος. Ο αυξανόμενος ρόλος τον οποίον αποδίδουν και η μία και η άλλη στο συμπέρασμα. 2.- Τελική ασυμφωνία των δυο μεθόδων στον ορισμό της αρχής της ηθικότητας.- Πως η επαγωγική μέθοδος λαμβάνει ως αρχή ένα γεγονός που ανακαλύπτεται από την επαγωγή, για παράδειγμα την επιθυμία για ευτυχία ή για ευχάριστη ζωή. Πως η εκ των προτέρων μέθοδος λαμβάνει ως αρχή μια ιδέα, αντικείμενο της ενόρασης: το αγαθό και το καθήκον. 3. Δυσκολίες τι οποίες συναντά ο Stuart Mill όταν θέλει να καθιερώσει με την επαγωγή μια αρχή της ηθικότητας που να μην είναι αυθαίρετη.- Απόσπασμα όχι δικαιολογημένο από αυτό που το επιθυμούμε σε αυτό που είναι επιθυμητό. Η ανώτερη μέθοδος του Spencer.- Ευρύ σύστημα της επαγωγής που περιλαμβάνει ολόκληρο τον κόσμο και από το οποίο συμπεραίνει κατόπιν την ανθρώπινη ηθική.- Αυτή η μέθοδος είναι ακόμη ατελής.- Πως, αντί να στηρίζεται σε απλά παρατηρήσιμα γεγονότα, η επαγωγική σχολή είναι πάντοτε υποχρεωμένη να στηρίζεται, όπως η αντίπαλη σχολή, σε μεταφυσικές υποθέσεις.- Μια τελευταία παρατήρηση για τις δυο μεθόδους. Η αντίθεση της «επαγωγικής ηθικής» και της «ενορατικής ηθικής», στην οποίαν επιμένει τόσο συχνά η σύγχρονη αγγλική σχολή, δεν κρύβει μόνο θέμα μεθόδου που θα ενδιέφερε τον ορθολογιστή και τον σοφό. Περιλαμβάνει δύο 10

αντίθετες αντιλήψεις για το σύνολο των πραγμάτων και γι αυτή τη γενική μεθόδου την οποίαν ακολουθεί, στην κυριολεξία, η ίδια η πρόοδος του σύμπαντος. Η αντίθεση της επαγωγής και της ενόρασης δεν καταλήγει στην αντίθεση της φυσιοκρατίας και του ιδεαλισμού; Σύμφωνα με το πρώτο από αυτά τα συστήματα, η φύση παράγει και διευθύνει τον νου, που εξυψώνεται λίγο-λίγο, από ένα είδος επαγωγικής πορείας, από το αισθητό γεγονός στον νόμο της κατανόησης, από την ύλη στη σκέψη, και παίρνοντας αυτό που πρέπει να είναι από αυτό που είναι. Σύμφωνα με την δεύτερη θεωρία, αντίθετα, η ορατή φύση δεν είναι το παν. Πέραν από αυτήν ή καλύτερα στο βάθος της ίδιας της φύσης, υπάρχει κάποια μυστηριώδης αρχή η οποία ερμηνεύει και καθορίζει την καθολική εξέλιξη και στην οποίαν πρέπει να αναζητούμε την τελευταία λέξη του κόσμου. Ο κόσμος το βεβαιώνει αυτή η θεωρία- έχει μια κατεύθυνση, ένα σκοπό. Δεν έχουμε πει τα πάντα όταν λέμε: αυτό είναι, επειδή αυτό που είναι συνεπάγεται χωρίς αμφιβολία από αυτό που έπρεπε να είναι, η πραγματικότητα αποβλέπει προς ένα ιδεώδες όπου βρίσκει την αληθινή της ερμηνεία. Επίσης, ενώ η επαγωγική ηθική είναι βασικά η φυσιοκρατική ηθική, ενώ ισχυρίζεται ότι στηρίζεται μόνο σε γεγονότα και σε φυσικούς νόμους, η ενορατική ηθική, αντίθετα, είναι η ιδεαλιστική ηθική, η οποία δέχεται στον εαυτό της στοιχεία ανώτερα από κάθε καθαρά φυσικό νόμο και από κάθε αισθητό γεγονός. Εκεί, ήταν το γεγονός που αναγορεύεται σε νόμο, εδώ, είναι ο νόμος που γίνεται αντιληπτός ως προηγούμενος του γεγονότος και επιβαλλόμενος σε αυτό. Εκεί, ήταν η μοιρολατρία των επιθυμιών που επιδιώκει το μεγαλύτερο άθροισμα ηδονών, εδώ, είναι η ιδέα και η βούληση που υποτάσσουν τις επιθυμίες και τις ηδονές σε έναν ανώτερο σκοπό. Η πάλη των δύο μεθόδων και των δύο θεωριών στις οποίες όλες οι άλλες έρχονται να περιοριστούν φαίνεται να φτάνει στις μέρες μας σε αποφασιστική και κρίσιμη στιγμή. Ποτέ το ερώτημα δεν είχε τεθεί τόσο καλά. Ποτέ δεν είχαν εξαχθεί καλύτερες λύσεις από την μια μεριά και από την άλλη. Σε αυτό το πρόβλημα της ηθικής μεθόδου, είναι ο θετικισμός και η μεταφυσική, είναι κατά κάποιο τρόπο η φύση και η ιδέα που αντιμάχονται. Εάν οι δύο μέθοδοι είναι έτσι αντίθετες στις αρχές από τις οποίες ξεκινούν και στο σκοπό προς τον οποίο τείνουν, εν τούτοις, από άποψη καθαρά λογική, η ανομοιότητά τους είναι μικρότερη απ όσο γενικά νομίζουμε. Θα αναζητήσου- 11

με πρώτα τα σημεία στα οποία συμφωνούν, ώστε να περιορίσουμε έτσι σταδιακά τη συζήτηση. 1. Υπάρχουν στην ηθική μέθοδο δυο διακριτά μέρη: το ένα κατώτερο, όπου, καθώς είναι δεδομένες οι αρχές, πρόκειται να αναπτύξουν τις συνέπειες τους, το άλλο ανώτερο, όπου πρόκειται να καθιερώσουν αυτές τις ίδιες τις αρχές. Οι εκφράσεις της επαγωγικής μεθόδου και της ενορατικής μεθόδου, που είναι τόσο αγαπητές στους σύγχρονους φιλοσόφους της Αγγλίας, απέχουν από το να προσφέρουν όλη την επιθυμητή σαφήνεια. Θέλουν να πουν ότι η ηθική πρέπει να προχωρά μόνο με επαγωγή στην καθιέρωση των αρχών της, ή ότι πρέπει να προχωρά και με επαγωγή στην ανάπτυξη όλων των συνεπειών της, με τρόπο ώστε να μην παρουσιάζει παρά μια μακρά σειρά επαγωγών και εμπειρικών γενικεύσεων; Το ωφελιμιστικό σύστημα προσπάθησε κατ αρχήν να συγκροτηθεί με αυτή την δεύτερη μορφή, ως μια εξολοκλήρου επαγωγική ηθική στις αρχές της και τις συνέπειές της. Αλλά θα δούμε τους ωφελιμιστές να περιορίζουν λίγο-λίγο αυτό το σωρό των επαγωγών σε μια μοναδική, βασική, που παρέχει την αρχή τους. - Από την πλευρά της, η ενορατική μέθοδος άρχισε, και αυτή, με το να θεωρείται ενορατική συγχρόνως στην αρχή της και στις συνέπειές της, με τρόπο ώστε να προσφέρει έτσι μια μακρά σειρά ενοράσεων. Αλλά κατέληξε η ίδια να συγκεντρώσει όλες αυτές τις ενοράσεις σε μια μοναδική, που της χρησιμεύει ως αρχή. Η αντίθεση των δύο θεωριών, η οποία υφίστατο στην αρχή συγχρόνως στο ανώτερο μέρος και στο δευτερεύον μέρος της ηθικής, έχει λοιπόν συγκεντρωθεί στο θέμα των αρχών, και η συμφωνία τείνει να καθιερωθεί για το υπόλοιπο ανάμεσα στην επαγωγική σχολή και την ενορατική σχολή. Ας δούμε πρώτα πως οι δυο αντίπαλες μέθοδοι συμφιλιώθηκαν λίγο-λίγο στο δευτερεύον μέρος της ηθικής. Θα μπορέσουμε καλύτερα να σημειώσουμε κατόπιν το αληθινό σημείο απόκλισης, κατά συνέπεια το αληθινό κέντρο του προβλήματος, όπου θα πρέπει κάποια μέρα να βρεθεί η λύση. Την εποχή του Bentham, η ενορατική ηθική στην Αγγλία βρισκόταν ακόμη στην πρώτη περίοδο της ανάπτυξής της: Ο Shaftesbury, ο Hutcheson και ο Hume δέχονταν ένα είδος «ηθικής αίσθησης», «ηθικού γούστου», και προχωρούσαν λιγότερο με διανοητικές ενοράσεις παρά με επίκληση στο απλό αίσθη- 12

μα. Η ηθική μέθοδος, όπως ο Price και η σκωτική σχολή φαίνεται ότι την αντιλαμβάνονταν, άξιζε περισσότερο αυτό το όνομα της ενορατικής. Σύμφωνα με αυτή τη σχολή, η νόησή μας αντιλαμβάνεται, με άμεσες ενοράσεις, την καλή ή κακή ποιότητα των ιδιαίτερων πράξεων. Κρίνω ότι αυτό είναι κακό, ότι αυτό είναι καλό, και κάθε μια από αυτές τις ιδιαίτερες κρίσεις, απόλυτη στο είδος της, δεν μπορεί να συνδεθεί με καμία μοναδική και ανώτερη κρίση. Εδώ βρίσκεται, εάν θέλετε, μια ορθολογική ηθική, αλλά που δέχεται μια σειρά από αξιώματα, αλήθειες και σαν ηθικότητες εξίσου αρχικές ή ακατανίκητες. Ο Reid κάνει τον κόπο να υπολογίσει αυτά τα αξιώματα και μικραίνει ακόμα περίεργα την σκέψη του Price. «Δεν είναι, λέει, ένα σύστημα ηθικής όπως ένα σύστημα γεωμετρίας, όπου κάθε πρόταση λαμβάνει το προφανές της από προηγούμενες προτάσεις Ένα σύστημα ηθικής μοιάζει περισσότερο με ένα βοτανικό σύστημα, συλλογή αληθειών που δεν συνδέονται οι μεν με τις δε και στις οποίες η τακτοποίηση δεν έχει σκοπό να παράγει το προφανές, αλλά απλά να διευκολύνει την αντίληψη και να υποβοηθήσει την μνήμη 2.» Δεν βρίσκουμε, σε αυτή τη μέθοδο της αισθηματικής σχολής και της σκωτικής σχολής, ανεπάρκεια που έπρεπε να προκαλέσει αναπόφευκτη αντίδραση; Κάθε αληθινή επιστήμη, ενορατική ή επαγωγική, τείνει να συνδέει τα πράγματα μεταξύ τους και να καθιερώνει ανάμεσα στις αλήθειες σχέσεις αρχής προς συνέπεια. Η βοτανική μάλιστα, για την οποίαν μιλά ο Reid, απέχει πολύ από το να είναι μια απλή και ξερή απαρίθμηση: σε αυτή την περίπτωση, θα ήταν κατάλογος, όχι πραγματική επιστήμη. Η βοτανική δεν απαριθμεί μόνο, ταξινομεί, δηλαδή ανάγει το ειδικό στο γενικό, το άτομο στο είδος. Η βοτανική έκανε ακόμα περισσότερα με τον Lamarck: έχει προσπαθήσει να αναγάγει στη μονάδα όλα τα είδη και όλα τα γένη. Έχει προσπαθήσει μια σύνθεση που περιλαμβάνει όλο το φυτικό βασίλειο και που εκτείνεται μέχρι το ζωικό βασίλειο. Η ηθική για την οποία μιλά ο Reid δεν είναι λοιπόν βοτανική. Λείπει από αυτή 2 Reid, Ess., V, Ch.i. Είναι αυτή η αντίληψη μιας ηθικής στην κυριολεξία αξιωματικής η οποία αργότερα έπρεπε να επικρατήσει στη Γαλλία στον Victor Cousin. «Η ηθική, λέει, έχει τα αξιώματά της, όπως οι άλλες επιστήμες. Δεδομένης της ιδέας της κατάθεσης, αναρωτιέμαι εάν αυτή για να την διατηρήσουμε πιστά δεν συνδέεται εξίσου απαραίτητα όσο η έννοια του τριγώνου συνδέεται με την ισότητα των τριών γωνιών του με δύο ορθές γωνίες.» Cousin, Cours d hist. de philos. Mod., II, p. 296). Ακόμη πιο πρόσφατα, θα ορίσουμε με τον Jules Simon την ηθική μέθοδο ως «την τέχνη να ερωτά κανείς την ηθική συνείδηση και να εκφράζει καθαρά τις απαντήσεις του χρησμού». 13

την συλλογή ηθικών κρίσεων και ενοράσεων η αρχή της ενότητας που απαιτεί κάθε επιστημονική μέθοδος. Δεν έχουν εδώ παρά αρχές διαφοράς, ξεχωριστά αξιώματα, αδιάσειστα, απόλυτα. Η ανάλυση δεν ολοκληρώνεται καθόλου με σύνθεση: τίποτα το ενιαίο και το γενικό, στο οποίο θα μπορούσαμε να καταλήξουμε ή από το οποίο θα μπορούσαμε να εξάγουμε την σειρά των υποτιθέμενων αξιωμάτων. Η ηθική γίνεται ένα είδος περιπτωσιολογίας και μνημοτεχνικής, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Reid. Δεν είναι πλέον η ηθική. Θα μπορούσαμε σωστά να πούμε ότι έχει ως αντικείμενο να ερμηνεύει τους εσωτερικούς χρησμούς, αλλά η ερμηνεία των χρησμών, όπως έλεγε ο Σωκράτης, αφορά μάλλον τους μάντεις παρά τους φιλοσόφους. Να μην αισθανόμαστε έκπληξη λοιπόν με την ακραία αντίδραση που έδειξε ο Bentham, ενάντια στην θεωρία της ηθικής αίσθησης ή αυτής των ηθικών ενοράσεων που εννοούνται κατ αυτόν τον τρόπο. Σε ένα απόλυτο και αποκλειστικό σύστημα ο Bentham απάντησε με ένα σύστημα εξίσου απόλυτο και αποκλειστικό. Η μέθοδός του είναι καθαρά πειραματική. Δεν συνίσταται παρά στο να παρατηρεί τις ηδονές ή τους πόνους και να τους συγκρίνει μεταξύ τους. Τα όργανα αυτής της μεθόδου είναι ο αριθμητικός υπολογισμός, οι πίνακες και οι κατάλογοι των ηδονών, τους οποίους ο Bentham έκανε όμοιους με τον πίνακα των χημικών συγγενειών. Ένα ιδανικό όργανό θα ήταν αυτό το είδος του «ηθικού θερμομέτρου» με τη βοήθεια του οποίου η επιστήμη των παθών ή «η διανοητική παθολογία» θα μετρούσε το σύνολο των ηδονών που θα προκαλούσε κάθε πράγμα στον καθένα. Δεν θα αποδώσουμε κατηγορία στον Bentham ότι επιδιώκει ένα πάρα πολύ υψηλό ιδεώδες, αλλά μάλλον ότι είναι τόσο προσγειωμένος και ότι χειρίζεται την ανθρώπινη ευτυχία σαν πουγκί με εσκούδα. Εντούτοις έχει την αξία ότι ξεκίνησε να συγκροτήσει την ηθική σε επιστημονική βάση. Το βασικό μειονέκτημα της μεθόδου του Bentham είναι ότι είναι πολύ στενή: της λείπει η εμβέλεια, αγνοεί τις μεγάλες γενικεύσεις. Δεν παρατηρεί τα γεγονότα παρά για να τα συγκρίνει μεταξύ τους και να τα αξιολογήσει. Αλλά δεν ξανανεβαίνει καθόλου από αυτά τα γεγονότα στους νόμους που τα δημιουργούν και τα καθορίζουν. Με τον Stuart Mill, η πειραματική μέθοδος σταματά να στηρίζεται στην απλή σύγκριση των γεγονότων, στην απλή αξιολόγηση των ηδονών και των πόνων. Δεν παρατηρεί μόνο τα φαινόμενα: προσπαθεί να συμπεράνει πραγματικά τους 14

νόμους και να ανέβει από το ειδικό στο γενικό. Οδηγεί τα ηθικά φαινόμενα όπως τα ψυχολογικά φαινόμενα στο νόμο του συνειρμού. Έκτοτε, αντί να περιορίζεται σε μια σειρά συμπερασμάτων καθαρά εμπειρικών, ο Stuart Mill αναγνωρίζει ότι η ηθική τείνει με την πρόοδο της, όπως όλες οι άλλες επιστήμες, να γίνεται όλο και περισσότερο συμπερασματική. Η πρώτη αρχή θα αποκτηθεί μόνο με επαγωγή, να γνωρίζουμε την καθολική επιθυμία της ευτυχίας. Αλλά, από τη στιγμή που θα καθιερωθεί αυτή η αρχή, θα βγάζουμε με συμπέρασμα όλες τις συνέπειες τις οποίες περικλείει, και η ηθική θα καταλήξει να σχηματίζει μια αλυσίδα από αποδείξεις δεμένη σε ένα μοναδικό κρίκο. Θα είναι μια επιστήμη επαγωγική στην αρχή της και συμπερασματική στις εφαρμογές της. Ο Spencer πηγαίνει ακόμη πιο μακριά: θέλει η πρώτη αρχή απ όπου συμπεραίνεται όλο το υπόλοιπο να έχει χαρακτήρα αναγκαιότητας, που στη συνέχεια θα μεταδοθεί σε όλες τις συνέπειές της, με τέτοιο τρόπο που το αυθαίρετο να εξαιρείται από το συνολικό σύστημα της ηθικής. Γι αυτό, συνδέει την επιστήμη των ηθών με την επιστήμη του σύμπαντος, και την επιθυμία της ευτυχίας στον άνθρωπο με τον υπέρτατο νόμο του κόσμου: αυτοσυντήρηση. Ο Herbert Spencer είναι ένα είδος θετικιστή Spinoza, με αυτή τη διαφορά που, εμβαθύνοντας περισσότερο στην αρχή της αυτοσυντήρησης, συνάγει από αυτήν την πρόοδο στο ον: κάθε συντήρηση είναι εξέλιξη. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα την οποία προσθέτει στις ιδέες του Spinoza, του Holbach και του Volney 3. Από την πλευρά της, η διαισθητική μέθοδος τείνει επίσης να περιορίσει την ηθική σε ένα ευρύ σύστημα συμπερασμάτων, και η υπέρτατη αρχή αυτών των συμπερασμάτων είναι ανάλογη με αυτήν του Spencer: η καθολική τάξη, που περικλείει επίσης την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ευτυχία της ανθρωπότητας. Φαίνεται λοιπόν ότι οι δυο μέθοδοι προχωρούν η μια προς το μέρος της άλλης, ότι η ασυμφωνία τείνει να επικεντρώνεται σε ένα μόνο σημείο. Αλλά αυτό το βασικό σημείο, είναι το γένος της αναγκαιότητας που ανήκει στην πρώτη αρχή απ όπου προκύπτει η ηθική. Οι μεν βλέπουν σ αυτήν μια απλή αναγκαιότητα γεγονότος, κατά συνέπεια μια φυσική αναγκαιότητα. Οι άλλοι βλέπουν σ αυ- 3 Για τον Holbach και τον Volney, δες το έργο μας Ηθική του Επίκουρου. 15

τήν μια αναγκαιότητα δικαιώματος και καθήκοντος, μια αναγκαιότητα κυρίως ηθική. Με μια λέξη, η επαγωγική μέθοδος τείνει να μεταβληθεί σε ενορατική μέθοδο η οποία λαμβάνει από μια πρώτη αρχή, που έχει αποκτηθεί μόνο με επαγωγή, όλες τις συνέπειες τις οποίες περιέχει. Και αυτή η μέθοδος συγχέεται μάλιστα εν μέρει με την μέθοδο που αποκαλείται ορθολογική, η οποία συμπεραίνει από μια πρώτη αρχή, που έχει αποκτηθεί μόνη με ενόραση, όλες τις συνέπειες τις οποίες περιέχει 4. Σε αυτή λοιπόν την πρώτη αρχή, όπου επικεντρώνεται η συζήτηση, πρέπει να ξανανεβούμε. Σε αυτό το σημείο αντιτίθενται πραγματικά η εμπειρική σχολή και η ενορατική σχολή. 2.- Για να μην μας διαφεύγει συνεχώς η πρώτη αρχή των ηθικών συμπερασμάτων, χρειάζεται ένα σταθερό σημείο στο οποίο θα μπορούσαμε να την προσαρτήσουμε και το οποίο αποκλείει κάθε αυθαίρετο. Αλλά αυτό το σταθερό σημείο με την σειρά του, το οποίο έχει σημασία να προσδιορισθεί με επιστημονική ακρίβεια, μπορεί να παρασταθεί με δυο τρόπους: μπορεί να είναι γεγονός της εμπειρίας ή ιδέα που γίνεται αντιληπτή με το νου ως ανώτερη από την εμπειρία. Στην πρώτη υπόθεση, η οποία είναι αυτή της αγγλικής σχολής, η ηθική μέθοδος θα εξαρτούσε όλα της τα συμπεράσματα από ένα γεγονός που είναι εμπειρικά δεδομένο. Για παράδειγμα, η επιθυμία της ευτυχίας είναι ένα γεγονός. Καθώς έχει τεθεί αυτό το γεγονός, θα συμπεράνουμε τις συνθήκες, και θα αποκτήσουμε έτσι μια επιστήμη της ευτυχίας. Δεν θα ξεκινήσουμε με το να πούμε ότι πρέπει να επιθυμούμε την ευτυχία, ή ότι είναι επιθυμητή, αλλά ότι στην πραγματικότητα την επιθυμούμε. Αυτή η πρώτη επιθυμία αφού τεθεί ως αρχή, θα γίνουν επιθυμητά τα μέσα για να την ικανοποιήσουμε, και η ιδέα της αναγκαιότητας θα εισαχθεί τότε στη επιστήμη των ηθών, χωρίς να εκφράζει κάτι άλλο από αυτό που εκφράζει σε όλες τις άλλες επιστήμες, να γνωρίζουμε την αναγκαιότητα των μέσων για τους σκοπούς και τις αιτίες για τα αποτελέσματα. Αυτή θα ήταν μια ηθική πραγματικά θετική, ανάλογη με τις άλλες πειραματικές επιστήμες, που μελετά όπως αυτές τις αναγκαίες και σταθερές σχέσεις, 4 Η εκ των υστέρων ηθική είναι ηθική επαγωγική- ενορατική. Η εκ των προτέρων ηθική είναι ηθική ενορατική- επαγωγική. 16

με ένα γεγονός της εμπειρίας ως σημείο εκκίνησης. Η βασική πρόταση της ηθικής δε θα ήταν παρά η ερμηνεία αυτού του γεγονότος. Δεν θα εξέφραζε ακόμα ένα καθήκον, δεν θα εξέφραζε ούτε μια απλή δύναμη, δεν θα έλεγε: Οφείλεις να θέλεις αυτό, για παράδειγμα την εγκράτεια, ή: μπορείς να θέλεις αυτό, αλλά θα έλεγε: στην πραγματικότητα, θέλεις αυτό, να ξέρεις την πιο μεγάλη σου ευτυχία. Αλλά, χρειάζονται μέσα για να την αποκτήσεις, και η εγκράτεια είναι μέρος αυτών των μέσων. Συνεπώς, λογικά, πρέπει να θέλεις την εγκράτεια.- Η λέξη πρέπει δεν σημαίνει παρά την λογική συμφωνία της συνέπειας με την αρχή. Η άλλη ηθική, αντίθετα, δεν διέπεται απλά από ένα πραγματικό γεγονός, αλλά από μια ιδέα που δεν είναι ακόμη πραγματική και η οποία εντούτοις πρέπει να γίνει πραγματική για τον ίδιο τον εαυτό της και καθόλου ως μέσο για άλλο πράγμα. Με μια λέξη, αντί για ένα παραγόμενο καθήκον και απλά λογικό, όπως όταν λέμε ότι για να αναρρώσουμε από τον πυρετό πρέπει να πάρουμε κινίνο, θα είχαμε αρχικό και απόλυτο ηθικό καθήκον, που επιβάλλεται στην βούληση από μόνο του και όχι δυνάμει ενός γεγονότος που προηγείται και του οποίου θα ήταν συνέπεια. Η πρώτη μέθοδος καταλήγει σε μια ηθική του γεγονότος, η δεύτερη σε μια ηθική του καθήκοντος στην κυριολεξία. Αυτή είναι πράγματι η τελική και ακριβής μορφή την οποίαν τείνει να πάρει το πρόβλημα για αυτές τις δυο σχολές. Ο Stuart Mill αναγνωρίζει ότι πρέπει να συνδέσει όλη την ηθική με μια αρχή που να μην είναι αυθαίρετη, αλλά να είναι πραγματικά «δικαιολογημένη». Στις καθαρά φυσικές τέχνες, όπως στην τέχνη του κτίστη ή του γιατρού, αυτή η αναγκαιότητα γίνεται σπάνια αισθητή, επειδή γενικά κανείς δεν αρνείται ότι ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν είναι επιθυμητός. Στην ηθική τέχνη, αντίθετα, προτείνονται ταυτόχρονα πολλοί σκοποί. Πρέπει λοιπόν να αποφασίσουμε ανάμεσά τους και να μην «εγκαταλείψουμε τους σκοπούς τους οποίους πρέπει να επιδιώκει η τέχνη της ζωής ή της κοινωνίας σε θολές υποδείξεις της παραδομένης στην εαυτό της νόησης, intellectus sibi permissus 5.» - - «Πρέπει να υπάρχει, προσθέτει ο Stuart Mill, κάποιος κανόνας, κάποιο πρότυπο ή καθολικός τύπος που χρησιμεύει να προσδιορίσουμε τον καλό ή τον κακό χαρακτήρα, με απόλυτο ή με σχετικό τρόπο, των σκοπών 5 Ωφελιμισμός, κεφ. I. 17

ή των αντικειμένων της επιθυμίας.» Και δεν μπορεί να υπάρχει παρά μόνο ένας τύπος αυτού του είδους, επειδή «εάν υπήρχαν πολλές ανώτερες αρχές συμπεριφοράς, η ίδια συμπεριφορά θα μπορούσε να δικαιολογηθεί με μία από αυτές τις αρχές και να καταδικαστεί από κάποια άλλη, και θα απαιτείτο κάποια αρχή πιο γενική που θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως διαιτητής ανάμεσα στις άλλες. 6» Καθώς το θέμα της ηθικής μεθόδου έχει εξυψωθεί έτσι στο ύψος ενός προβλήματος με το οποίο ασχολείται όλη η φιλοσοφία, ας δούμε εάν η λύση την οποίαν δίνει η σχολή του είναι ικανοποιητική. 3.- Ο Stuart Mill ελπίζει με επαγωγή να δικαιολογήσει την υπέρτατη αρχή της ηθικής. «Η μόνη απόδειξη που μπορούμε να δώσουμε ότι ένα πράγμα είναι ορατό, είναι ότι οι άνθρωποι πραγματικά το βλέπουν. Η μόνη απόδειξη ότι ένας ήχος μπορεί να ακουστεί, είναι ότι οι άνθρωποι τον ακούνε. Και ούτω καθ εξής για τις άλλες πηγές της εμπειρίας μας. Ομοίως, φαντάζομαι ότι η μόνη απόδειξη ότι κάτι είναι επιθυμητό, είναι ότι οι άνθρωποι στην πραγματικότητα το επιθυμούν» Εδώ εμφανίζεται μια πρώτη δυσκολία. Η λέξη ορατό και η λέξη επιθυμητό έχουν ανάλογη έννοια; Το να πούμε ότι ο ήλιος είναι ορατός, σημαίνει απλά ότι μπορούμε να τον δούμε, το να πούμε ότι η ευτυχία είναι επιθυμητή, δεν σημαίνει μόνο ότι μπορούμε να την επιθυμούμε, αλλά ότι οφείλουμε να την επιθυμούμε. Ο Stuart Mill φαίνεται να συγχέει την έννοια των λέξεων μπορώ και οφείλω. Και πέραν από αυτό: η απόδειξη ότι ένα πράγμα είναι ορατό, σύμφωνα με αυτόν, σημαίνει ότι το βλέπουμε. Και πράγματι η απόδειξη εδώ ισχύει, αλλά γιατί; Επειδή η συνέπεια δεν υπερβαίνει την αρχή. Καταλήγουμε από το πραγματικό στο δυνατό, από το γεγονός στην δυνατότητα, σύμφωνα με το ρητό των σχολαστικών: Ab esse ad posse valet consequentia. Ομοίως, από το ότι επιθυμώ την ευτυχία, έχω το δικαίωμα να συμπεράνω ότι μπορώ να την επιθυμώ. Αλλά δεν βρίσκεται καθόλου εδώ η αρχή την οποίαν έχει ανάγκη η ηθική. Έχω λοιπόν το δικαίωμα, από το γεγονός ότι επιθυμώ την ευτυχία, να συμπεράνω ότι οφείλω να την επιθυμώ; Καθόλου, επειδή η συνέπεια θα υπερέβαινε εδώ την αρχή. Σύμφωνα με τον ιδεαλισμό, όταν πηγαίνω από το γεγονός στην 6 Λογική, II, 558, 559. 18

δυνατότητα, κάνω απλή ανάλυση ή, όπως λέει ο Kant, μια αναλυτική κρίση. Όταν πηγαίνω από το γεγονός στην υποχρέωση, συνδέω το γεγονός με μια ιδέα που το ξεπερνά, κάνω σύνθεση ή μια συνθετική κρίση. Στην πρώτη περίπτωση, μπορώ να αρκούμαι σε μια πειραματική επαγωγή, στην δεύτερη περίπτωση, έχω ανάγκη να βρω κατ αρχήν στη συνείδησή μου την ανώτερη ιδέα με την οποίαν ελέγχω και κρίνω το γεγονός. Είναι άλλο πράγμα μια απλή δυνατότητα, είναι άλλο πράγμα μια αναγκαιότητα. Ο Stuart Mill θα έπρεπε να εξετάσει αυτό το σημείο. Καθώς δεν το έχει κάνει, δεν έχει πραγματικά το δικαίωμα να βάλει στην αρχή της ηθικής του κάτι άλλο εκτός από το απλό γεγονός: μπορεί να λέει ότι επιθυμούμε την ευτυχία και ότι τα μέσα της ευτυχίας είναι αναλόγως επιθυμητά, αλλά δεν έχει αποκτήσει το δικαίωμα να λέει ότι η ευτυχία είναι αυτή η ίδια επιθυμητή ή πρέπει να την επιθυμούμε. Επίσης μάταια προσθέτει: «Δεν μπορούμε να δώσουμε κανένα λόγο για να αποδείξουμε ότι η γενική ευτυχία είναι επιθυμητή, εάν δεν είναι παρά ο καθένας, στο βαθμό που το πιστεύει προσιτό για εκείνον, που επιθυμεί την δική του ευτυχία. Εξάλλου, καθώς αυτό είναι γεγονός, μας είναι αποδεδειγμένο, με όλες τις αποδείξεις που θα μπορούσαμε να απαιτήσουμε, ότι η ευτυχία είναι ένα αγαθό, ότι η ευτυχία του κάθε ατόμου είναι ένα αγαθό γι αυτό το άτομο, και ότι κατά συνέπεια η γενική ευτυχία είναι ένα αγαθό για την συνένωση όλων των ατόμων. Η ευτυχία έχει αποδείξει το δικαίωμα της να είναι ένας από τους σκοπούς της συμπεριφοράς μας και, κατά συνέπεια, να είναι ένα από τα κριτήρια της ηθικής μας.» Όχι, η ευτυχία δεν έχει αποδείξει ακόμη με αυτά το δικαίωμα της να είναι ένας από τους σκοπούς της συμπεριφοράς μας. Έχει απλά αποδείξει ότι στην πραγματικότητα μπορεί να ληφθεί ως σκοπός, όπως στην πραγματικότητα ο πλούτος, η εξουσία, η υγεία, ακόμη το καθήκον μπορούν να ληφθούν ως σκοποί. Ας προσθέσουμε ότι η ευτυχία, υποθέτοντας ότι έχει αποδείξει, με επαγωγή βγαλμένη από τα γεγονότα, το δικαίωμά της να είναι ένα ηθικό κριτήριο, δεν έχει αποδείξει από αυτό μόνο ότι είναι το μοναδικό κριτήριο. «Για να το κάνει, λέει ο ίδιος ο Stuart Mill, θα φαινόταν, σύμφωνα με τον ίδιο κανόνα, απαραίτητο να αποδείξει όχι μόνο ότι οι άνθρωποι επιθυμούν την ευτυχία, αλλά επίσης ότι δεν επιθυμούν ποτέ κάτι άλλο. Αλλά, είναι χειροπιαστό ότι επιθυμούν πράγματα που, στην καθημερινή γλώσσα, είναι εντελώς ξεχωριστά από την ευ- 19

τυχία. Επιθυμούν, για παράδειγμα, την αρετή και την απουσία της φαυλότητας όχι λιγότερο πραγματικά από την ηδονή και την απουσία του πόνου. Η επιθυμία της αρετής είναι ένα γεγονός λιγότερο καθολικό, αλλά τόσο αυθεντικό όσο η επιθυμία της ευτυχίας. Και από αυτό οι αντίπαλοι του ωφελιμιστικού κριτηρίου θεωρούν ότι έχουν το δικαίωμα να συμπεράνουν ότι οι πράξεις των ανθρώπων έχουν άλλους σκοπούς παρά την ευτυχία, και ότι η ευτυχία δεν είναι καθόλου το κριτήριο της επιδοκιμασίας και της αποδοκιμασίας.» Για να οδηγήσει όλους τους ακολουθούμενους σκοπούς στην ευτυχία, η ωφελιμιστική θεωρία επικαλείται μια νέα επαγωγή με την οποίαν θέτει την δεύτερη αρχή που της είναι αναγκαία. Ο καθένας επιθυμεί την ευτυχία: να η πρώτη επαγωγή. Ο καθένας δεν επιθυμεί παρά την ευτυχία: να η δεύτερη επαγωγή. Όλη η αγγλική ψυχολογία έχει ως σκοπό να αποδείξει, κάτω από την προφανή επιθυμία άλλων σκοπών πέραν από την ευτυχία, την πραγματική επιθυμία της ίδιας της ευτυχίας. Αλλά ακόμη και εδώ, θα μπορούσαμε να πούμε, τι αποδεικνύει η επαγωγική μέθοδος; Απλά την δυνατότητα να επιθυμούμε την ευτυχία νομίζοντας ότι επιθυμούμε κάτι άλλο, την δυνατότητα να είμαστε εγωιστές νομίζοντας ότι είμαστε αφιλοκερδείς ή να φαινόμαστε ότι είμαστε. Από αυτό το να πούμε ότι πραγματικά ο εγωισμός είναι καθολικός και ότι η επιθυμία της δικής του ευτυχίας είναι το μοναδικό κίνητρο των ανθρωπίνων πράξεων, υπάρχει απόσταση την οποίαν η απλή επαγωγή δεν έχει καλύψει. Ο Spencer αισθάνθηκε την ανεπάρκεια της επαγωγικής μεθόδου, όπως την χρησιμοποιούσαν οι Stuart Mill και οι Bain. Χρησιμοποίησε μια εντελώς νέα μέθοδο με εξαιρετική τόλμη. Το είδαμε, μια ή περισσότερες αποσπασματικές επαγωγές δεν μπορούν να δώσουν παρά δυνατότητες και πιθανότητες. Δεν μπορούν να φτάσουν στο βάθος των πραγμάτων. Δεν μπορούν να πουν ρητά: Αυτό είναι, ή: Αυτό δεν είναι. Δίνοντας ως βάση στην ηθική επαγωγές εξαιρετικά στενές, οι προηγούμενοι από τον Spencer δεν φαίνονταν λοιπόν να την θεμελιώνουν παρά σε απλές δυνατότητες, όχι σε πραγματικότητες. Είναι επειδή είχαν πολύ στενή οπτική. Για εκείνον που καλύπτει έναν πολύ ευρύ ορίζοντα, υπάρχει ένα σημείο όπου το δυνατό τείνει να συγχωνευθεί με το πραγματικό και όπου η επαγωγή παρέχει πιθανότητες τόσο μεγάλες που ισοδυναμούν περίπου με βεβαιότητες. Πράγματι, υποθέστε μια σειρά από επαγωγές ικανή να λάβει υπόψη της όλη την αλυσίδα των φαινομένων. Υποθέστε ότι αυτές οι 20

επαγωγές συμπληρώνονται η μία από την άλλην κρατώντας εντελώς η μια την άλλην, και ότι με αυτό τον τρόπο σχηματίζουν ένα σύστημα. Υποθέστε ότι τίποτα δεν τις διαψεύδει, και ότι όλα ανάγονται στο αντίθετο, ότι μπορούν επιτέλους να ερμηνεύσουν ολόκληρο τον κόσμο και να μας ερμηνεύσουν εμάς τους ίδιους. Η επαγωγή, όταν την επεκτείνετε έτσι σε όλο το σύμπαν, δεν δίνει λοιπόν ακόμη μια απλή δυνατότητα ή καλύτερα δεν τείνει να φτάσει στην ίδια την πραγματικότητα; Δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που χωρίζει λογικά την υπόθεση της πραγματικότητας, είναι απλό θέμα επέκτασης, και ότι μια υπόθεση που θα περιελάμβανε το σύμπαν στο σύνολό του ως ένα τεράστιο πλέγμα, χωρίς να αφήνει χωρίς ερμηνεία ούτε ένα μόνο φαινόμενο, θα ήταν η πιο βέβαιη από τις αλήθειες; Έτσι η επαγωγή, χάρις στην καθολικότητα, θα κατέληγε να γίνει βεβαιότητα, μια αρκετά πλατειά σύνθεση θα κατέληγε να φτάσει στο βάθος των πραγμάτων. Αυτή η καθολική σύνθεση, αυτό είναι το ιδεώδες το οποίο προσδοκά ο Spencer. Η μέθοδός του συνίσταται στο να κατασκευάσει ολόκληρο το σύμπαν πριν συμπεράνει τι είναι η ανθρώπινη ηθικότητα. Δεν υπάρχουν νόμοι μόνο για τον άνθρωπο, και η συνείδησή του δεν είναι κατά κάποιο τρόπο παρά κατάλοιπο της καθολικής συνείδησης. Ακατανίκητη επιθυμία για ευτυχία ή για ευχάριστη ζωή, αυθόρμητη υπακοή στα κληρονομικά ένστικτα, τόσα πράγματα που δεν είναι πλέον απλές δυνατότητες, αλλά απόλυτες αναγκαιότητες. Τόσα πράγματα που συνάγονται από τους ίδιους τους νόμους του σύμπαντος και καταλήγουν να οδηγούνται στην πρωτόγονη τάση του όντος να επιμένει μέσα στο ον. Βλέπουμε το μεγαλείο αυτής της νέας μεθόδου, που δεν μεταχειρίζεται πλέον τον άνθρωπο παρά ως μέρος ενός συνόλου και αναζητά να αγκαλιάσει τον κόσμο πριν να επανέλθει, μετά από μεγάλη πορεία, στην ανθρωπότητα. Δεν θα αντιπαραθέσουμε στον Spencer ότι αυτές οι πλατειές υποθέσεις είναι αμφισβητήσιμες. Από την μεριά μας, δεν τις αμφισβητούμε, τουλάχιστον στο σύνολό τους. Μόνο είναι εντελώς βέβαιο ότι περικλείουν πράγματι ολόκληρο το σύμπαν, ότι μας δίνουν λογαριασμό για όλα, ότι δεν υπάρχει τίποτα πέραν από αυτά; Κρατάμε καλά τον κόσμο μέσα στο χέρι μας; Ο Spencer παραδέχεται ένα «άδηλο», ένα δεν ξέρω τι που βιάζεται να περιοριστεί έξω από το σύμπαν μας, πολύ μακριά και πολύ ψηλά. Αλλά το άδηλο είναι τόσο μακριά από εμάς, δεν πιστεύουμε ότι θα το συναντήσουμε καμιά φορά στο ίδιο το βάθος της σκέψης 21

μας; Ίσως αυτό το μεγάλο άγνωστο δρα επάνω μας, όπως αυτά τα αθέατα στο τηλεσκόπιο άστρα τα οποία εντούτοις φανερώνουν την παρουσία τους ταράσσοντας την πορεία των ορατών άστρων; Τέτοια διαταραχή η οποία προκαλείται στις ανθρώπινες πράξεις, τέτοια παρέκκλιση που τις σέρνει έξω από την γραμμή των ενστίκτων και των συμφερόντων, δεν πρέπει καθόλου να αποδίδεται σε αυτή τη μυστηριώδη αιτία, ιδεατή ή πραγματική, αληθινή ή χιμαιρική; Σε αυτή την περίπτωση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μέθοδος του Spencer στην ηθική μοιάζει κάποιες φορές με αυτή ενός αστρονόμου που δεν θα τον απασχολούσαν παρά μόνο ορατά άστρα και θα αγνοούσε εντελώς την έμμεση μελέτη αυτών που το μάτι δεν μπορεί να αντιληφθεί στο τεράστιο σύμπαν. Στην απλή παράλληλο την οποίαν καθιερώνουμε εδώ ανάμεσα στην εκ των προτέρων μέθοδο και την εκ των υστέρων μέθοδο, δεν πρέπει καθόλου να αποφασίσουμε ανάμεσά τους. Θα συμπεράνουμε μόνο ότι τελικά στηρίζονται και οι δυο σε μια μεταφυσική αντίληψη που δεν υπόκειται σε επαλήθευση: η μια βεβαιώνει, η άλλη αρνείται, αλλά η άρνηση δεν είναι πάντα μια μεταμφιεσμένη κατάφαση; Από τις δυο αντίπαλες, η μια νομίζει ότι βλέπει κάτι εκεί, όπου η άλλη αρνείται ότι βλέπει κάτι. Η πρώτη έχει ίσως παραισθήσεις, η άλλη ίσως είναι τυφλή. Τι υπάρχει στο βάθος της πραγματικότητας; Είναι ένας μηχανισμός όπου κάθε γρανάζι δεν ζει παρά για τον εαυτό του; Είναι μια ζωντανή δραστηριότητα που εργάζεται για κάποιο καθολικό έργο; Η ανιδιοτέλεια δεν είναι παρά στην επιφάνεια, ή αντίθετα είναι το συμφέρον και ο εγωισμός που είναι παροδικά ή τυχαία; Τόσα ερωτήματα που δεν είναι παρά το ίδιο πρόβλημα που τίθεται κάτω από διαφορετικές μορφές και που κάθε σχολή το λύνει με τον τρόπο της. Τελικά, για την αγγλική σχολή, κάθε ηθική πράξη δεν είναι παρά ένα είδος αντανακλαστικής δράσης, που προκαλείται από την ηδονή ή τον πόνο, και που έχει απ έξω την πραγματική της αιτία. Το να τοποθετήσουμε έτσι την αντανακλαστική κίνηση στην προέλευση όλων των κινήσεων και στην ίδια την καρδιά της ζωής, είναι μια θελκτική υπόθεση για το σοφό, ίσως αληθινή, αλλά ακόμη μια φορά δεν είναι παρά μια υπόθεση. Η «φυσική των ηθών» περικλείει ξανά ένα μεταφυσικό αξίωμα. Αν και οι δυο μέθοδοι, οριστικά, κάνουν έτσι επίκληση και η μια και η άλλη στην μεταφυσική υπόθεση, πρέπει εντούτοις να σημειώσουμε μια διάκριση 22

ανάμεσά τους. Η ενορατική μέθοδος κάνει ώστε όλα να εξαρτώνται από μια πρώτη αρχή, όταν αυτή η αρχή λείπει, τα πάντα καταρρέουν. Εδώ βρίσκεται το μειονέκτημα των εντελώς εκ των προτέρων συστημάτων. Είναι όλα αληθινά ή όλα ψεύτικα: καμία μεσότητα. Όσο περισσότερο είναι λογικά, τόσο λιγότερο είναι σταθερά, λίγο η υπόθεση στην οποίαν συνδέονται να είναι αμφισβητήσιμη. Η επαγωγική μέθοδος δεν έχει το ίδιο μειονέκτημα: ένα σύστημα το οποίο στηρίζεται πάνω σε γεγονότα δεν είναι πάντοτε παρά μισό κλονισμένο εάν πολλά από αυτά τα γεγονότα καταλήγουν να του διαφεύγουν. Μπορεί να είναι ατελές, αλλά όχι παράλογο. Περιέχει θησαυρό παρατηρήσεων και εμπειριών που υφίστανται ανεξάρτητα από το σύστημα στο οποίο τις έχουν βάλει: πόσα αληθινά πράγματα ανακάλυψαν οι αλχημιστές του μεσαίωνα ξεκινώντας από λανθασμένες αρχές; Το σύστημα που κατασκεύασαν συσσωρεύοντας γεγονότα μοιάζει με αυτά τα παλαιά μνημεία της αρχαιότητας, που κατασκευάστηκαν πέτρα με πέτρα, και που το θεμέλιο τους παραμένει ακλόνητο, ότι και να γίνει στις τελευταίες πέτρες της κορυφής. Αντίθετα, το σύστημα που στηρίζεται σε κάποια πρωταρχική ενόραση είναι όπως αυτά τα συνδεδεμένα σημεία που κατασκευάζει η μοντέρνα τέχνη, όπου όλα συνδέονται σε ένα μόνο σημείο, και που ένα μόνο ελάττωμα στην κατασκευή μπορεί να το καταστρέψει. Αλλά από την άλλη μεριά, εάν αυτό το κεντρικό σημείο είναι ακλόνητο, εάν είναι αιώνιο, τότε κάθε τι που συνδέεται με αυτό συμμετέχει στην αιωνιότητά του. Η σειρά των αξιωμάτων γίνεται μια σειρά από πραγματικότητες. Η λογική του συστήματος, αντί να το πνίξει, κάνει ώστε κάθε τι να αναπνέει την ίδια αλήθεια, ώστε κάθε τι να συνδέεται από την αρχή μέχρι τις έσχατες συνέπειες, ώστε κάθε τι να είναι αρμονικό. Respondent omnibus omnia, έλεγε ο Κικέρων για το στωικό σύστημα. Το δύσκολο είναι να βρούμε αυτό το ακλόνητο σημείο, και είναι ίσως πράγμα αδύνατο. 23

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΗΘΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΗΔΟΝΩΝ, ΗΘΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ BENTHAM 1.- Οι ηδονές, αντικείμενα και σκοποί της επιθυμίας.- Αναγκαιότητα και σημασία, στην ωφελιμιστική θεωρία, ενός οργάνου σύγκρισης και επιλογής ανάμεσα στις ηδονές, ενός κριτηρίου. 2.- ΗΘΙΚΗ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ.- 1 Ο Οι αρχές του ηθικού υπολογισμού του Bentham δεν είναι κάτι άλλο από αξιώματα.- 2 ο Οι εφαρμογές αυτού του υπολογισμού είναι δυνατές.- Δυσκολία να υπολογίσουμε μαθηματικά την εσωτερική αξία μιας ηδονής και την συγκριτική αξία δυο ηδονών του ιδίου είδους.- Αναζήτηση κοινού μέτρου ανάμεσα στους διαφορετικούς χαρακτήρες της ηδονής: ένταση, διάρκεια, έκταση, βεβαιότητα, εγγύτητα, καθαρότητα, γονιμότητα.- Ψυχολογικοί και ψυχοφυσικοί νόμοι που κανονίζουν τις σχέσεις αυτών των διαφορετικών χαρακτήρων με την ζωτικότητα της επιθυμίας. 3.- Δυσκολία να υπολογίσουμε την συγκριτική αξία δυο ηδονών διαφορετικού είδους.- Μπορούμε να μετρήσουμε και να συγκρίνουμε μαθηματικά τις διανοητικές ηδονές, τις αισθητικές ηδονές, τις ηθικές ηδονές. Ο αριθμός, στην ηθική, είναι άλλο πράγμα από μια μεταφορά, τουλάχιστον στην τρέχουσα κατάσταση της επιστήμης. 1.- Ο πρώτος τύπος του ηθικού σκοπού σύμφωνα με την σχολή του Bentham: «αναζητήστε την ηδονή», δεν προσφέρει παρά μια φανερή ενότητα και πρέπει να ερμηνευθεί από την ακόλουθη: «αναζητήστε τις ηδονές». Κάτω από την εμφάνιση ενός ενικού αριθμού, βρίσκουμε έναν πληθυντικό αριθμό. Αυτός ο δεύτερος τύπος, με τη σειρά του, μας οδηγεί στη σύγχυση: καθώς δεν μπορούμε να επιδιώκουμε όλες τις ηδονές ταυτόχρονα, πρέπει να επιλέξουμε, και για να επιλέξουμε, πρέπει να συγκρίνουμε. Πρέπει λοιπόν να επικαλεστούμε μια διαφορετική αρχή από τις ίδιες τις ηδονές για να μπορέσουμε να προτιμήσουμε αυτήν εδώ ή εκείνην εκεί. Με άλλους όρους, χρειαζόμαστε, πέραν από τους 24

σκοπούς που έχουν προταθεί στην επιθυμία και που υφίστανται μέσα στις ηδονές, μια αρχή σύγκρισης και επιλογής, ένα κριτήριο. Εξ αυτού αυτή η σταθερή αναζήτηση ενός ηθικού κριτηρίου το οποίο παρατηρήσαμε στους άγγλους ωφελιμιστές. Φαίνεται στον Bentham και τον Stuart Mill ότι η τύχη του συστήματός τους συνδέεται με αυτό το θέμα. Είναι επειδή υπάρχει εδώ μια από τις πιο σοβαρές δυσκολίες, και ιδιαίτερη για τον ωφελιμισμό. Σε αυτή την ηθική, πράγματι, μόλις είδαμε ότι η μόνη ιδέα των σκοπών, δηλαδή η ιδέα των ηδονών, δεν μπορεί να αρκείται στον εαυτό της, επειδή είναι πολλαπλή και διαφορετική. Να γιατί οι ωφελιμιστές είναι αναγκασμένοι να αναζητήσουν ένα εξωτερικό κριτήριο, ένα είδος οργάνου προορισμένου να μετρά την συγκριτική αξία κάθε ηδονής. Είναι αυτό που ο Bentham ονόμαζε, με εκφραστικό όρο, ηθικό θερμόμετρο. Ας δοκιμάσουμε, μαζί με τους άγγλους ωφελιμιστές, τις διάφορες δυνατές λύσεις αυτής της δυσκολίας που είναι συνυφασμένη με μια θεωρία για την οποία υπάρχουν τόσοι δυνατοί σκοποί όσες ηδονές. 2.- Η πρώτη λύση που παρουσιάζεται, είναι να δανειστούμε το κριτήριο μας από την αρχή της ποσότητας. Κάθε ηδονή, λέει ο Bentham, προσφέρεται στο νου με επτά όψεις: έχει μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση, διάρκεια, βεβαιότητα, εγγύτητα, γονιμότητα, καθαρότητα, έκταση. Για να εκτιμήσουμε την τελική αξία όλων των ηδονών, είναι αρκετό να τις συγκρίνουμε με αυτές τις επτά σχέσεις, που είναι όλες σχέσεις ποσότητας. Η μέγιστη ηδονή θα είναι ο σκοπός που θα προτιμήσουμε. Η τελική ενότητα που προτείνεται από τον ηθικολόγο ως σκοπός στην συμπεριφορά θα είναι το μέγιστο της ηδονής. Προς αυτόν τον μοναδικό σκοπό θα επικεντρωθεί η πολλαπλότητα των επιθυμιών: ο αριθμός θα έχει καθιερώσει στον ηθικό κόσμο αυτή την τάξη και αυτή την αρμονία την οποίαν ανακάλυψε ο Πυθαγόρας στον φυσικό κόσμο. Η αριθμητική ηθική του Bentham έχει κεφαλαιώδη σημασία, χάρις στην δημοτικότητα που είχε και που έχει ακόμη στην Αγγλία. Η φανερή απλότητα της, το λογικό και μαθηματικό σθένος της, ο πρακτικός και θετικός χαρακτήρας της προσελκύουν την προσχώρηση σ αυτήν των πνευμάτων που δεν τους αρέσουν οι μεταφυσικές φιλοσοφικές έρευνες. Ο ωφελιμισμός, στον Bentham, 25

διαμορφώνεται στη σύγχρονη ζωή, όπως είχε διαμορφωθεί, στον Επίκουρο, στην ζωή της αρχαιότητας: δεν μπορούμε καθόλου να φανταστούμε στην εποχή μας έναν ωφελιμιστή χωρίς να στρέψει τα μάτια στον τύπο που χάραξε ο Bentham, τύπο που προσφέρει, εκτός από άλλες αξίες, αυτήν της επικαιρότητας. Στους Έλληνες, η ζωή αυτών που υπερηφανεύονταν ότι γνώριζαν φιλοσοφία ήταν πολύ συχνά ζωή στοχασμού: απαλλαγμένος από τις μικρές έγνοιες της ζωής, που έπεφταν στους δούλους, ο πολίτης ήταν πολύ συχνά αναγκασμένος από την δύναμη μάλιστα των πραγμάτων να επιλέξει ανάμεσα σε αυτές τις δύο εναλλακτικές λύσεις: να μην κάνει τίποτα, ή να σκέπτεται. Ο ωφελιμισμός τον οποίον εισήγαγε ο Επίκουρος σε αυτό το περιβάλλον, ήταν προσαρμοσμένος σ αυτό: το ιδεώδες του σοφού που χάραξε ο Επίκουρος δεν ήταν τίποτε λιγότερο από πρακτικό: ψωμί και νερό για να είναι ευτυχισμένος, είναι πράγματι πολύ λίγο. Εάν, από ορισμένες πλευρές, η επικούρεια φιλοσοφία πλησιάζει πολύ την πραγματικότητα, σε κάποιες άλλες αγγίζει πολύ τον στωικισμό. Πόσο το ιδεώδες του Bentham είναι πολύ πιο προσαρμοσμένο στην σύγχρονη ζωή μας! Στην εποχή μας, ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να είναι πρακτικός. Αλλά, το να είναι κανείς πρακτικός, σημαίνει κατ αρχήν να γνωρίζει να μετρά. Να γνωρίζει να μετρά, να λοιπόν ποια θα είναι η υπέρτατη επιστήμη. Αλλά, για να μπορεί να μετρά, πρέπει να κάνει αναγωγή όσο το δυνατό περισσότερο όλων των πραγμάτων της ζωής σε ποσότητες: γιατί να μην κάνει αναγωγή της ευτυχίας σε ποσότητες; Ο κατά κάποιο τρόπο κερδοσκοπικός ωφελιμισμός του Bentham είναι κατ αυτόν τον τρόπο σύμφωνος με την σύγχρονη κατεύθυνση της κοινής ζωής, η οποία είναι τόσο συχνά κερδοσκοπική ζωή, κυρίως στην Αγγλία. Δεν υπάρχει πιο διαδεδομένη επιστήμη από την αριθμητική. Το να κάνει κανείς να στηρίζεται ένα σύστημα στην επιστήμη αυτή, σήμαινε προφανώς να του δώσει σταθερή βάση, σήμαινε να του δώσει χαρακτήρα συγχρόνως πολύ θετικό και πολύ ελκυστικό. Όπως η ηθική του Bentham, ως δημοφιλής και πρακτική, αξίζει την μεγαλύτερη προσοχή, έτσι την αξίζει και από την θεωρητική άποψη. Το κριτήριο της ποσότητας είναι ίσως, σε τελευταία ανάλυση, το μόνο που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν οι οπαδοί του εγωιστικού συστήματος: για να κάνουμε από την ατομική ευτυχία έναν σκοπό, πρέπει να κάνουμε λογαριασμό, πρόσθεση. Ο αριθμητικός ωφελιμισμός παρουσιάζεται έτσι, στην ιστορία της εγωιστικής 26