Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

Εισαγωγή σ τη Γλωσσολογ ία Ι Τμήμα Φιλο λογίας Υποχρεωτικ ό Α εξαμήνο υ Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015

Τι είναι η Γλωσσολογία; Στο προηγούμενο μάθημα αναφερθήκαμε σε κάποια πολύ εισαγωγικά στοιχεία σχετικά με την επιστήμη της Γλωσσολογίας. Σήμερα ανακεφαλαιώνουμε αυτά τα στοιχεία: Τι είναι η Γλωσσολογία; Ποιο είναι το αντικείμενό της; Ποιες άλλες επιστήμες ενδιαφέρει; Και προχωρούμε σε κάποια νέα: Η βιολογική βάση της γλώσσας. Ιστορία της γλωσσολογικής επιστήμης. Η νεότερη θεώρηση. 2

Τι είναι η Γλωσσολογία; Η επιστημονική μελέτη της γλώσσας από όλες τις απόψεις και σε όλες τις εκφάνσεις της. Το φαινόμενο «γλώσσα» είναι σύνθετο και πολύπλευρο. Αντίστοιχα σύνθετη και πολύπλευρη είναι η μελέτη του φαινομένου. Γλώσσα δεν είναι μόνο ένα σύνολο από λέξεις. Κάθε γλώσσα περιλαμβάνει ένα σύνολο από λέξεις, αλλά και κανόνες γραμματικούς. 3

Γλωσσολογία Αυτοί οι κανόνες αφορούν διακριτά επίπεδα, τα επίπεδα στα οποία είναι οργανωμένες όλες οι φυσικές γλώσσες: Φωνητική- Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Σημασιολογία Πραγματολογία Στον πυρήνα της, λοιπόν, η επιστημονική μελέτη της γλώσσας είναι η Θεωρητική Γλωσσολογία. 4

Γλωσσολογία Η μελέτη της γλώσσας ως σύνθετου φαινομένου δεν εξαντλείται σε αυτά τα επίπεδα. Η μελέτη της γλώσσας γίνεται σήμερα πολύ συχνά με τρόπο διεπιστημονικό. Η Γλωσσολογία συνεργάζεται με άλλες επιστήμες (ανθρωπιστικές, κοινωνικές, αλλά και ιατρικές και θετικές επιστήμες), προκειμένου να οδηγηθεί σε πληρέστερη κατανόηση του αντικειμένου της. 5

Διεπιστημονικότητα Μερικά παραδείγματα Η Ψυχογλωσσολογία μελετά τη σχέση μεταξύ της γλωσσικής συμπεριφοράς και των ψυχολογικών μηχανισμών (π.χ. μνήμη, προσοχή) που συνοδεύουν ή συνεπικουρούν τη συμπεριφορά αυτή. Η Κοινωνιογλωσσολογία μλετά τους τρόπους με τους οποίους η γλώσσα επηρεάζεται από (και κατά συνέπεια αντανακλά) κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στα μέλης μιας γλωσσικής κοινότητας. Η Διαλεκτολογία ως υποδιαίρεση της Κοινωνιογλωσσολογίας εξετάζει τις γλωσσικές ποικιλίες που ορίζονται γεωγραφικά. 6

Διεπιστημονικότητα Μερικά παραδείγματα Η Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία αξιοποιεί τα συμπεράσματα της θεωρίας και τις μεθόδους ανάλυσης για να επιλύσει προβλήματα στη χρήση και κατεξοχήν στη διδασκαλία και εκμάθηση της γλώσσας. Η Υπολογιστική Γλωσσολογία μελετά τη γλώσσα με τη βοήθεια υπολογιστών, με σκοπό να ρίξει φως σε προβλήματα αυτόματης μετάφρασης ή και να προσεγγίσει ζητήματα που άπτονται της τεχνητής νοημοσύνης. Η Κλινική Γλωσσολογία βασίζεται στη θεωρητική ανάλυση της γλώσσα, προκειμένου να δώσει λύσεις σε προβλήματα που προκύπτουν σε ανθρώπους με γλωσσικές διαταραχές. 7

Το αντικείμενο της Γλωσσολογίας Ποια γλώσσα; Η Γλωσσολογία δεν περιορίζεται σε μια μόνο συγκεκριμένη γλώσσα, από τις χιλιάδες που μιλιούνται στον κόσμο. Αντικείμενο της Γλωσσολογίας είναι η γλώσσα γενικά ως φαινόμενο. Σκοπός της Γλωσσολογίας είναι να καθορίσει αν υπάρχουν και ποια είναι τα γενικά, καθολικά χαρακτηριστικά του φαινομένου αυτού. Για τη Γλωσσολογία, η μελέτη κάθε ξεχωριστής γλώσσας ενδιαφέρει στο βαθμό που μέσω αυτής διαφωτίζεται η φύση της γλωσσικής ικανότητας. 8

Το αντικείμενο της Γλωσσολογίας Η Γλωσσολογία μελετά κατεξοχήν τις ανθρώπινες γλώσσες και μάλιστα τις φυσικές γλώσσες, δηλαδή τις γλώσσες που υπάρχουν (δηλ. δεν κατασκευάζονται) και που μαθαίνουν φυσικά τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας, προκειμένου να επικοινωνήσουν. Πρβλ τα συστήματα επικοινωνίας που έχουν αναπτύξει κάποια ζωικά είδη (μέλισσες). Πρβλ άλλα συστήματα ή «κώδικες» επικοινωνίας: ο κώδικας Μορς, τα μαθηματικά σύμβολα. Οι ανθρώπινες γλώσσες διαφέρουν κι από τα δύο παραπάνω είδη συστημάτων επικοινωνίας. 9

Η βιολογική βάση της γλώσσας Ποια η σχέση μεταξύ των φυσικών ανθρώπινων γλωσσών και των συστημάτων επικοινωνίας των ζώων; Υπάρχει ποσοτική μόνο ή και ποιοτική διαφορά μεταξύ των δύο; Ομοιότητα: και στις δυο περιπτώσεις γίνεται χρήση αισθητών συμβολισμών (φωνητικών, κινητικών, κοκ), προκειμένου να δηλωθεί κάποιο μήνυμα από το ένα ζώο στο άλλο. Υπάρχουν όμως και σημαντικές διαφορές. 10

Η βιολογική βάση της Διαφορά 1: γλώσσας Τα συστήματα των ζώων περιορίζονται σε πολύ μικρά και κλειστά σύνολα συμβόλων που μεταβιβάζουν βιολογικές μόνο ανάγκες σχετικά με τροφή, φόβο, σεξουαλική επιθυμία, μητρική τρυφερότητα κλπ. Η ανθρώπινη γλώσσα περιέχει ένα τεράστιο (στην ουσία, απέραντο) λεξιλόγιο που αφορά όχι μόνο αισθητά αντικείμενα αλλά και σύνθετες και αφηρημένες έννοιες. 11

Η βιολογική βάση της Διαφορά 2: γλώσσας Η χρήση των συμβόλων που κάνουν τα ζώα είναι άμεσα συνδεδεμένη με κάποιο περιβάλλον κι εμφανίζεται μόνο όταν στο περιβάλλον αυτό υπάρχουν κατάλληλα εξωτερικά ερεθίσματα. Η ανθρώπινη γλώσσα πηγαίνει πέρα από το άμεσο περιβάλλον: μπορεί να αναφέρεται όχι μόνο στο παρόν αλλά και στο παρελθόν/μέλλον, όχι μόνο στο πραγματικό αλλά και στο φανταστικό. 12

Η βιολογική βάση της γλώσσας Διαφορά 3: Η ανθρώπινη γλώσσα λειτουργεί με γραμματικούς κανόνες: περιέχει γραμματική δομή τέτοια, που επιτρέπει στον άνθρωπο να αναπτύξει απεριόριστη δημιουργικότητα στα μηνύματα που μπορεί να συλλάβει και να μεταδώσει. Αυτού του είδους η δημιουργικότητα δεν εμφανίζεται στις γλώσσες των υπόλοιπων ζώων. 13

Η βιολογική βάση της γλώσσας Η ύπαρξη γραμματικής δομής και απεριόριστης δημιουργικότητας στην ανθρώπινη γλώσσα οδήγησαν φιλοσόφους στο παρελθόν (von Humboldt, Descartes, κ.ά.), αλλά και θεωρητικούς γλωσσολόγους σήμερα, με προεξάρχοντα τον Noam Chomsky, στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινο φαινόμενο. Αυτή η κατ αποκλειστικότητα ανθρώπινη ικανότητα διαφοροποιεί τους ανθρώπους από τα ζώα. 14

Γλωσσική Δημιουργικότητα Η γνώση των συντακτικών κανόνων της ελληνικής μας επιτρέπουν να επεκτείνουμε επ αόριστο την πρόταση (1): 1. Αυτό είναι το σπίτι. 2. Αυτό είναι το σπίτι που έχτισε ο Γιάννης. 3. Αυτά είναι τα κεραμίδια του σπιτιού που έχτισε ο Γιάννης. 4. Αυτός είναι ο σχεδιαστής των κεραμιδιών του σπιτιού που έχτισε ο Γιάννης. 5.... Γλωσσική ικανότητα σε επίπεδο παραγωγής. Η γλώσσα δεν ισοδυναμεί με ένα πεπερασμένο σύνολο κειμένων (γραπτών ή προφορικών)! 15

Γλωσσική Δημιουργικότητα Οι προτάσεις της προηγούμενης διαφάνειας (αλλά και όλες οι προτάσεις που έχετε ακούσει/ διαβάσει) είναι προτάσεις που δεν έχετε ξανασυναντήσει ποτέ στη ζωή σας. Είναι έκφανση της γλωσσικής σας ικανότητας το ότι είστε σε θέση να τις κατανοήσετε. Γλωσσική ικανότητα σε επίπεδο πρόσληψης/ κατανόησης. Η γλώσσα δεν ισοδυναμεί με ένα πεπερασμένο σύνολο κειμένων (γραπτών ή προφορικών)! 16

Ιστορία της γλωσσολογικής επιστήμης Συνοπτική επισκόπηση, βασισμένη στο Κεφάλαιο 1, ενότητα 4 του συγγράμματος: Ειρήνη Φιλιππάκη- Warburton (1992). Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία. Αθήνα: Νεφέλη. 17

Συνοπτική ιστορία της Αρχαιότητα Ρωμαϊκή περίοδος Μεσαίωνας Αναγέννηση γλωσσολογίας 19 ος αι: Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία 20 ος αι: Νεότερη Γλωσσολογία 18

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Φιλοσοφικές ανησυχίες αρχαίων Ελλήνων των 5 ου και 4 ου αι π.χ. Γλωσσικές μελέτες πάνω στα Σανσκριτικά από τον Panini, στις Ινδίες του 4 ου αι π.χ. Οι μελέτες αυτές (ειδικά για τα επίπεδα της φωνολογίας και της μορφολογίας) έγιναν γνωστές στη Δύση μόλις το 19 ο αι. 19

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Οι γλωσσικές μελέτες των αρχαίων Ελλήνων αποτελούν μέρος ενός γενικότερου φιλοσοφικού προβληματισμού. Η γλωσσική έρευνα σκοπό έχει να εξυπηρετήσει τη φιλοσοφία. Βασικά ερωτήματα: Ποια η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και στη φύση των πραγμάτων; (Πλάτωνας) Ποια η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα, τη σκέψη και τη λογική; (Αριστοτέλης) 20

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Η σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και τη φύση συζητείται στον Κρατύλο του Πλάτωνα. Δύο αντιμαχόμενες θέσεις: ΠΡΩΤΗ: Οι λέξεις συνδέονται κατά τρόπο φυσικό και αναγκαίο (φύσει) με τα πράγματα στα οποία αναφέρονται. è η μελέτη των λέξεων θα μας οδηγήσει στη γνώση της φύσης των πραγμάτων. ΔΕΥΤΕΡΗ: Οι λέξεις αποτελούν αυθαίρετα σύμβολα αναφοράς που έχουν γίνει αποδεκτά κατά τρόπο συμβατικό (θέσει) από τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας. 21

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Ονοματοποιία: γαβγίζω, μουρμουρίζω, κούκος, κλπ. Οι λέξεις περιέχουν μίμηση των ήχων που παράγουν τα αντίστοιχα ζώα. Φωνητικός συμβολισμός: 0 Στις λέξεις ύδωρ, ροή, ρέω, δρόμος, περιέχεται ο φθόγγος ρ. Η επαναληπτική κίνηση της γλώσσας, η οποία (κίνηση) παράγει το φθόγγο ρ, αποδίδει συμβολικά την ιδιότητα της επανάληψης, η οποία βρίσκεται στη φύση των αντικειμένων αναφοράς των παραπάνω λέξεων. 0 Ο ήχος που αποδίδεται με το γράμμα λ είναι μαλακός και λείος, γι αυτό και τον βρίσκουμε μέσα στις αντίστοιχες λέξεις. 22

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Η πλειονότητα των λέξεων δεν καλύπτεται από καμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις. Πώς εξηγείται η παρουσία του φθόγγου ρ σε λέξεις όπως πρόποδας; Πώς εξηγείται η παρουσία του λ στη λέξη σκληρότητα; 23

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Αριστοτέλης: σχέση μεταξύ γλώσσας και σκέψης. Λόγος: (α) λογική και (β) γλώσσα Η γλώσσα εξωτερικεύει τη σκέψη. Μελετώντας τη γλώσσα κατανοούμε τον ανθρώπινο νου. Συμβολή: Η προσέγγιση αυτή οδήγησε στη μελέτη των γραμματικών κατηγοριών (μέρη του λόγου) και της σύνταξης γενικότερα. 24

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Μια άλλη διαμάχη της εποχής αυτής: διέπεται η γλώσσα από αναλογία ή από ανωμαλία; Οπαδοί της αναλογίας: Αλεξανδρινοί γραμματικοί (Απολλώνιος ο Δύσκολος, Διονύσιος ο Θράκας, κ.ά.): Η γλώσσα διέπεται από συστηματικότητα και νομοτέλεια. Για τις «εξαιρέσεις», υιοθετούνται κάποιοι συμπληρωματικοί κανόνες. Στωικοί: Τη γλώσσα τη χαρακτηρίζει ανωμαλία παρά ομαλότητα. 25

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Η Αλεξάνδρεια του 3 ου π.χ. αιώνα αποτέλεσε σπουδαίο κέντρο λογοτεχνικών, φιλοσοφικών και γλωσσικών σπουδών. Εδώ μπήκαν τα θεμέλια της έννοιας της γραμματικής: γραμματική τέχνη = η τέχνη της γραφής, δηλαδή η εξονυχιστική μελέτη της γλώσσας γραπτών κειμένων. Με βάση τη θεωρία της αναλογίας, οι Αλεξανδρινοί ανακαλύπτουν ένα πιο λεπτομερές σύστημα γραμματικών κατηγοριών και γλωσσικών κανόνων. 26

Η γλωσσολογία κατά τους αρχαίους χρόνους Από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς ξεκινά η παράδοση που διήρκεσε μέχρι το 19 ο αι, η οποία έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Προτεραιότητα του γραπτού λόγου. Αντικείμενο της γλωσσικής μελέτης είναι ο γραπτός λόγος αξιόλογων λογοτεχνικών έργων. Διδακτική (ρυθμιστική) γραμματική. Από τα παραπάνω κείμενα αποκομίζουμε τη σωστή γλώσσα, η οποία θεωρείται το πρότυπο (νόρμα). Κάθε χρήση που αποκλίνει από το πρότυπο, διορθώνεται ως απόκλιση. Η γλωσσική αλλαγή ισοδυναμεί με φθορά. Η απόκλιση από τη σωστή γλώσσα, ακόμα κι όταν προκύπτει φυσικά, θεωρείται απόρροια άγνοιας. Θα δούμε τους λόγους για τους οποίους η νεότερη γλωσσολογία απορρίπτει τις αρχές της παραδοσιακής γραμματικής. 27

Ρωμαϊκή περίοδος Οι Λατίνοι γραμματικοί και φιλόσοφοι θαυμάζουν και μιμούνται τους Έλληνες. Μαθαίνουν και διδάσκουν Ελληνικά. Κληρονομούν τις ίδιες φιλοσοφικές και γλωσσολογικές διαμάχες. Συγγράφονται γραμματικές της Λατινικής κατά τα πρότυπα των Αλεξανδρινών και των Στωικών (Ουάρρων, 1 ος αι π.χ.). Κάποιες γραμματικές (Δονάτου, 4 ος αι μ.χ., Πρισκιανού, 5 ος αι μ.χ.) συνεχίζουν να διδάσκονται ως το 17 ο αι. 28

Μεσαίωνας Ο Μεσαίωνας κυριαρχείται από τη διδασκαλία της Λατινικής (μοναδικής αναγνωρισμένης γλώσσας της εκκλησίας). Από την άλλη, συνεχίζει να αναπτύσσεται η αριστοτελική και στωική άποψη: οι κατηγορίες της γλώσσας αντανακλούν τις κατηγορίες της λογικής σκέψης. Απώτερος στόχος: η ανακάλυψη των αρχών βάσει των οποίων μια λέξη ως σημείο συνδέεται από τη μια με την ανθρώπινη σκέψη κι από την άλλη με το αντικείμενο αναφοράς της. Αντίληψη ότι οι αρχές αυτές είναι καθολικές και αναλλοίωτες. 29

Αναγέννηση Έρχεται πάλι στο προσκήνιο η μελέτη των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων. Η γραμματική καλλιεργείται πάλι εντατικά γιατί γίνεται μέσο για να κατανοηθούν τα αρχαία κείμενα. Με το Διαφωτισμό ενθαρρύνονται και οι μελέτες των ντόπιων, μη κλασικών γλωσσών. Μερικές από αυτές εξυψώνονται σε αξιόλογο εκφραστικό όργανο από σπουδαίους λογοτέχνες. Η Θεία Κωμωδία του Δάντη γράφτηκε στην τοπική διάλεκτο της Τοσκάνα. Ο Δάντης δημοσίευσε και μελέτη για τη διάλεκτο αυτή με τίτλο De vulgari eloquentia. Η διάλεκτος αυτή αποτέλεσε τη βάση της σύγχρονης ιταλικής. 30

Αναγέννηση Παρότι η γλώσσα που επικρατεί και διδάσκεται στα σχολεία είναι η Λατινική, αρχίζουν να γράφονται γραμματικές περιγραφές και για τις υπόλοιπες τοπικές γλώσσες της Ευρώπης. Παράλληλα συνεχίζεται η φιλοσοφική παράδοση, ιδιαίτερα από τους Γάλλους φιλοσόφους του Port Royal, οι οποίοι υποστηρίζουν με νέα επιχειρήματα τη θεωρία ότι: η γλώσσα αντανακλά τη σκέψη πίσω από την επιφανειακή και τυχαία ποικιλία των διαφόρων γλωσσών υπάρχει η καθολική γραμματική. 31

Ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία Στα τέλη του 18 ου αι ανακαλύφθηκαν τα Σανσκριτικά και οι μελέτες του Panini. Φιλόλογοι όπως ο Άγγλος Daniel Jones και άλλοι πρόσεξαν ότι ανάμεσα στα γοτθικά (αρχαία γερμανικά), τα σανσκριτικά, τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά υπήρχαν ηχητικές αντιστοιχίες. Π.χ. ΑΕ ποδός Σανσκρ pedas Γοτθ fotus (πρβλ. foot) Οι αντιστοιχίες δεν ήταν δυνατόν να αποδοθούν σε σύμπτωση ή σε δανεισμό. Η πιο πειστική εξήγηση για το φαινόμενο ήταν η γλωσσική συγγένεια: κοινή καταγωγή των εν λόγω γλωσσών από την Πρωτο- ινδοευρωπαϊκή. 32

Ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία Για να αποδειχθεί ο βαθμός συγγένειας ανάμεσα σε δυο ή περισσότερες γλώσσες, έπρεπε να μελετηθούν αυστηρά οι φωνητικές αντιστοιχίες. Αναπτύσσεται μια αυστηρή μεθοδολογία, η οποία βασίζεται σε προσεκτική παρατήρηση γλωσσικών δεδομένων. Από την παρατήρηση αυτή εξάγονται εμπειρικά οι φωνητικές αντιστοιχίες υπό τη μορφή νόμων. Οι νόμοι αυτοί περιγράφουν τις αλλαγές που υπέστη ένας φθόγγος από ένα προηγούμενο χρονικό στάδιο (τη μητέρα γλώσσα) στο επόμενο (θυγατρικές γλώσσες). 33

Ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία Επιδεικνύει σημαντικά επιτεύγματα: Εγκαθιδρύει μια αυστηρά εμπειρική μέθοδο γλωσσικής περιγραφής, χάρη στην οποία η μελέτη της γλώσσας καθιερώνεται πια ως επιστήμη. Με την ιδιαίτερη προσοχή που δίνει στους φθόγγους της γλώσσας, κατευθύνει την προσοχή και προς την προφορική μορφή της. Ερμηνεύει την ιστορική εξέλιξη της γλώσσας ως κάτι το φυσικό και συστηματικό που διέπεται από νόμους. Αντίθετα προς τη γνώμη των Αλεξανδρινών, η γλωσσική αλλαγή δεν είναι γλωσσική φθορά. 34

Νεότερη Γλωσσολογία Επισκόπηση βασισμένη στο Κεφάλαιο 1, ενότητα 5 του συγγράμματος: Ειρήνη Φιλιππάκη- Warburton (1992). Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία. Αθήνα: Νεφέλη. 35

Νεότερη γλωσσολογία Θεμελιωτής της επιστήμης της Γλωσσολογίας θεωρείται ο Ferdinand de Saussure, με το έργο Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, που εμφανίζεται το 1916, μετά το θάνατό του Saussure. Παρουσιάζονται οι βασικές αντιρρήσεις του Saussure έναντι της παραδοσιακής γραμματικής και θεμελιώνονται οι κανούριες αρχές της γλωσσικής έρευνας, τις οποίες σε γενικές γραμμές ακολουθούμε ως σήμερα. Τα βασικά σημεία της θεωρίας του Saussure, γνωστής ως δομισμού (structuralism). 36

Γλωσσική ανάλυση Ferdinand de Saussure, 1857-1913 Θεωρείται ο θεμελιωτής της σύγχρονης γλωσσολογίας. Ο πατέρας του δομισμού: ΔΟΜΙΣΜΟΣ (Structuralism): Η γλώσσα αποτελεί ένα σύστημα στοιχείων. Συγκροτείται από μονάδες σε διάφορα επίπεδα ανάλυσης: φωνολογία, μορφολογία κλπ. 37

Γλωσσική ανάλυση Συστηματικός χαρακτήρας της γλώσσας: Μελέτη υπο- συστημάτων (επιπέδων ανάλυσης) και της αλληλεξάρτησής τους, όχι μελέτη μεμονωμένων στοιχείων. Συγχρονική αυτάρκεια της γλώσσας: η μελέτη της γλώσσας σε μια δεδομένη χρονική στιγμή δεν προϋποθέτει την ιστορική της ανάλυση. Εμπειρία του ομιλητή: βασίζεται στη γνώση της δομής της μητρικής του γλώσσας και όχι στη γνώση της ιστορίας της. 38

Γλωσσική ανάλυση Συγχρονία και Διαχρονία (Ferdinand de Saussure, 1916) Συγχρονική περιγραφή Λειτουργία της γλώσσας σε μια δεδομένη χρονική στιγμή μέσα σε μια γλωσσική κοινότητα. Διαχρονική περιγραφή Η περιγραφή της αλλαγής από ένα προγενέστερο σε ένα μεταγενέστερο στάδιο της ίδιας γλώσσας. 39

Γλωσσική ανάλυση Παράδειγμα συγχρονικής ανάλυσης Οι χρόνοι του ρηματικού συστήματος της Νέας Ελληνικής Μη- παρελθόν Παρελθόν (Μέλλον) Διαρκές γράφω έγραφα (θα γράφω) Μη- διαρκές γράψω έγραψα (θα γράψω) Χρόνος (παρελθόν, μη- παρελθόν) Ποιόν ενέργειας (διαρκές, μη- διαρκές) Έγκλιση; 40

Γλωσσική ανάλυση Συγχρονική ανάλυση ρηματικών χρόνων γράψω: υποτακτική αορίστου; (παραδοσιακές γραμματικές) Έγκλιση: οι ρηματικοί τύποι των νέων ελληνικών δεν έχουν ξεχωριστές καταλήξεις Υποτακτικής. Η έγκλιση εκφέρεται με το μόριο να. Ο τύπος γράψω δεν είναι τύπος Υποτακτικής. Επειδή δεν εμφανίζεται ποτέ μόνος του, αλλά συνοδεύεται πάντοτε από κάποιο μόριο (να, θα, ας) ή από από κάποιον σύνδεσμο (αφού, όταν, κλπ) è εξαρτημένος τύπος. 41

Γλωσσική ανάλυση Συγχρονία και Διαχρονία Επομένως: Ρηματικό σύστημα της ΝΕ: δύο διαστάσεις: χρόνος + ποιόν ενέργειας Έγκλιση: εκφράζεται με μόρια Saussure: η περιγραφή της γλώσσας θα πρέπει να γίνεται συγχρονικά. 42

Γλωσσική ανάλυση Συγχρονία και Διαχρονία Διαφορά μεταξύ τους (Saussure) (αντιπαραβολή με σκάκι): Συγχρονική περιγραφή: Ο ένας παίχτης διακόπτει το παιχνίδι και περιγράφει τη θέση όπου βρίσκονται τα πιόνια. Διαχρονική περιγραφή: Ο παίκτης περιγράφει πώς κατέληξαν τα πιόνια στη θέση όπου βρίσκονται. 43

Γλωσσική ανάλυση Η Προτεραιότητα του Προφορικού Λόγου Παραδοσιακή γραμματική: βασισμένη σε γραπτά κείμενα è Προφορικός λόγος θεωρήθηκε κατώτερος Saussure: Σκοπός γλωσσολογίας à ανακάλυψη της δομής του φαινομένου γλώσσα Προφορικός λόγος = η πιο φυσική έκφανση της γλώσσας 44

Γλωσσική ανάλυση Η Προτεραιότητα του Προφορικού Λόγου Προφορικός προγενέστερος του γραπτού Ανακάλυψη γραφής μόλις 6.000 χρόνια πριν Προφορικός = ευρύτερα διαδεδομένος Πρωτόγονες κοινωνίες επικοινωνούν μόνο με προφορικό Το παιδί κατακτά πρώτα τον προφορικό λόγο Προφορικός: κατακτάται, Γραπτός: διδάσκεται Γράμματα: αντιστοιχούν σε ήχους και όχι το αντίστροφο. 45

Γλωσσική ανάλυση Σημαίνον Σημαινόμενο (Saussure) Γλώσσα = σύστημα σημείων Σημείο = η σχέση ανάμεσα σε σημαίνον + σημαινόμενο Σημαινόμενο = η έννοια Σημαίνον = η μορφή (ακουστική εικόνα) της έννοιας 46

Γλωσσική ανάλυση Σημαίνον Σημαινόμενο (Saussure) πορτοκάλι σημαινόμενο σημαίνον 47

Γλωσσική ανάλυση Σημαίνον Σημαινόμενο (Saussure) πορτοκάλι σημαίνον σημαινόμενο γλωσσικό σημείο 48

Γλωσσική ανάλυση Σημαίνον Σημαινόμενο (Saussure) Χαρακτηριστικά του σημείου Είναι αυθαίρετο Δεν υπάρχει απαραίτητα φυσική σχέση μεταξύ μορφής και έννοιας τα σημεία είναι συμβατικά Έχει γραμμικότητα Τα στοιχεία της ομιλίας ακολουθούν χρονικά (γραμμικά) το ένα το άλλο: φθόγγοι (π.χ. f- θ- ο- g- ι), συλλαβές (συλ- λα- βες) 49

Γλωσσική ανάλυση Συνταγματικές και Παραδειγματικές Σχέσεις Σχέσεις μεταξύ σημείων Ομοιότητας και αντίθεσης Ορίζονται σε δύο άξονες: παραδειγματικό άξονα συνταγματικό άξονα 50

Γλωσσική ανάλυση Συνταγματικές και Παραδειγματικές Σχέσεις Συνταγματικές σχέσεις σχέσεις εν παρουσία Οι σχέσεις ενός γλωσσικού στοιχείου με άλλα που προηγούνται ή ακολουθούν στην ίδια λέξη, φράση, πρόταση η σχέση του με το γλωσσικό του περιβάλλον. Παραδειγματικές σχέσεις Σχέσεις εν απουσία Οι σχέσεις κάθε γλωσσικού στοιχείου με άλλα που μπορούν να εμφανιστούν στο ίδιο περιβάλλον με αυτό. 51

Εισαγωγικά: Γλωσσική ανάλυση Συνταγματικές και Παραδειγματικές Σχέσεις π.χ. Πώς προφέρουμε τη φράση «την πείρα»; /tin pira/? ή /ti bira/? Συνταγματικές: /n/ + /p/ à /b/, κανόνας αφομοίωσης. π.χ. Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στις λέξεις «πείρα» και «λύρα»; / pira/ - / lira/ Παραδειγματικές: /p/ - /l/: σχέσεις αντίθεσης (φωνήματα). 52

Γλώσσα (langage) λόγος (langue) ομιλία (parole) Ο Saussure διακρίνει ανάμεσα στη γλώσσα, το λόγο και την ομιλία. Ο όρος «γλώσσα» έχει τη γενικότερη εφαρμογή και αναφέρεται σε όλες τις εκφάνσεις του φαινομένου. «Λόγος» είναι το αφηρημένο γλωσσικό σύστημα που μοιράζονται τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας. Ο όρος «ομιλία» αναφέρεται στα δεδομένα της γλωσσικής συμπεριφοράς από συγκεκριμένους ομιλητές σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Η ομιλία είναι έννοια πιο γενική από την προφορική ομιλία! 53

Γλώσσα (langage) λόγος (langue) ομιλία (parole) Αν και η ομιλία έχει πιο αντικειμενική ύπαρξη, αφού τη συλλαμβάνουμε με τα αυτιά μας (ή τα μάτια μας, σε περίπτωση νοηματικών γλωσσών) και μπορούμε να την καταγράψουμε (π.χ. με μαγνητόφωνο ή με βιντεοκάμερα), ο λόγος είναι αυτός που έχει ουσιαστική ύπαρξη και οντότητα. Η ομιλία έχει κάτι το ρευστό, πιο συγκυριακό και πιο ελλιπές. Ο λόγος, το λανθάνον σύστημα της κάθε γλώσσας, έχει συνοχή, αυτοτέλεια και σταθερότητα. Ο λόγος αποτελεί το αντικείμενο της γλωσσολογικής ανάλυσης. Η καθημερινή χρήση της ομιλίας λειτουργεί ακριβώς επειδή υποβαστάζεται και καθοδηγείται από τη δομή του λόγου. 54

Η γλωσσολογία είναι αυτόνομη επιστήμη Η γλωσσική επιστήμη αποκόπτεται από τη φιλοσοφία και γίνεται μια επιστήμη αυτόνομη. Η γλώσσα δε μελετάται πια ως λογοτεχνικό ή ρητορικό μέσο. Επίσης η γλώσσα παύει να είναι πεδίο έρευνας φιλοσοφικών προβληματισμών. Με άλλα λόγια, η ίδια η γλώσσα αποκτά αυτόνομη αξία ως αντικείμενο έρευνας. 55

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.