ηµογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας στις περιφέρειες της Ελλάδας

ηµογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας στις περιφέρειες της Ελλάδας Γιάννα Φαρσάρη, Περιβαλλοντολόγος, Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηµατικών, Ίδρυµα Τεχ νολογίας και Έρευνας Κρήτης Πουλίκος Πραστάκος, Ερευνητής Α, Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηµατικών, Ίδρυµα Τεχνολογίας και Έρευνας Κρήτης Νίκος Μανιουδάκης, Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηµατικών, Ίδρυµα Τεχνολογίας και Έρευνας Κρήτης Λέξεις κλειδιά Αγορά εργασίας, περιφέρειες, εκπαίδευση, απασχόληση, ανεργία

1. Εισαγωγή Η αγορά εργασίας εργατικό δυναµικό, απασχόληση και κατ επέκταση ανεργίαεξαρτάται όχι µόνο από καθαρά οικονοµικές συνθήκες αλλά και από άλλους παράγοντες όπως τις πληθυσµιακές µεταβολές, τις αλλαγές στο κοινωνικοοικονοµικό περιβάλλον, το θεσµικό καθεστώς που διέπει την εργασία αλλά και τις πολιτιστικές εξελίξεις. Οι µεταβολές που συµβαίνουν είναι συνάρτηση όλων των παραπάνω αλλά και της γεωγραφικής θέσης δεδοµένου ότι κάθε συγκεκριµένη περιοχή έχει τις δικές της ιδιαίτερες τάσεις ως προς τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Στόχος της παρούσας µελέτης είναι να αναλύσει τις µεταβολές της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα ως προς τα δηµογραφικά-κοινωνικά χαρακτηριστικά της λαµβάνοντας υπόψη τη χωρική διαφοροποίηση που υπάρχει. Η χωρική ανάλυση γίνεται σε επίπεδο περιφερειών της χώρας ενώ εξετάζονται τα χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας ως προς τις ηλικίες, το φύλο και το επίπεδο εκπαίδευσης. Στο κεφάλαιο 2 παρουσιάζονται οι µεταβολές στην αγορά εργασίας κατά περιφέρεια και κατά τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας καθώς και σε σχέση µε τον πληθυσµό τους ώστε να δοθεί καταρχήν η γενική εικόνα της απασχόλησης, του εργατικού δυναµικού, της ανεργίας και του πληθυσµού κάθε περιφέρειας. Στη συνέχεια ακολουθεί η ανάλυση ως προς τα κονωνικά-δηµογραφικά χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας κατά περιφέρεια. Στο κεφάλαιο 3 αναλύονται οι µεταβολές ως προς την ηλικία, στο κεφάλαιο 4 ως προς το φύλο και στο κεφάλαιο 5 ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης. Τα στοιχεία που χρησιµοποιούνται έχουν ληφθεί από την Έρευνα Εργατικού υναµικού που διενεργεί η ΕΣΥΕ κάθε χρόνο. Οι µεταβολές αναλύονται στην παρούσα µελέτη για τη δεκαετία 1988-1997. Πρέπει να σηµειωθεί ότι µετά από το 1997 η ΕΣΥΕ άλλαξε τον τρόπο και τη συχνότητα της δειγµατοληψίας και εποµένως δεν ήταν εύκολο να συµπεριληφθούν στοιχεία του 1998, τελευταία χρονιά για την οποία η ΕΣΥΕ έχει δηµοσιεύσει στοιχεία. Ένα σηµαντικό χαρακτηριστικό της µελέτης είναι η εκτίµηση διάφορων δεικτών που επιτρέπουν την διαχρονική σύγκριση των χαρακτηριστικών της αγοράς εργασίας στις διάφορες περιφέρειες. Αυτό κρίθηκε αναγκαίο καθώς η απλή παράθεση µεγεθών δεν καθιστούσε εύκολη τη σύγκριση των περιφερειών µεταξύ τους αλλά και µε το σύνολο της χώρας.

2. Μεταβολές στην αγορά εργασίας της Ελλάδας κατά περιφέρεια Στη περίοδο 1988-97 τα ποσοστά του συνολικού πληθυσµού, εργατικού δυναµικού και απασχόλησης που αντιπροσωπεύει κάθε περιφέρεια µεταβλήθηκαν αναλογικά για τις περισσότερες από τις περιφέρειες. Ωστόσο στις περιφέρειες Ηπείρου, Ανατ. Στερεάς Ελλάδας και Πελοποννήσου ενώ η ποσοστιαία συµµετοχή τους στον πληθυσµό της χώρας αυξήθηκε από το 1988, το ποσοστό του εργατικού δυναµικου και της απασχόλησης της χώρας που αντιπροσωπεύουν µειώθηκε υποδηλώνοντας ότι ο πληθυσµός τους αυξήθηκε χωρίς τα άτοµα αυτά να ανήκουν και στο εργατικό δυναµικό και την παραγωγική διαδικασία. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη στην Αττική όπου ενώ, το ποσοστό του πληθυσµού µειώθηκε, αυξήθηκε όµως αυτό της απασχόλησης και του εργατικού δυναµικού. Η σχέση πληθυσµού και εργατικού δυναµικού παρουσιάζεται µε τους δείκτες συµµετοχής στον Πίνακα 1. Ο δείκτης συµµετοχής (εργατικό δυναµικό / πληθυσµό ηλικίας άνω των 14 ετών) αποτελεί µία ένδειξη του βαθµού συµµετοχής του πληθυσµού στην παραγωγική διαδικασία. Υψηλοί δείκτες σηµαίνουν ότι µεγάλο µέρος του πληθυσµού είναι οικονοµικά ενεργό και συνδεδεµένο µε το παραγωγικό τµήµα της οικονοµίας, δηλαδή δεν υπάρχουν πολλοί ανεπάγγελτοι, συνταξιούχοι, νοικοκυρές κλπ. Για το σύνολο της χώρας καθώς και για όλες τις περιφέρειες, µε εξαίρεση την Αττική και τα νησιά του Νότιου Αιγαίου, παρατηρείται µία µείωση του δείκτη κατά τη δεκαετία 1988-97. Η Κρήτη είναι η περιφέρεια µε τον υψηλότερο δείκτη για το 1988 και το 1997 αλλά και εκεί υπάρχει µία µείωση από 56,7 σε 54,3. Για κάποιες άλλες περιφέρειες η µείωση είναι σοβαρή και άνω του 10% (Βόρειο Αιγαίο, υτική Ελλάδα, Πελοπόννησος). Η αρνητική µεταβολή του δείκτη συµµετοχής οφείλεται αφ ενός µεν στη µείωση του αριθµού των ατόµων νεαράς ηλικίας (14-19) που συµµετέχουν στην αγορά εργασίας και αφ ετέρου στην γήρανση του πληθυσµού µε την έξοδο των µεγαλύτερων ηλικιών από το εργατικό δυναµικό για λόγους συνταξιοδότησης. Υπάρχουν όµως διαφοροποιήσεις ως προς το φύλο. Ενώ για τους άνδρες παρατηρείται µείωση του δείκτη σε όλες τις περιφέρειες, αντίθετα, για τις γυναίκες σε πολλές από τις περιφέρειες σηµειώνεται αύξηση υποδηλώνοντας την έντονη µεταβολή στο γυναικείο εργατικό δυναµικό που συντελείται την ίδια χρονική περίοδο.

Πίνακας 1: είκτης συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό κατά περιφέρεια Περιφέρειες Ανατ. Μακεδονία & Θράκη 1988 1997 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 71,2 43,0 56,5 66,9 42,4 54,1 Κεντρική Μακεδονία 66,5 36,0 50,6 63,3 36,9 49,4 υτική Μακεδονία 69,9 30,2 49,5 63,4 34,2 48,5 Ήπειρος 66,4 36,0 50,3 58,1 32,4 44,8 Θεσσαλία 68,8 35,3 51,5 64,8 36,8 50,2 Ιόνια νησιά 66,2 43,0 54,0 62,9 40,6 51,5 υτική Ελλάδα 69,9 44,4 56,5 62,5 37,0 49,4 Ανατ. Στερεά Ελλάδα 65,4 34,4 49,7 61,0 32,3 46,1 Αττική 63,5 31,1 46,1 60,0 34,8 46,6 Πελοπόννησος 72,0 42,4 56,7 63,0 38,5 50,6 Βόρειο Αιγαίο 65,7 23,5 43,7 54,4 22,5 37,8 Νότιο Αιγαίο 70,9 27,7 48,7 67,8 35,8 51,6 Κρήτη 69,4 45,1 56,7 66,0 43,4 54,3 Σύνολο Ελλάδας 66,6 35,2 50,1 62,1 36,2 48,5 Όσον αφορά τη µεταβολή της απασχόλησης, από τις περιφέρειες της Ελλάδας, εκείνες που παρουσίασαν θετικούς ρυθµούς µεταβολής της απασχόλησης για τη δεκαετία 1988-1997 είναι το Νότιο Αιγαίο (1,7%), η Αττική (1,4%), η Κρήτη και η Κεντρική Μακεδονία (1,2%), η υτική Μακεδονία (1%), η Θεσσαλία (0,4%) και η Ανατ. Μακεδονία & Θράκη (0,1%) ενώ οι υπόλοιπες παρουσίασαν µείωση στην απασχόληση για το ίδιο χρονικό διάστηµα. Οι διαφοροποιµένοι ρυθµοί µεταβολής που παρατηρήθηκαν στην προσφορά εργασίας (εργατικό δυναµικό) και στη ζήτηση (απασχόληση), οδήγησαν σε αύξηση της ανεργίας για τις περισσότερες περιφέρειες ( ιάγραµµα 1). Η µοναδική περιφέρεια στην οποία η απασχόληση παρουσιάσε ταχύτερους ρυθµούς ανάπτυξης από το εργατικό δυναµικό και ως εκ τούτου και µείωση της ανεργίας, είναι του Νότιου Αιγαίου. Τη µεγαλύτερη µεταβολή της ανεργίας παρουσιάζουν οι περιφέρειες υτικής Μακεδονίας, Ηπείρου και ακολουθούν αυτές των Ιονίων Νήσων και της Ανατ. Στερεάς Ελλάδας.

ιάγραµµα 1: Μεταβολή απασχόλησης, εργατικού δυναµικού (%), 1988-1997 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0 Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης Κεντρικής Μακεδονίας υτικής Μακεδονίας Ηπείρου Θεσσάλίας Ιονίων Νήσων υτικής Ελλάδας Ανατ. Στερεάς Ελλάδας Ν. Αττικής Πελοπoννήσου Βορείου Αιγαίου Νοτίου Αιγαίου Κρήτης Σύνολο Χώρας -25,0 Απασχόληση Εργατικό υναµικό Τα ποσοστά της ανεργίας ανά περιφέρεια για τη δεκαετία 1988-1997 παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Η Κρήτη έχει σταθερά τη µικρότερη ανεργία (4,6% το 1997) και ακολουθεί το Νότιο Αιγαίο (4,9%), ενώ η υτική Μακεδονία έχει το υψηλότερο ποσοστό (14,5%). Τα Ιόνια Νησιά εξακολουθούν και έχουν σχετικά χαµηλό ποσοστό ανεργίας συγκρινόµενο µε αυτό του συνόλου της χώρας (10,3%) παρουσιάζουν όµως σηµαντική αύξηση για τη δεκαετία αφού το 1988 η ανεργία ήταν µόλις 3,4%. Αντίστοιχα, οι περιφέρειες υτικής Μακεδονίας και Ηπείρου εµφανίζουν και µεγάλα ποσοστά ανεργίας (από τα µεγαλύτερα στη χώρα) αλλά και µεγάλη µεταβολή, ενδεικτικό της επιδείνωσης της οικονοµίας σε αυτές τις περιοχές.

Πίνακας 2: Ποσοστά ανεργίας ανά περιφέρεια (%), 1988-1997 Περιφέρειες 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Ανατ. Μακεδονία & Θράκη Κεντρική Μακεδονία 9,0 7,4 5,7 5,4 7,7 7,9 8,2 10,3 10,5 9,4 6,8 7,4 6,4 6,1 7,4 9,3 9,2 10,1 9,6 10,2 υτική Μακεδονία 5,9 6,4 10,0 8,0 9,0 12,3 9,8 15,2 17,3 14,5 Ήπειρος 5,0 4,4 3,2 9,8 8,4 9,0 8,5 8,3 12,5 11,2 Θεσσαλία 6,9 7,2 7,8 6,8 8,3 7,9 7,7 8,9 8,4 8,5 Ιόνια Νησιά 3,4 3,2 3,4 3,7 2,6 4,6 3,8 6,0 6,2 6,4 υτική Ελλάδα 7,2 8,0 7,7 8,6 9,5 10,6 11,6 9,7 9,3 8,4 Ανατ. Στερεά Ελλάδα 6,9 6,6 6,5 6,9 12,0 10,3 11,2 9,8 11,4 12,8 Αττική 10,0 9,4 8,8 9,9 10,5 12,0 11,9 11,7 12,4 12,1 Πελοπόννησος 5,8 5,3 5,8 5,6 8,3 6,7 7,0 7,3 7,3 8,2 Βόρειο Αιγαίο 5,4 6,6 4,7 8,8 5,2 5,8 8,0 5,6 7,6 7,5 Νότιο Αιγαίο 5,2 4,9 4,8 3,6 3,9 6,6 3,9 5,3 5,4 4,9 Κρήτη 3,5 2,6 2,5 4,0 3,7 4,2 4,3 4,8 3,9 4,6 Σύνολο Ελλάδος 7,7 7,5 7,0 7,7 8,7 9,7 9,6 10,0 10,3 10,3 Αυτό συµβαίνει αν και αυτές οι περιφέρειες παρουσιάζουν σηµαντική αύξηση της απασχόλησης στον τοµέα των υπηρεσιών (Πίνακας 3), γεγονός που θα αναµένετο οτι ίσως θα οδηγούσε σε χαµηλούς ρυθµούς αύξησης της ανεργίας. Αυτό όµως δεν συµβαίνει γιατί στην ίδια περίοδο η απασχόληση στον πρωτογενή τοµέα µειώνεται αισθητά. Αντίθετα περιφέρειες όπως η Κρήτη, το Νότιο Αιγαίο και η Θεσσαλία µε υψηλούς ρυθµούς αύξησης της απασχόλησης στον τριτογενή τοµέα και ταυτόχρονη χαµηλή µείωση στον πρωτογενή εµφανίζουν χαµηλούς ρυθµούς αύξησης της ανεργίας. Το Νότιο Αιγαίο είναι η περιφέρεια µετά την Αττική- µε τη µικρότερη απασχόληση στον πρωτογενή τοµέα και την υψηλότερη στον τριτογενή. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η απασχόληση στον τριτογενή τοµέα το 1997 έφθανε το 69,9% ενώ αµέσως µετά είναι τα Ιόνια Νησιά µε 57,5%. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι για την Αττική το αντίστοιχο ποσοστό είναι 73,7%. Βέβαια, ο τριτογενής τοµέας στα Νησιά του Ιονίου και του Νότιου Αιγαίου είναι

επικεντρωµένος στον τουρισµό, ενώ στην Αττική περιλαµβάνει όλους τους επί µέρους κλάδους των υπηρεσιών. Τα Ιόνια Νησιά παρουσίασαν τη δεκαετία 1988-97 σηµαντική µείωση της απασχόλησης στον πρωτογενή τοµέα τη µεγαλύτερη στις περιφέρειες της χώρας- της τάξεως των 19 ποσοστιαίων µονάδων. Η παράλληλη σηµαντική αύξηση της απασχόλησης στον τριτογενή τοµέα δε φάνηκε ικανή να συγκρατήσει τη µεγάλη αύξηση της ανεργίας σε αυτή την περιφέρεια. Η Θεσσαλία είναι η περιφέρεια µε τη µικρότερη µεταβολή της απασχόλησης στον πρωτογενή τοµέα µετά την Αττική φυσικά η οποία όµως έχει ιδιαίτερα µικρό ποσοστό απασχόλησης σε αυτό τον τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας- και µε ταυτόχρονη σηµαντική αύξηση στον τριτογενή. Η σχετικά µικρή αύξηση της ανεργίας της συνδέεται περισσότερο µε την αύξηση του εργατικού δυναµικού παρά µε την διάρθρωση της απασχόλησης. Πίνακας 3: ιάρθρωση (%) απασχόλησης για τα έτη 1988 και 1997 Πρωτογενής ευτερογενής Τριτογενής 1988 1997 1988 1997 1988 1997 Ανατ. Μακεδονία & Θράκη 46,9 40,1 21,2 17,9 31,8 42,1 Κεντρική Μακεδονία 29,9 19,6 30,0 25,6 40,0 54,8 υτική Μακεδονία 34,6 23,5 34,9 32,9 30,5 43,6 Ήπειρος 42,3 30,3 19,3 20,1 38,4 49,6 Θεσσαλία 40,5 38,7 24,6 17,4 34,9 44,0 Ιόνια Νησιά 45,1 26,7 14,2 15,8 40,6 57,5 υτική Ελλάδα 48,6 41,5 17,6 17,6 33,8 40,9 Ανατ. Στερεά Ελλάδα 37,9 31,7 30,8 27,5 31,4 40,7 Αττική 1,6 1,0 33,8 25,3 64,6 73,7 Πελοπόννησος 51,7 43,4 19,0 16,9 29,3 39,7 Βόρειο Αιγαίο 28,3 24,3 19,8 19,6 51,8 56,1 Νότιο Αιγαίο 13,0 10,1 24,4 20,0 62,6 69,9 Κρήτη 47,2 37,8 16,3 12,5 36,4 49,8 Σύνολο Χώρας 26,6 19,8 27,2 22,5 46,2 57,7

Η αγορά εργασίας όµως και τα χαρακτηριστικά της (εργατικό δυναµικό, απασχόληση, ανεργία) πρέπει να αναλύεται όχι µόνο στο σύνολο της αλλά και πως διαµορφώνεται για τις διάφορες ηλικίες, τα δύο φύλα. το επίπεδο εκπαίδευσης κλπ. Αυτό είναι αναγκαίο για να λαµβάνονται τα σωστά µέτρα πολιτικής. 3. Χαρακτηριστικά αγοράς εργασίας ως προς την ηλικία Οι µεταβολές στην ηλικιακή σύνθεση της αγοράς εργασίας παρουσιάζονται στους Πίνακες 4 και 5. Οι οµάδες ηλικιών είναι σύµφωνα µε την οµαδοποίηση που ακολουθεί η ΕΣΥΕ στην Έρευνα Εργατικού υναµικού. Όπως προκύπτει από τον πίνακα αυτό: Στις ηλικίες 15-19 ετών, η απασχόληση έχει µειωθεί σηµαντικά σε όλες τις περιφέρειες. Για το σύνολο της χώρας η µείωση είναι σχεδόν 37%, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό το οποίο και αντανακλά τη γενικότερη τάση που επικρατεί. Οι λόγοι για αυτό γίνονται εύκολα αντιληπτοί από τις κοινωνικές µεταβολές, τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και την επιθυµία των νεαρών ατόµων να ολοκληρώνουν τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση και µετά να εισέρχονται στην αγορά εργασίας. Στην οµάδα ηλικιών 20-24, υπάρχει µία µικρή µείωση της απασχόλησης για το σύνολο της χώρας (-1,7%) ενώ παρουσιάζονται αποκλίσεις στις επιµέρους περιφέρειες. Πάντως, στις περιφέρειες στις οποίες παρουσιάζεται µείωση της απασχόλησης για αυτή την οµάδα ηλικιών, αυτή πιθανότατα οφείλεται και στην αντίστοιχη µείωση του εργατικού δυναµικού όπως φαίνεται στον Πίνακα 5. Μοναδική εξαίρεση παρουσιάζει η Αττική για την οποία ενώ η µεταβολή της απασχόλησης είναι 4%, για το εργατικό δυναµικό είναι θετική (2,8%) και σχετίζεται µε την αύξηση της ανεργίας για αυτές τις ηλικίες. Η µείωση της προσφοράς εργατικού δυναµικού στις ηλικίες 20-24 ετών, για πολλές από τις περιφέρειες της χώρας, οπωσδήποτε σχετίζεται µε την αύξηση των νέων που συνεχίζουν στην τριτοβάθµια εκπαίδευση πριν εισέλθουν στην αγορά εργασίας Στην οµάδα ηλικιών 25-29 ετών παρόλο που στο σύνολο της χώρας παρατηρείται µεταβολή 7,3%, οι περισσότερες περιφέρειες παρουσιάζουν µείωση της απασχόλησης η οποία συνοδεύεται και µε αντίστοιχη µείωση του εργατικού δυναµικού και του πληθυσµού (µε εξαίρεση την Θεσσαλία). Οι περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, Αττικής, Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης παρουσιάζουν σηµαντική αύξηση της απασχόλησης σε αυτή την οµάδα ηλικιών η οποία επίσης συνοδεύεται από ανάλογη αύξηση του πληθυσµού και του εργατικού δυναµικού. Στη υτική Μακεδονία παρά τη µεγάλη αύξηση του εργατικού δυναµικού και του πληθυσµού (26,2% και 19,3% αντίστοιχα) η απασχόληση αυξάνεται κατά µόνο 3,3%.

Στις ηλικίες των 30-44 ετών, οι περισσότερες περιφέρειες παρουσιάζουν αύξηση της απασχόλησης όπως θα ήταν αναµενόµενο καθώς πρόκειται για τις υψηλά παραγωγικές ηλικίες. Όπως και στις προηγούµενες οµάδες ηλικιών, οι αυξήσεις και οι µειώσεις της απασχόλησης συνοδεύονται και από αντίστοιχες αυξήσεις ή µειώσεις στο εργατικό δυναµικό µε εξαίρεση εδώ, την περιφέρεια της Ανατ. Στερεάς Ελλάδας όπου, η µεταβολή κατά 1,8% της απασχόλησης συνοδεύεται από µεταβολή της τάξης του 4% για τον πληθυσµό και το εργατικό δυναµικό. Στις ηλικίες 45-64 ετών, για τις περισσότερες περιφέρειες παρατηρείται µείωση της απασχόλησης χωρίς όµως να είναι σοβαρές οι µεταβολές αυτές και πιθανόν να σχετίζονται µε φαινόµενα πρόωρης συνταξιοδότησης. Στις ηλικίες άνω των 65 ετών, παρατηρείται µία εντυπωσιακή συµφωνία στη µεταβολή της απασχόλησης και του εργατικού δυναµικού είτε πρόκειται για αύξηση είτε για µείωση του ποσοστού. Κάτι τέτοιο βέβαια συνεπάγεται και ανύπαρκτη σχεδόν ανεργία σε αυτή την οµάδα ηλικιών γεγονός βέβαια, το οποίο δεν προκαλεί εντύπωση καθώς πρόκειται για άτοµα τα οποία εκούσια παραµένουν στην αγορά εργασίας. Πίνακας 4: Μεταβολή απασχόλησης (%) κατά οµάδες ηλικιών, 1988-1997 15-19 ετών 20-24 ετών 25-29 ετών 30-44 ετών 45-64 ετών 65+ Ολες οι ηλικίες Ανατ. Μακεδονία & Θράκη -28,8-14,9-10,9 4,3 3,9 135,7 0,8 Κεντρική Μακεδονία -44,9 9,6 23,7 13,0 7,8 88,6 11,0 υτική Μακεδονία -41,8 21,4 3,3 24,3 0,4 13,2 9,7 Ήπειρος -50,7 3,2-22,7-10,6-15,7-23,0-14,8 Θεσσαλία -15,6 4,8-3,5 8,1-4,1 133,8 3,5 Ιόνια Νησιά -45,1 13,3-3,4 2,2-10,0 17,4-3,8 υτική Ελλάδα -46,3-12,4-8,1-3,3-8,9-48,4-11,1 Ανατ. Στερεά Ελλάδα -17,6-19,7-33,4-1,8-16,4 27,0-12,0 Αττική -38,7-4,0 13,2 16,4 18,6 29,2 13,8 Πελοπόννησος -40,7 3,2-8,2 20,2-13,8-40,4-6,5 Βόρειο Αιγαίο -37,7-20,1-17,8-20,5-13,0-46,6-19,3 Νότιο Αιγαίο -39,5 27,6 35,4 13,2 28,9-22,2 16,6 Κρήτη -8,6-9,0 42,2 22,0 0,2 20,8 11,1 Σύνολο Χώρας -36,6-1,7 7,3 11,3 3,5 8,4 5,4

Την περισσότερο ισορροπηµένη εικόνα της αγοράς εργασίας παρουσιάζει η περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου όπου υπάρχει µείωση της απασχόλησης στις ακραίες οµάδες ηλικιών (15-19 και 65+ ετών) ενώ στις υπόλοιπες η µεταβολή είναι θετική. Αντίθετα, οι περιφέρειες υτικής Ελλάδας, Ανατ. Στερεάς Ελλάδας και Βορείου Αιγαίου παρουσιάζουν µείωση της απασχόλησης. Το γεγονός αυτό συνδέεται µε τη µεταβολή του πληθυσµού η οποία είναι αρνητική για όλες σχεδόν τις οµάδες ηλικιών πλην των ηλικιών άνω των 65+. Πίνακας 5: Μεταβολή εργατικού δυναµικού (%) κατά οµάδες ηλικιών, 1988-1997 15-19 ετών 20-24 ετών 25-29 ετών 30-44 ετών 45-64 ετών 65+ Ολες οι ηλικίες Ανατ. Μακεδονία & Θράκη -31,3-6,3-7,8 4,9 4,1 135,7 1,3 Κεντρική Μακεδονία -30,6 13,8 33,7 16,8 10,4 92,0 15,1 υτική Μακεδονία -5,1 52,1 26,2 36,7 2,8 14,7 20,7 Ήπειρος -12,3 19,9-7,2-6,4-13,6-22,5-8,9 Θεσσαλία -10,8 9,5 2,1 9,1-2,9 133,8 5,3 Ιόνια Νησιά -29,0 26,0-2,0 5,0-8,4 15,9-0,7 υτική Ελλάδα -45,2-3,5-2,7-3,2-9,1-48,9-10,0 Ανατ. Στερεά Ελλάδα -1,5-1,0-21,1 4,3-14,5 27,5-6,1 Αττική -25,7 2,8 19,1 18,4 21,8 31,4 16,5 Πελοπόννησος -26,3 10,3-3,8 22,1-12,8-40,5-4,0 Βόρειο Αιγαίο -31,5-13,5-15,0-17,9-13,6-46,6-17,6 Νότιο Αιγαίο -40,4 36,0 33,5 12,8 29,8-22,7 16,2 Κρήτη 12,5-2,1 42,4 21,8 0,5 20,3 12,4 Σύνολο Χώρας -25,5 6,0 14,0 13,7 5,4 8,8 8,4 Για να γίνουν εµφανείς οι µεταβολές στην ανεργία στις οµάδες ηλικιών αλλά και για είναι δυνατή η σύγκριση µε την συνολική ανεργία κάθε περιφέρειας στον Πίνακα 6 παρουσιάζονται δείκτες ανεργίας ως προς τις οµάδες ηλικιών. Ο δείκτης συγκρίνει την ανεργία σε κάθε οµάδα ηλικίας µε την συνολική ανεργία της αντίστοιχης περιφέρειας το 1988 (ετος βάσης, τιµη δείκτη 100). Όπως προκύπτει, η ανεργία είναι σηµαντικά υψηλότερη στις ηλικίες 15-19 ετών, µιά και πρόκειται για εργατικό δυναµικό χαµηλής εξειδίκευσης και ελλειπούς µόρφωσης. Η επόµενη οµάδα ηλικιών, 20-24 ετών, παρουσιάζει επίσης αρκετά υψηλή ανεργία γεγονός το οποίο πιθανότατα συνδέεται µε το φαινόµενο των «νέων» ανέργων, αυτών δηλαδή οι οποίοι για πρώτη φορά ζητούν εργασία.

Πίνακας 6: είκτης ανεργίας ως προς τις οµάδες ηλικιών 1988-1997, [έτος βάσης 1988=100] 15-19 ετών 20-24 ετών 25-29 ετών 30-44 ετών 45-64 ετών 65+ όλες οι ηλικίες 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 Ανατ. Μακεδονία και Θράκη 346 318 261 339 131 164 76 81 39 41 0 0 100 105 Κεντρική Μακεδονία 349 580 353 394 158 256 59 106 34 68 11 37 100 149 υτική Μακεδονία 476 946 512 749 118 403 51 199 41 79 0 22 100 246 Ήπειρος 449 1126 641 829 134 445 81 167 22 71 0 13 100 223 Θεσσαλία 447 502 364 411 193 262 76 89 24 43 0 0 100 123 Ιόνια Νησιά 253 874 402 662 227 267 75 152 38 91 39 0 100 190 υτική Ελλάδα 323 345 337 433 130 200 81 83 29 27 13 0 100 116 Ανατ. Στερεά Ελλάδα 611 749 380 583 125 333 64 145 35 66 14 19 100 186 Αττική 389 496 277 325 132 175 65 81 40 65 9 26 100 121 Πελοπόννησος 435 687 374 461 238 306 81 105 23 43 5 0 100 142 Βόρειο Αιγαίο 263 406 361 474 201 255 43 101 54 44 0 0 100 138 Νότιο Αιγαίο 506 484 153 263 167 142 58 53 20 34 32 20 100 94 Κρήτη 238 734 362 541 235 239 91 87 24 33 12 0 100 132 Σύνολο Χώρας 378 517 323 395 151 220 69 95 34 57 7 12 100 134

Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα 7 το ποσοστό των «νέων» ανέργων επί του συνόλου των ανέργων είναι ιδιαίτερα υψηλό και κυµαίνεται στο 50%. Καθώς εκείνοι οι οποίοι ζητάνε εργασία για πρώτη φορά ανήκουν στην πλειοψηφία τους σε νεαρές οµάδες ηλικιών και καθώς η ζήτηση στην αγορά εργασίας στρέφεται σε εξειδικευµένο και µε εµπειρία εργατικό δυναµικό, το αποτέλεσµα είναι η υψηλή ανεργία στις νεαρές οµάδες ηλικιών. Άλλωστε, ο δείκτης της ανεργίας µικραίνει όσο µεγαλώνουν οι ηλικίες ενώ ιδιαίτερη αύξηση σηµειώνεται σε όλες τις οµάδες ηλικιών, ακόµα και στις λεγόµενες «παραγωγικές» στις περιφέρειες υτικής Μακεδονίας, Ηπείρου και Στερεάς Ελλάδας οι οποίες αντιµετωπίζουν γενικότερο πρόβληµα οξυµένης ανεργίας. Πίνακας 7: Ποσοστό «νέων» ανέργων στο σύνολο των ανέργων, κατά φύλο, Σύνολο Χώρας, 1988-1997 Έτος Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 1988 35,3 58,0 48,9 1989 43,0 58,5 52,5 1990 42,8 60,0 53,4 1991 44,1 57,9 52,3 1992 42,2 56,5 50,8 1993 40,7 55,6 49,4 1994 38,5 54,0 47,4 1995 36,2 52,5 45,8 1996 42,2 56,7 51,3 1997 41,4 54,9 49,6 4. Χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας ως προς το φύλο Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέταση των τάσεων της αγοράς εργασίας ως προς το φύλο. Στον Πίνακα 8 παρουσιάζεται για τα έτη 1988 και 1997 ο δείκτης απασχόλησης ανδρών-γυναικών, δηλαδή ο αριθµός γυναικών που απασχολούνται για κάθε 100 ανδρες. Οπως αναµένεται, παρατηρείται µία αύξηση της απασχόλησης των γυναικών στις περισσότερες από τις περιφέρειες της χώρας µε εξαίρεση την Ηπειρο, τη υτική Ελλάδα, την Ανατ. Στερεά Ελλάδα και τα Ιόνια Νησιά οι οποίες όµως εµφανίζουν µείωση στο σύνολο των απασχολούµενων το ίδιο χρονικό διάστηµα. Ωστόσο, παρά τη µείωση της απασχόλησης των γυναικών στα Ιόνια

Νησιά, αυτά εξακολουθούν να κατέχουν µία αρκετά υψηλή αναλογία απασχολούµενων ανδρών-γυναικών (66) και µάλιστα βρίσκονται στη δεύτερη θέση µετά την περιφέρεια της Κρήτης όπου ο δείκτης είναι 68 γυναίκες για 100 άνδρες. Πρέπει να τονισθεί ο ανάλογος δείκτης για τον κοινοτικό µέσο όρο 72 γυναίκες για 100 άνδρες. Με δεδοµένο το τελευταίο γίνεται εµφανές ότι παρά την αύξηση της γυναικείας απασχόλησης υπάρχει δρόµος να διανυθεί ακόµα ώστε η Ελλάδα να προσεγγίσει τα σύγχρονα ευρωπαϊκά δεδοµένα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις περιφέρειες υτικής Μακεδονίας, Ανατ. Στερεάς Ελλάδας και Βορείου Αιγαίου η αναλογία απασχολούµενων ανδρών και γυναικών είναι κάτω από το µισό. Ωστόσο, ο δείκτης είναι σηµαντικά υψηλότερος στις νεαρές ηλικίες γεγονός το οποίο αφήνει περιθώρια για αύξηση της αναλογίας των απασχολούµενων γυναικών στο µέλλον καθώς, το πιθανότερο είναι, ότι µεγάλο µέρος τους θα συνεχίσουν να απασχολούνται. Ιδιαίτερα έντονες παρουσιάζονται οι διαφορές µεταξύ των δύο φύλων και στην µεταβολή της ανεργίας όπου όπως φαίνεται και από το ιάγραµµα 2 είναι πολύ υψηλότερη για τις γυναίκες από ότι για τους άνδρες. Έτσι, στις περιφέρειες Ηπείρου, Ανατ. Στερεάς Ελλάδας και Βορείου Αιγαίου η αύξηση της ανεργίας των γυναικών συνοδεύεται από µείωση του εργατικού τους δυναµικού και όπως αναφέρθηκε και προηγουµένως πρόκειται για περιφέρειες µε οξυµένο πρόβληµα ανεργίας. Παρατηρείται όµως σε αυτές τις περιφέρειες ότι οι γυναίκες είναι εκείνες οι οποίες χάνουν κατά κύριο λόγο την δουλειά τους και πλήττονται από τυχόν µη ευνοϊκές συνθήκες της αγοράς εργασίας. ιάγραµµα 2. Μεταβολή της ανεργίας/εργατικό δυναµικό (%) κατά φύλο, 1988-1997 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0-40,0 Ανατ. Μακεδονίας & υτικής Μακεδονίας Θεσσαλίας υτικής Ελλάδας Αττικής Βορείου Αιγαίου Κρήτης Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Πίνακας 8: είκτης απασχόλησης ανδρών-γυναικών, για τα έτη 1988 και 1997 [άνδρες=100] 1988 1997 Ανατ. Μακεδονία και Θράκη 60 64 Κεντρική Μακεδονία 55 58 υτική Μακεδονία 43 48 Ήπειρος 59 53 Θεσσαλία 49 56 Ιόνια Νησιά 71 66 υτική Ελλάδα 62 58 Ανατ. Στερεά Ελλάδα 51 47 Αττική 50 60 Πελοπόννησος 57 57 Βόρειο Αιγαίο 37 41 Νότιο Αιγαίο 39 51 Κρήτη 68 68 Σύνολο Χώρας 54 58 5. Χαρακτηριστικά αγοράς εργασίας ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης Το πλέον βασικό κοινωνικό χαρακτηριστικό της αγοράς εργασίας είναι το µορφωτικό επίπεδο των απασχολούµενων. Με την συνεχιζόµενη εξειδίκευση και την αλλαγή της οικονοµίας σε παγκόσµιο επίπεδο η ζήτηση για άτοµα µε υψηλό µορφωτικό επίπεδο συνεχώς αυξάνει. Στον Πίνακα 9 παρουσιάζεται η ανεργία για τις διάφορες οµάδες εκπαίδευσης για το 1988 και το 1997. Αν και στα στοιχεία της ΕΣΥΕ διακρίνονται εννέα βαθµίδες εκπαίδευσης, για τις ανάγκες τις παρούσας µελέτης έγινε µία οµαδοποίηση των βαθµίδων αυτών. Κάτι τέτοιο κρίθηκε σκόπιµο αφ ενός µεν για να αποφευχθούν πιθανά σφάλµατα τα οποία θα προέρχονταν από το σχετικά µικρό µέγεθος του δείγµατος αφ ετέρου δε διότι ο πληθυσµός σε κάποιες βαθµίδες είναι πολύ µικρός. ιακρίνονται πέντε οµάδες: 1. Ανώτατης εκπαίδευσης: περιλαµβάνει τους πτυχιούχους των ΑΕΙ καθώς και αυτούς που έχουν µεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών,

2. Ανώτερης εκπαίδευσης: στην οµάδα αυτή ανήκουν οι πτυχιούχοι Ανωτέρων Τεχνικών και Επαγγελµατικών Σχολών (ΤΕΙ), 3. Απόφοιτων Λυκείου: πέρα από τους απόφοιτους λυκείου η οµάδα αυτή περιλαµβάνει και αυτούς που παρακολούθησαν µαθήµατα τουλάχιστον για ένα χρόνο στο πανεπιστήµιο /ΤΕΙ αλλά και τους φοιτητές, 4. Απόφοιτων Γυµνασίου: Έχοντες ενδεικτικό Γ' Τάξεως Σχολ. Μέσης Εκπαίδευσης 5. Στοιχειώδους εκπαίδευσης: περιλαµβάνει αυτούς που τέλειωσαν ηµοτικό σχολείο αλλά και αυτούς που παρακολούθησαν µία τάξη του ηµοτικού καθώς και αυτούς που δεν πήγαν καθόλου σχολείο. Η ανεργία έχει αυξηθεί στη βαθµίδα της ανώτατης εκπαίδευσης σε όλες τις περιφέρειες εκτός από αυτές της Κρήτης και της Θεσσαλίας όπου υπάρχει µείωση της ανεργίας των πτυχιούχων ΑΕΙ. Τη µεγαλύτερη αύξηση της ανεργίας σε αυτή τη βαθµίδα εκπαίδευσης παρουσιάζουν οι περιφέρειες υτικής Μακεδονίας (από 7,6% που ήταν το 1988 ανέβηκε σε 15,2%) και της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (από 2,6% σε 9,5%). Για τους απόφοιτους ΤΕΙ υπάρχει σηµαντική αύξηση της ανεργίας για όλες τις περιφέρειες µε εξαίρεση την Ανατολική Μακεδονία, το Βόρειο Αιγαίο και την Κρήτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιφέρεια Ηπείρου η ανεργία από 10,6% που ήταν το 1988 έφτασε το 25,6% το 1997 για τα άτοµα µε αυτό το µορφωτικό επίπεδο. Για τους αποφοίτους Λυκείου τα πράγµατα φαίνεται να είναι καλύτερα και η ανεργία έχει µειωθεί στις περισσότερες από τις περιφέρειες της χώρας γεγονός το οποίο αντανακλάται και στη µείωση του αντίστοιχου ποσοστού για το σύνολο της Ελλάδος. Ωστόσο, δεν είναι το ίδιο καλά και για τους απόφοιτους του Γυµνασίου οι οποίοι παρουσιάζουν µικρή µείωση της ανεργίας τους µόνο στις περιφέρειες Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Θεσσαλίας, υτικής Ελλάδας και Βορείου Αιγαίου. Στις υπόλοιπες παρατηρείται αύξηση µε µεγαλύτερη αυτή στη υτική Μακεδονία, Ήπειρο και Ιόνια Νησιά. Τέλος, τα άτοµα της στοιχειώδους εκπαίδευσης φαίνεται σε γενικές γραµµές να παρουσιάζουν µικρή αύξηση της ανεργίας τους, µικρότερη από τις υπόλοιπες βαθµίδες εκπαίδευσης. Όσον αφορά το προφίλ των περιφερειών σύµφωνα µε το επίπεδο εκπαίδευσης, η Κρήτη µε τη µείωση της ανεργίας στους πτυχιούχους ΑΕΙ και µε ταυτόχρονη σηµαντική αύξηση του εργατικού δυναµικού για όλες τις βαθµίδες εκτός αυτής της στοιχειώδους εκπαίδευσης, φαίνεται να έχει τη δυναµικότερη παρουσία ενώ ακολουθεί η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη. Εντύπωση προκαλεί η περίπτωση του Βορείου Αιγαίου που είναι µία από τις δύο περιφέρειες της χώρας οι οποίες παρουσιάζουν µείωση του εργατικού δυναµικού µε πτυχία ΑΕΙ. Η υτική Ελλάδα που είναι η άλλη περιφέρεια µε µείωση του εργατικού

δυναµικού των πτυχιούχων παρουσιάζει ταυτόχρονα και αξιοσηµείωτη αύξηση της ανεργίας τους γεγονότα που υποδηλώνουν ότι δεν υπάρχει ζήτηση για άτοµα µε πανεπιστηµιακή µόρφωση στη συγκεκριµένη περιφέρεια. Το µεγαλύτερο πρόβληµα όµως εντοπίζεται στις περιφέρειες Ηπείρου και υτικής Μακεδονίας οι οποίες εµφανίζουν σηµαντική αύξηση της ανεργίας σε όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα η υτική Μακεδονία φαίνεται να µη µπορεί να απορροφήσει τον µεγάλο αριθµό των ατόµων που εισέρχονται στο εργατικό δυναµικό, µε µεταβολή µεγαλύτερη από κάθε άλλη περιφέρεια στις τέσσερις πρώτες βαθµίδες της εκπαίδευσης. Στο ιάγραµµα 3 παρουσιάζονται οι µεταβολές της προσφοράς εργασίας (εργατικού δυναµικού) για κάθε µία από τις πέντε οµάδες. Ο αριθµός των πτυχιούχων ΤΕΙ αυξήθηκε πολύ ταχύτερα, και αυτό µάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι τα τελευταία 15 χρόνια ιδρύθηκαν πολλές καινούργιες σχολες ΤΕΙ. Η µεγάλη αύξηση τη προσφοράς εργασίας σε συνδυασµό µε την µείωση της απασχόλησης στον πρωτογενή και δευτερογενή τοµέα, τοµείς στου οποίους οι απόφοιτοι συνήθως απασχολούνται, έχει οδηγήσει σε υψηλά ποσοστά ανεργίας. Για την καλύτερη εκτίµηση και άµεση σύγκριση του µορφωτικού επιπέδου των απασχολούµενων στις περιφέρειες της χώρας εκτιµήθηκε ο δείκτης επιπέδου εκπαίδευσης απασχολούµενων (Πίνακας 10). Ο δείκτης κατασκευάστηκε δίνοντας ειδικά βάρη (όπως φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί) στα επίπεδα της εκπαίδευσης και πολλαπλασιάζοντας τα βάρη αυτά µε τα ποσοστά συµµετοχής της κάθε οµάδας στο σύνολο της απασχόλησης. Ανώτατη εκπαίδευση 5 Ανώτερη εκπαίδευση 4 Απόφοιτοι Λυκείου 3 Απόφοιτοι Γυµνασίου 2 Στοιχειώδης εκπαίδευση 1 Οπωσδήποτε ο ορισµός του δείκτη ειναι αυθαίρετος, όµως ορίσθηκε κατ αυτόν τον τρόπο και δίδει µεγαλύτερη βαρύτητα στα ανώτερα επίπεδα εκπαίδευσης διότι και τώρα αλλά και στο µέλλον θα υπάρχει ζήτηση για καλύτερα εκπαιδευµένο προσωπικό. Είναι φανερό ότι διαφορετικές παραγωγικές ικανότητες παρουσιάζει η οικονοµία µίας χώρας ή µίας περιοχής όταν οι απσχολούµενοι σε µεγάλο βαθµό είναι υψηλά εκπαιδευµένοι. Ένας χαµηλός δείκτης εκπαίδευσης των απασχολούµενων σηµαίνει ότι η οικονοµία βασίζεται σε δραστηριότητες που δεν απαιτούν καµιά εξειδίκευση και έχουν χαµηλή προστιθέµενη αξία.

Για να είναι δυνατή η ανάλυση της διαχρονικής εξέλιξης των δεικτών αλλά και η σύγκριση ανάµεσα στα δύο φύλα αλλά και ανάµεσα στις περιφέρειες της χώρας οι δείκτες επιπέδου εκπαίδευσης έχουν κανονικοποιηθεί µε βάση την τιµή του δείκτη το 1988 για το σύνολο της χώρας και για τους απασχολούµενους και των δύο φύλων. Με αυτό τον τρόπο ο δείκτης δείχνει αφένος µεν την εξέλιξη του µορφωτικού επιπέδου διαχρονικά, αλλά και κατά φύλο και περιφέρεια. Σε γενικές γραµµές παρατηρείται άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης των απασχολούµενων σε όλες τις περιφέρειες κατά τη δεκαετία 1988-97. Όπως θα ήταν αναµενόµενο, οι περιφέρειες Αττικής και Κεντρικής Μακεδονίας, στις οποίες βρίσκονται τα δύο µεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, παρουσιάζουν το µεγαλύτερο δείκτη. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι γυναίκες αύξησαν κατά πολύ το δείκτη της εκπαίδευσης τους και µάλιστα το 1997 φαίνεται να διαθέτουν καλύτερο επίπεδο εκπαίδευσης από τους άνδρες απασχολούµενους σε όλες τις περιφέρειες εκτός της Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης. Η παρατήρηση αυτή µπορεί να ερµηνευθεί από το γεγονός ότι οι γυναίκες οι οποίες θα εργαστούν είναι κατ αρχήν οι µορφωµένες ενώ οι άνδρες θα εργαστούν όλοι, ανεξαιρέτως της µόρφωσής τους. Στο Νότιο Αιγαίο και την Κρήτη υπάρχει χαµηλό ποσοστό ανεργίας αλλά και σχετικά χαµηλός δείκτης εκπαίδευσης. Αυτό οφείλεται στην δοµή της οικονοµίας που είναι βασισµένη στον τουρισµό (και γεωργία στην Κρήτη) που δεν απαιτεί κάποια ιδιαίτερα προσόντα. Αντίθετα η υτική Μακεδονία µε οξυµένα προβλήµατα ανεργίας παρουσιάζει ένα καλό δείκτη εκπαίδευσης. Συνεπώς, η ανεργία δεν είναι άµεσα συνδεδεµένη µε το µορφωτικό επίπεδο των απασχολούµενων αλλά περισσότερο µε την δοµή (structure) της οικονοµίας της περιφέρειας.

Πίνακας 9: Ανεργία ανά επίπεδο εκπαίδευσης, 1988-1997 Ανώτατη Ανώτερη Αποφ. Λυκείου Αποφ. Γυµνασίου Στοιχειώδης εκπαίδευση Σύνολο 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 1988 1997 Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης 5,9 9,9 16,8 15,3 19,1 14,1 17,5 16,4 6,3 5,8 9,0 9,4 Κεντρικής Μακεδονίας 6,4 8,6 10,1 14,0 13,7 13,6 9,6 11,9 3,9 7,0 6,8 10,2 υτικής Μακεδονίας 7,6 15,2 13,1 20,4 15,4 20,6 5,9 17,3 3,9 9,4 5,9 14,5 Ηπείρου 6,4 9,8 10,6 25,6 10,5 17,9 9,3 17,1 3,4 6,1 5,0 11,2 Θεσσαλίας 9,0 8,7 10,7 17,7 16,2 16,6 11,7 11,4 4,2 3,6 6,9 8,5 Ιονίων Νήσων 3,4 6,6 3,8 13,2 13,3 12,4 0,0 8,0 1,7 3,4 3,4 6,4 υτικής Ελλάδας 4,0 6,4 12,9 20,8 18,9 17,5 11,4 9,3 4,0 3,7 7,2 8,4 Ανατ. Στερεάς Ελλάδας 2,6 9,5 10,2 15,4 19,7 21,8 13,4 13,4 3,7 8,3 6,9 12,8 Αττικής 6,5 7,0 10,9 14,6 14,5 14,2 11,8 13,4 7,0 11,4 10,0 12,1 Πελοπoννήσου 5,8 6,5 6,9 16,3 18,6 14,2 7,7 9,3 2,9 4,6 5,8 8,2 Βορείου Αιγαίου 6,1 6,3 15,8 14,9 13,4 11,8 10,0 7,9 2,2 4,2 5,4 7,5 Νοτίου Αιγαίου 1,3 3,5 3,9 8,9 12,9 7,8 5,2 6,9 3,4 2,6 5,2 4,9 Κρήτης 5,4 4,1 12,6 9,7 10,6 9,2 2,9 7,3 1,1 1,5 3,5 4,6 Σύνολο Χώρας 6,2 7,6 11,0 14,9 15,0 14,5 10,6 12,2 4,4 6,5 7,7 10,3

ιάγραµµα 3: Μεταβολή εργατικού δυναµικού ανά επίπεδο εκπαίδευσης, 1988-1997 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Αν. Μακεδονίας και Θράκης Κεντρικής Μακεδονίας υτικής Μακεδονίας Ηπείρου Θεσσάλίας Ιονίων Νήσων υτικής Ελλάδας Αν. Στερεάς Ελλάδας Αττικής Πελοπoννήσου Βορείου Αιγαίου Νοτίου Αιγαίου Κρήτης Σύνολο Χώρας -50,0-100,0 Ανώτατη Ανώτερη Αποφ. Λυκείου Αποφ. Γυµνασίου Στοιχειώδης εκπαίδευση

Πίνακας 10: είκτης επιπέδου εκπαίδευσης απασχολούµενων κατά φύλο, 1988 & 1997 (100=απασχολούµενοι Ελλάδας και τα δύο φύλα) 1988 1997 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης 81 75 78 99 93 97 Κεντρικής Μακεδονίας 94 97 95 115 124 119 υτικής Μακεδονίας 78 87 80 107 109 107 Ηπείρου 84 80 82 100 106 102 Θεσσαλίας 82 81 82 100 101 100 Ιονίων Νήσων 78 71 75 92 91 91 υτικής Ελλάδας 86 82 85 92 93 92 Ανατ. Στερεάς Ελλάδας 83 74 80 100 102 101 Αττικής 126 137 129 141 155 146 Πελοπoννήσου 79 74 77 97 99 98 Βορείου Αιγαίου 92 98 94 104 109 105 Νοτίου Αιγαίου 83 93 86 97 104 99 Κρήτης 87 81 84 99 105 101 Σύνολο Χώρας 99 101 100 117 125 120 6. Συµπεράσµατα Σαν ένα πρώτο γενικό χαρακτηριστικό, θα µπορούσε να ειπωθεί η µείωση του πληθυσµού (14 και άνω) στο εργατικό δυναµικό της χώρας. Η µείωση αυτή πέρα από τη µείωση που παρατηρείται στο εργατικό δυναµικό των νεαρών ηλικιών (14-19) πιθανότατα έχει να κάνει και µε γήρανση του πληθυσµού, οπότε και δεν ανανεώνεται το εργατικό δυναµικό µε τον ίδιο ρυθµό µε τον οποίο εξέρχονται τα µέλη του. Ωστόσο πρέπει να σηµειωθεί ότι στη µελέτη δεν έχουν ληφθεί υπόψη οι αλλοδαποί καθώς µέχρι το 1997 η ΕΣΥΕ δεν τους ελάµβανε υπόψη στην Έρευνα Εργατικού υναµικού.

Οι γυναίκες ωστόσο, έχουν αυξήσει ελαφρώς τη συµµετοχή τους στο εργατικό δυναµικό τη δεκαετία 1988-97. Αυτό όµως δε σηµαίνει απαραίτητα ότι έχουν αυξήσει και την απασχόληση τους αναλόγως, µε αποτέλεσµα να εµφανίζουν µεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας από τους άνδρες. Πρόβληµα ανεργίας άλλωστε φαίνεται να αντιµετωπίζουν και οι νεαρές οµάδες ηλικιών καθώς η αγορά εργασίας δεν παρουσιάζεται πρόθυµη στην άµεση απορρόφηση τους. Υψηλή ανεργία όµως εµφανίζουν σε αρκετές περιφέρειες και οι απόφοιτοι ανώτερων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων. Ωστόσο, το επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολούµενων έχει ανέβει σηµαντικά για τη δεκαετία 1988-97 και ιδιαίτερα στις γυναίκες. Κάποια γενικά συµπεράσµατα για το προφίλ κάθε περιφέρειας παρουσιάζονται παρακάτω. Ανατολική Μακεδονία και Θράκη Η εικόνα της περιφέρειας αυτής παρουσιάζεται αρκετά καλή αλλά και στάσιµη, µε µικρή αύξηση της ανεργίας της και οµαλή µεταβολή των οικονοµικών δραστηριοτήτων στην περιοχή. Ως προς τα επιµέρους χαρακτηριστικά επίσης η εικόνα που λαµβάνεται είναι καλή µε την ανεργία αυξηµένη, όπως στις περισσότερες περιφέρειες άλλωστε, στους νέους. Οι γυναίκες παρουσιάζουν ικανοποιητική απασχόληση ενώ η αύξηση της ανεργίας τους είναι µικρότερη από αυτή των ανδρών. Το επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολούµενων είναι µάλλον χαµηλό, προσδιορίζοντας έτσι το χαρακτήρα των δραστηριοτήτων στην περιοχή. Παρατηρείται αρκετά µεγάλη αύξηση του εργατικού δυναµικού της ανώτερης εκπαίδευσης µε ταυτόχρονη µείωση της ανεργίας τους. ε συµβαίνει όµως το ίδιο και το εργατικό δυναµικό της ανώτατης εκπαίδευσης το οποίο παρά την όχι και τόσο µεγάλη αύξηση του αντιµετωπίζει πρόβληµα ανεργίας. Γενικό χαρακτηριστικό είναι οι σχετικά µικρές µεταβολές σε όλους σχεδόν τους τοµείς (απασχόληση, εργατικό δυναµικό, οικονοµικές δραστηριότητες) Κεντρική Μακεδονία Το εργατικό δυναµικό στη περιφέρεια αυτή η οποία περιλαµβάνει το πολεοδοµικό συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης αυξάνει µε ταχύτερους ρυθµούς από την απασχόληση. Σαν αποτέλεσµα η ανεργία έχει µεγαλώσει για όλες τις οµάδες ηλικίας και όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης. Το µορφωτικό επίπεδο των απασχολούµενων έχει ανέβει σηµαντικά και το 1997 είναι πλέον πολύ κοντά σε αυτό του συνόλου της χώρας. Αυτό είναι άλλωστε ένα γενικό χαρακτηριστικό που διακρίνει την αγορά εργασίας της Κεντρικής Μακεδονίας, ότι δηλαδή όλα τα µεγέθη της (ανεργία, απασχόληση κατά φύλο ηλικία και επίπεδο εκπαίδευσης) είναι πολύ κοντά στο µέσο όρο της χώρας.

υτική Μακεδονία Η αγορά εργασίας στη υτική Μακεδονία παρουσιάζει σοβαρά προβλήµατα. Η ανεργία αυξάνεται ταχύτατα και ξεπέρασε το 1997 το µέσο όρο της χώρας κατά 4 ποσοστιαίες µονάδες, καθώς η µεταβολή του εργατικού δυναµικού είναι κατά πολύ µεγαλύτερη από αυτή της απασχόλησης. Στις ηλικίες 30-44 ετών, τις κατεξοχήν «παραγωγικές» ηλικίες, η ανεργία είναι µεγαλύτερη από οπουδήποτε αλλού και πάνω από διπλάσια (τιµή δείκτη) από το σύνολο της χώρας. Η θέση των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι µειονεκτική εµφανίζοντας πολύ µεγαλύτερη µεταβολή από τους άνδρες και έχοντας µικρό µερίδιο στην απασχόληση και το εργατικό δυναµικό. Τέλος, το επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολούµενων ενώ έχει βελτιωθεί σηµαντικά, ιδιαίτερα για τους άνδρες, δεν βοηθάει και στην απορρόφηση του εργατικού δυναµικού. Ήπειρος Η εικόνα της Ηπείρου είναι παρόµοια µε αυτή της υτικής Μακεδονίας. Η µείωση της απασχόλησης είναι µεγαλύτερη για όλες σχεδόν τις οµάδες ηλικιών από τη µείωση του εργατικού δυναµικού µε αποτέλεσµα να παρουσιάζεται µεγάλη αύξηση στην ανεργία της περιφέρειας αυτής. Ο δείκτης ανεργίας για τις νεότερες ηλικίες (15-29) ήταν ο υψηλότερος το 1997 ενώ και ο πληθυσµός µειώνεται στις ηλικίες αυτές. Η θέση των γυναικών είναι δυσµενής καθώς παρουσιάζουν µεγαλύτερη αύξηση της ανεργίας από τους άνδρες, η απασχόληση τους είναι κάτω από το µέσο όρο της χώρας ενώ και το επίπεδο εκπαίδευσης τους δεν είναι ιδιαίτερα υψηλό. Θεσσαλία Η Θεσσαλία χαρακτηρίζεται από µικρή αύξηση της ανεργίας και από σχετικά χαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολούµενων, γεγονός το οποίο συνδέεται µε τον έντονα γεωργικό χαρακτήρα της απασχόλησης στην περιοχή. Ωστόσο πρέπει να σηµειωθεί και η µικρή µείωση της ανεργίας στην ανώτατη βαθµίδα της εκπαίδευσης η οποία πιθανότατα σχετίζεται µε τη λειτουργία του Πανεπιστηµίου της Θεσσαλίας. Παρόλο που η απασχόληση των γυναικών δεν είναι ιδιαίτερα υψηλή, η µεταβολή της ανεργίας τους είναι µικρότερη από την αντίστοιχη των ανδρών. Ιόνια Νησιά Στην περιφέρεια Ιονίων Νήσων η εικόνα διαθέτει αντιφατικά στοιχεία. Έτσι, παρατηρείται κατά τη δεκαετία 1988-97 µείωση της απασχόλησης και του εργατικού δυναµικού και συνεπακόλουθο το διπλασιασµό της ανεργίας. Βέβαια καθώς η περιφέρεια αυτή είχε τη µικρότερη ανεργία το 1988, παρά την αύξηση που συντελέστηκε εξακολουθεί να έχει σχετικά χαµηλή ανεργία. Επίσης, διαθέτει έναν πολύ καλό δείκτη συµµετοχής των γυναικών στην απασχόληση

(το 1988 ήταν υψηλότερος) ενώ η µεταβολή της ανεργίας τους είναι ελαφρώς µεγαλύτερη από των ανδρών. Ωστόσο, τα Ιόνια Νησιά έχουν τον χαµηλότερο δείκτη εκπαίδευσης από όλες τις περιφέρειες για ολόκληρη τη δεκαετία. Μάλιστα αυτό συµβαίνει παρά το µεγάλο µερίδιο που κατέχει ο τριτογενής τοµέας στην απασχόληση της περιφέρειας και σε αντίθεση µε τις παρατηρήσεις που θέλουν τις περιφέρειες µε έντονο τον γεωργικό χαρακτήρα να έχουν και χαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης. υτική Ελλάδα Και σε αυτή την περιφέρεια συντελέστηκε µείωση της απασχόλησης και του εργατικού δυναµικού. Οι µεταβολές τους όµως ήταν κοντά ποσοστιαία µε αποτέλεσµα η ανεργία να παρουσιάσει µικρή αύξηση. Η ανεργία εντοπίζεται κυρίως στους νέους καθώς από τις ηλικίες των 30 ετών και άνω ο δείκτης παρουσιάζει πολύ µικρή αύξηση και είναι µικρότερος από τον αντίστοιχο του συνόλου της χώρας. Η συµµετοχή των γυναικών στην απασχόληση έχει µειωθεί αλλά παραµένει σε ικανοποιητικά επίπεδα ενώ και η µεταβολή της ανεργίας τους είναι ελαφρώς µικρότερη από αυτή των ανδρών. Όσον αφορά το επίπεδο εκπαίδευσης, ενώ το εργατικό δυναµικό έχει µειωθεί στη βαθµίδα της ανώτατης εκπαίδευσης, η ανεργία του έχει αυξηθεί. Το παραπάνω σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι η ανεργία έχει µειωθεί στις κατώτερες βαθµίδες εκπαίδευσης και το ιδιαίτερα χαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης που χαρακτηρίζει το σύνολο των απασχολούµενων δίνει το στίγµα του χαρακτήρα της περιφέρειας. Ανατολική Στερεά Ελλάδα Η περιφέρεια αυτή χαρακτηρίζεται από έντονο πρόβληµα ανεργίας. Την περίοδο 1988-97 η ανεργία διπλασίαστηκε και ξεπέρασε το µέσο όρο της χώρας. Και στην απασχόληση των γυναικών η εικόνα δεν είναι καλή καθώς είχε τον δεύτερο µικρότερο δείκτη το 1997. Καθώς η τιµή του δείκτη το 1988 δεν ήταν τόσο άσχηµη µπορεί να συµπεράνει κανείς ότι αυτή η αρνητική πορεία που παρατηρείται στην αγορά εργασίας της περιφέρειας πλήττει κυρίως τις γυναίκες, όπως άλλωστε φαίνεται και από την ανεργία τους. Η αυξηµένη ανεργία δεν κάνει διάκριση στην ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης. Αττική Παρά το γεγονός ότι η Αττική είναι από τις περιφέρειες µε τη µεγαλύτερη θετική µεταβολή της απασχόλησης και του εργατικού δυναµικού, η ανεργία ήταν και είναι ιδιαίτερα υψηλή. Με ένα σχετικά καλό δείκτη συµµετοχής των γυναικών στην απασχόληση, µικρότερη µεταβολή ανεργίας των γυναικών και τη µεγαλύτερη διαφορά ανάµεσα στο επίπεδο εκπαίδευσης ανδρών-γυναικών από

όλες τις περιφέρειες, η εικόνα των γυναικών στην αγορά εργασίας παρουσιάζεται ικανοποιητική. Πελοπόννησος Η Πελοπόννησος έχει τον περισσότερο γεωργικό χαρακτήρα από όλες τις περιφέρειες µε τον πρωτογενή τοµέα να κρατάει το µεγαλύτερο κοµµάτι της απασχόλησης και τον τριτογενή το µικρότερο σε σχέση µε τις υπόλοιπες περιφέρειες. Η αύξηση της ανεργίας που παρατηρείται πλήττει κυρίως τους νέους, τους άνδρες και τους απόφοιτους της ανώτερης εκπαίδευσης. Βόρειο Αιγαίο Η περιφέρεια αυτή παρά το γεγονός ότι δεν έχει τη µεγαλύτερη ανεργία - µάλιστα βρίσκεται κάτω από τον µέσο όρο της χώρας- παρουσιάζει µία σειρά από αρνητικές "πρωτιές". Είναι η περιφέρεια µε τη µικρότερη συµµετοχή του πληθυσµού στο εργατικό δυναµικό, τη µεγαλύτερη αρνητική µεταβολή απασχόλησης και εργατικού δυναµικού -η οποία µάλιστα επηρεάζει όλες τις ηλικίες-, είναι η µόνη περιφέρεια που παρουσιάζει µείωση στον πληθυσµό της (άνω των 14 ετών), έχει το µικρότερο δείκτη συµµετοχής των γυναικών στην απασχόληση, ιδιαίτερα µεγάλη διαφορά στη µεταβολή της ανεργίας µεταξύ ανδρών και γυναικών ενώ είναι η µία από τις δύο περιφέρειες της χώρας όπου παρατηρείται µείωση του εργατικού δυναµικού της ανώτατης βαθµίδας της εκπαίδευσης. Ωστόσο, όσον αφορά το επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολούµενων η γενική εικόνα δεν είναι και τόσο άσχηµη, ενώ ουσιαστική αύξηση του δείκτη ανεργίας παρατηρείται στη βαθµίδα της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Νότιο Αιγαίο Αντίθετα, στο Νότιο Αιγαίο τα πράγµατα φαίνεται να πηγαίνουν καλύτερα. Στην περιφέρεια αυτή παρατηρείται η µεγαλύτερη θετική µεταβολή της απασχόλησης και από τις µεγαλύτερες για το εργατικό δυναµικό. Η απασχόληση αυξήθηκε µε µεγαλύτερο ρυθµό από το εργατικό δυναµικό, µε αποτέλεσµα να είναι η µοναδική περιφέρεια η οποία µείωσε την ανεργία της κατά τη δεκαετία 1988-97. Ωστόσο, δεν είναι τόσο καλή η εικόνα της περιφέρειας όσον αφορά τις γυναίκες και το επίπεδο εκπαίδευσης. Για τις µεν γυναίκες η απασχόληση φθάνει το 1997 ίσα ίσα στο µισό της απασχόλησης των ανδρών. Το δε επίπεδο εκπαίδευσης είναι αρκετά χαµηλό και χωρίς σηµαντική µεταβολή ενώ η ανεργία αυξήθηκε στις ανώτερες βαθµίδες της εκπαίδευσης. Μάλιστα το επίπεδο της εκπαίδευσης είναι χαµηλό χωρίς να διακρίνεται η περιφέρεια αυτή για την απασχόληση στον πρωτογενή τοµέα. Ωστόσο, πρέπει να σηµειωθεί η ελαφρώς µεγαλύτερη µείωση της ανεργίας των γυναικών σε σχέση µε αυτή των ανδρών.

Κρήτη Καλή παρουσιάζεται και η εικόνα της Κρήτης ως προς τα περισσότερα χαρακτηριστικά της. Είναι η περιφέρεια µε τη µεγαλύτερη συµµετοχή του πληθυσµού στο εργατικό δυναµικό, και πάντα η ανεργία είναι χαµηλότερη από κάθε άλλη περιφέρεια. Η µικρή αύξηση της ανεργίας που παρατηρείται πλήττει κυρίως τους νέους, τους µορφωµένους και τις γυναίκες. Παρ' όλα αυτά είναι η περιφέρεια µε τη µεγαλύτερη συµµετοχή των γυναικών στην απασχόληση για τη δεκαετία 1988-97. ε συµβαίνει όµως το ίδιο και µε το επίπεδο εκπαίδευσης, το οποίο είναι σχετικά χαµηλό και συνδέεται µε τη µεγάλη συµµετοχή του πρωτογενούς τοµέα στην απασχόληση.