συµπληρωµατικό υλικό για την διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης επίπεδο β ΣΧΟΛΕΙΟ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΞΕΝΟΥΣ «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ»

225981-CP-1-2005-1-GR-LINGUA L2 ΣΧΟΛΕΙΟ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΞΕΝΟΥΣ «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ» συµπληρωµατικό υλικό για την διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης επίπεδο β Αθήνα 2008

225981-CP-1-2005-1-GR-LINGUA L2 ΣΧΟΛΕΙΟ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΞΕΝΟΥΣ «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ» συµπληρωµατικό υλικό για την διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης επίπεδο β Αθήνα 2008 1

Το σχέδιο αυτό χρηµατοδοτήθηκε µε την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρούσα δηµοσίευση δεσµεύει µόνο τον συντάκτη της και η Επιτροπή δεν ευθύνεται για τυχόν χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν. 225981-CP-1-2005-1-GR-LINGUA-L2 «Τραγουδώ ελληνικά» Το παρόν βιβλίο εκδόθηκε από το Σχολείο Ελληνικών «Μέγας Αλέξανδρος» της Ευρωπαϊκής Εκπαιδευτικής και Αναπτυξιακής Εταιρείας και είναι µέρος του έργου Σωκράτης 225981-CP-1-2005-1-GR-LINGUA-L2. Περιλαµβάνει multimedia cd και ιστοσελίδα στο διαδίκτυο. Τόπος έκδοσης: Αθήνα Έτος έκδοσης: 2008 Επιµελητής έκδοσης: Καβάγια Βασιλική, Φιλόλογος ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ «ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ» Ρεθύµνου 2, 106 82, Αθήνα, Ελλάδα Τηλ.: (0030) 210 821.77.10 (0030) 210 825.60.12 Fax: (0030) 210 825.60.11 e-mail: hls@bhc.gr www.alexander-edu.org 2

Πρόλογος εκδότη Το Σχολείο Ελληνικών «Μέγας Αλέξανδρος» λειτουργεί από το 1972 και δέχεται ξένους ή και Έλληνες, που θέλουν να µάθουν ή να βελτιώσουν τα ελληνικά τους. Από το 1995 ξεκινήσαµε µια µεγάλη προσπάθεια για να αναπτύξουµε µια σειρά σύγχρονων βιβλίων αλλά και άλλο υλικό για την διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας σε ξένους. Σε αυτή την προσπάθεια είχαµε σηµαντικούς εταίρους από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και οικονοµική βοήθεια από Προγράµµατα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδιαίτερα, είχαµε κατά νου την χρησιµοποίηση των νέων τεχνολογιών Πληροφορικής (Τεχνολογία Πολλών Μέσων - Multimedia και ιαδίκτυο - Internet). Έτσι, αναπτύξαµε τα ακόλουθα βοηθήµατα: γενικά ελληνικά ΤΑΞΙ Ι ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α I (βιβλίο και cd) ΤΑΞΙ Ι ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α II (βιβλίο και cd) ΤΑΞΙ Ι ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α III (βιβλίο και cd και διαδίκτυο) ειδικά ελληνικά ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (βιβλίο και cd και διαδίκτυο) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (βιβλίο και cd και διαδίκτυο) ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (βιβλίο) συµπληρωµατικό υλικό ΤΡΑΓΟΥ Ω ΕΛΛΗΝΙΚΑ (βιβλίο και cd και διαδίκτυο) Εξάλλου, η προσπάθειά µας συνεχίζεται και ήδη αναπτύσσουµε πρόσθετα υλικά: ΙΑ ΡΟΜΕΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΑ ΝΕΑ (βιβλίο και cd και διαδίκτυο) ΓΝΩΡΙΖΕΙΣ Η Η ΕΛΛΗΝΙΚΑ (βιβλίο και cd και διαδίκτυο) Περισσότερες πληροφορίες για τα ανωτέρω έργα µπορείτε να βρείτε στο www.elea.gr Το βιβλίο που κρατάτε, είναι από το έργο «Τραγουδώ Ελληνικά», το οποίο τελείωσε το 2008. Οποιαδήποτε παρατήρηση για το περιεχόµενό του θα είναι ευπρόσδεκτη, γιατί η ανάπτυξη του εκπαιδευτικού υλικού ποτέ δεν τελειώνει εντελώς. Ο εκδότης 3

Το σχέδιο αυτό χρηµατοδοτήθηκε µε την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρούσα δηµοσίευση δεσµεύει µόνο τον συντάκτη της και η Επιτροπή δεν ευθύνεται για τυχόν χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν. 225981-CP-1-2005-1-GR-LINGUA-L2 «Τραγουδώ Ελληνικά» Έργο του Σχολείου Ελληνικής Γλώσσας «Μέγας Αλέξανδρος» της Ευρωπαϊκής Εκπαιδευτικής και Αναπτυξιακής Εταιρείας, συγχρηµατοδοτούµενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το πρόγραµµα εκτελέστηκε κατά τα έτη 2005-2008 και συντονιστής ήταν η Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική και Αναπτυξιακή Εταιρεία και εταίροι οι: ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ (ΕΛΛΑ Α) ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ) 0030 210 8217710 hls@bhc.gr 00359 32 263103 eced@abv.bg UNIVERSITY OF MESSINA (ΙΤΑΛΙΑ) 0039 3965331024 alabate@libero.it INSTITUTO COMPRENSIVO VI VIT. VENETO (ΙΤΑΛΙΑ) ΕΛΕΑ ΕΠΕ (ΕΛΛΑ Α) ΕΝΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ (ΡΟΥΜΑΝΙΑ) 0039 0836329036 dd.corigliano@anet.it 0030 210 3802135 0030 210 3806770 elea@elea.gr 0040 213179873 0040 213179876 uer@zappmobile.ro 4

Εισαγωγή Περιγραφή έργου Το πρόγραµµα «Τραγουδώ Ελληνικά», αποτελεί ένα σύγχρονο συµπληρωµατικό εκπαιδευτικό υλικό, για τα επίπεδα Β1 και Β2 -ενδιάµεσα επίπεδα σύµφωνα µε την επιπεδοποίηση του συνδέσµου εξεταστών Γλωσσοµάθειας στην Ευρώπη (A.L.T.E.) και του Κοινού Ευρωπαϊκού Πλαισίου Αναφοράς στις Γλώσσες του Συµβουλίου της Ευρώπης (Common European Framework for Languages). Πρόκειται για µια προσπάθεια που στοχεύει στην δηµιουργική και ευχάριστη ενασχόληση µε την µουσική παράδοση του τόπου µας. Ιδιαίτερα δε σηµαντική είναι η ευκαιρία που δίνεται, πρώτα σε εµάς, να ανακαλύπτουµε νέους τρόπους διδασκαλίας της ελληνικής, και έπειτα στους ξένους, να έρχονται σε επαφή µε την νοοτροπία και την κοινωνική ζωή των ανθρώπων της γλώσσας-στόχου, µέσα από ένα απόλυτα αυθεντικό υλικό. Το βιβλίο ηµιουργήσαµε ένα βιβλίο µε 24 ενότητες-µαθήµατα, καθένα από τα οποία απαρτίζεται από δύο τραγούδια και ένα κείµενο. Η επιλογή των τραγουδιών έχει µελετηθεί ιδιαίτερα, ώστε να καλύπτει τις διδακτικές ανάγκες του κάθε µαθήµατος, όσον αφορά τα γραµµατικά-συντακτικά φαινόµενα και το λεξιλόγιο από την µία πλευρά, αλλά και µε συγκεκριµένη θεµατολογία από την άλλη. Βασικός µας στόχος είναι µια παράλληλη γλωσσική επεξεργασία και αξιοποίηση των τραγουδιών, µε θεµατικές κατηγορίες, που περιλαµβάνουν δηµοτικά, κρητικά, τραγούδια για την Αθήνα και την Θεσσαλονίκη, ρεµπέτικα, νανουρίσµατα, νησιώτικα, ερωτικά, του γάµου, της διασκέδασης, εργατικά, του χωρισµού, της ξενιτιάς, της φτώχιας, για προλήψεις, πολιτικά, ποίηση µελοποιηµένη, της φύσης, περιγελαστικά, καντάδες, για τον καραγκιόζη, κινηµατογραφικά, κοινωνικά, γκρεκάνικα - ποντιακά. Το κείµενο δε, που συµπεριλαµβάνεται σε κάθε ενότητα, ασχολείται µε λαογραφικά ή ιστορικά στοιχεία των τραγουδιών, µε τους συνθέτες ή τους στιχουργούς τους, µε τα µουσικά όργανα που τα συνοδεύουν κλπ. Επιπλέον, σε κάθε µάθηµα υπάρχει η γραµµατική αναγνώριση των λέξεων των τραγουδιών και του κειµένου, ασκήσεις λεξιλογικές, θεωρία γραµµατικής και αντίστοιχες ασκήσεις, άσκηση κατανόησης κειµένου, σταυρόλεξο, κρεµάλα και ακροστιχίδα, αλλά και ακουστική άσκηση µε τα συγκεκριµένα τραγούδια. Το εκπαιδευτικό λογισµικό Το εκπαιδευτικό λογισµικό περιλαµβάνει τις 24 διδακτικές ενότητες του βιβλίου, µε τα δύο τραγούδια και το κείµενο η καθεµία, µε την γραµµατική αναγνώριση των λέξεων, τις λεξιλογικές ασκήσεις, την θεωρία γραµµατικής και τις αντίστοιχες ασκήσεις, την άσκηση κατανόησης του κειµένου, το σταυρόλεξο, την κρεµάλα και την ακροστιχίδα, την ακουστική άσκηση, ό,τι δηλαδή περιλαµβάνεται και στην έντυπη µορφή, µε το σηµαντικό πλεονέκτηµα της κίνησης, του ήχου και της εικόνας, που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες. Η ιστοσελίδα http://www.elea.gr/tragoudwellinika.html Στην διάθεση όσων ενδιαφέρονται υπάρχει και η ιστοσελίδα του προγράµµατος. Περιλαµβάνει γενικές πληροφορίες για το πρόγραµµα, εκπαιδευτικό υλικό, χρήσιµα βοηθήµατα για την διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης, χρήσιµους συνδέσµους σχετικά µε την ελληνική λογοτεχνία, την ελληνική ποίηση, τον ελληνικό πολιτισµό όπως και λεξικά. 5

Ο Συντονιστής και οι Εταίροι του Έργου Συντονιστής Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ (και µάλιστα το Σχολείο Ελληνικών «Μέγας Αλέξανδρος»), που είναι ο συντονιστής, είναι ένας µη Κερδοσκοπικός Οργανισµός, που ιδρύθηκε το 1991. Από τότε ασχολείται µε την εκτέλεση διάφορων εκπαιδευτικών και αναπτυξιακών έργων. Πολλά από αυτά συγχρηµατοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή τον ΟΟΣΑ. (www.euranek.gr) Εταίροι Η ΕΚΕΑ ΕΠΕ (ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ) στο Πλόβντιβ της Βουλγαρίας προσφέρει µαθήµατα ελληνικής γλώσσας και σε σπουδαστές επαγγελµατικής εκπαίδευσης αλλά και σε άλλους ενδιαφερόµενους ενήλικες. Η ΕΚΕΑ έχει εµπειρία στην ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού σε multimedia CD, έχοντας λάβει µέρος σε σχετικά κοινοτικά προγράµµατα. Η Ένωση Ελλήνων Ρουµανίας έχει ιδιαίτερα ενεργητική παρουσία στον τοµέα της διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισµού σε Έλληνες αλλά και Ρουµάνους. Ο Σύλλογος έχει δικό του µουσικοχορευτικό συγκρότηµα και προωθεί τη διδασκαλία της ελληνικής. Το Τµήµα Βυζαντινής Λογοτεχνίας -Τοµέας Οψιµοαρχαίων, Μεσαιωνικών και Ουµανιστικών Σπουδών- του Πανεπιστηµίου της Μεσσήνα στην Σικελία έχει µεγάλη παράδοση στις ελληνιστικές σπουδές. Τόσο το Τµήµα των Γλωσσών, Λογοτεχνίας και Πολιτισµών, όσο και το Τµήµα Αρχαίων Σπουδών έχουν δυναµική ανάµειξη στην διδασκαλία των νέων ελληνικών σε φοιτητές Πανεπιστηµίου, ή σε τρίτους. Το Istituto Comprensivo di Corigliano d Otrando στην Απουλία της Ιταλίας παραλλήλως προς το κανονικό του πρόγραµµα ως Ιταλικό Λύκειο, προσφέρει και µαθήµατα νέας ελληνικής σε άτοµα 13-18 ετών. Είναι ιδιαίτερα ενεργός ο ρόλος του όσον αφορά θέµατα ελληνικής ιστορίας και πολιτισµού. Η ΕΛΕΑ ΕΠΕ στην Αθήνα είναι µια από τις πιο δυναµικές εταιρείες στον χώρο της εκπαιδευτικής πληροφορικής στην Ελλάδα. Αναπτύσσει εφαρµογές ηλεκτρονικής εκπαίδευσης, αρχειοθέτησης και τεκµηρίωσης µε χρήση ειδικών προγραµµάτων και τεχνολογιών. Από το 1995 λειτουργεί η εκπαιδευτική πύλη στο διαδίκτυο µε πλήθος πληροφοριών για την εκπαίδευση στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. (www.elea.gr) 6

Περιεχόµενα ενότητα τραγούδια κείµενο γραµµατική σελ. 1 δηµοτικά ηπειρώτικα «Βασιλικός θα γίνω» παραδοσιακό «Γιάννη µου το µαντήλι σου» παραδοσιακό Το δηµοτικό τραγούδι και οι κατηγορίες του Το οριστικό άρθρο Το αόριστο άρθρο 11 2 κρητικά «Κρήτη µου όµορφο νησί» Γιάννης Μαρκόπουλος «Φιλεντέµ» Νίκος Ξυλούρης Η Κρήτη στον µύθο Η Κρήτη στην σύγχρονη εποχή Ενεστώτας ενεργητικής φωνής Μέλλοντας συνεχής ενεργητικής φωνής Υποτακτική συνεχής ενεργητικής φωνής 29 3 τραγούδια για την Αθήνα «Αθήνα» Νίκος Γκάτσος Μάνος Χατζιδάκις «Αθήνα, µάνα µου» Σέβη Τηλιακού Αντώνης Στεφανίδης Η Αθήνα στους κλασικούς χρόνους Ουσιαστικά αρσενικά σε -ος / -ης / -ας Ουσιαστικά θηλυκά σε -α / -η / -ος Ουσιαστικά ουδέτερα σε -ο / -ι / -µα 45 4 τραγούδια για την Θεσσαλονίκη «Θεσσαλονικιά» Γιώργος Ζαµπέτας «Μπαξέ τσιφλίκι» Βασίλης Τσιτσάνης Η Θεσσαλονίκη και τα τραγούδια της Η χρήση των πτώσεων Προσωπικές αντωνυµίες Άµεσο - Έµµεσο αντικείµενο 65 5 ρεµπέτικα «Μου φαγες όλα τα δαχτυλίδια» Γιώργος Μητσάκης Τα ρεµπέτικα Γιώργος Μητσάκης, Μάρκος Βαµβακάρης Επανάληψη 81 «Φραγκοσυριανή» Μάρκος Βαµβακάρης 6 νανουρίσµατα «Θα κεντήσω» Λευτέρης Παπαδόπουλος Μάνος Λοϊζος «Νάνι-νάνι» Λευτέρης Παπαδόπουλος Γιάννης Σπανός Τα Νανουρίσµατα Μάνος Λοΐζος Μέλλοντας Απλός ενεργητικής φωνής Επίθετα σε -ος -η -ο Επίθετα σε ος α -ο Επίθετα σε ης ης -ες 95 7

7 νησιώτικα «Κοτσάκια (Να σ αγαπώ ίντα 'θελα)» παραδοσιακό «Ποιος, µωρό µου, ποιος» παραδοσιακό Γιάννης Πάριος «εν έχω µετανιώσει για τίποτα» Επίθετα σε -ύς -ιά -ύ Επίθετα σε -ης -α -ικο Επίθετα σε -ων -ουσα -ον Παραθετικά επιθέτων Σχηµατισµός παραθετικών των επιθέτων Ανώµαλα και ελλειπτικά παραθετικά επιθέτων 113 8 ερωτικά «Κυκλαδίτικο» Νίκος Γκάτσος Μάνος Χατζιδάκις «Βάρκα χωρίς πανιά» Κώστας Κωτούλας Γιάννης Σπανός Οι Κυκλάδες Αόριστος ενεργητικής φωνής Ουσιαστικά ουδέτερα σε -σιµο, -ξιµο, -ψιµο 131 9 τραγούδια του γάµου «Σήµερα γάµος γίνεται» παραδοσιακό «Να το πάρεις το κορίτσι» Ζακ Ιακωβίδης Κώστας Νικολαϊδης Παραδοσιακός γάµος στην Αλόννησο Παραδοσιακός γάµος στην Σκύρο Ουσιαστικά ανισοσύλλαβα αρσενικά Ουσιαστικά ανισοσύλλαβα θηλυκά Ουσιαστικά ουδέτερα σε -ος 149 10 της διασκέδασης «Ο µήνας έχει εννιά» Γιώργος Τζαβέλλας Μιχάλης Σουγιούλ «Απόψε στις ακρογιαλιές» Βασίλης Τσιτσάνης Η ιστορία του µπουζουκιού Το λαϊκό τραγούδι Επανάληψη 165 11 εργατικά «Τζαµάικα» Λευτέρης Παπαδόπουλος Μάνος Λοΐζος «Μάτια βουρκωµένα» Νίκος Γκάτσος Σταύρος Ξαρχάκος Ο Πειραιάς Παρατατικός ενεργητικής φωνής Παρατατικός-Αόριστος Παρατατικός-Παρατατικός 181 12 του χωρισµού «εν σε θέλω πια» παραδοσιακό «Το Άγαλµα» Λευτέρης Παπαδόπουλος Μίµης Πλέσσας Λευτέρης Παπαδόπουλος Παρακείµενος ενεργητικής φωνής Υπερσυντέλικος Συντελεσµένος Μέλλοντας ενεργητικής φωνής 197 8

13 της ξενιτιάς «Τώρα που πας στην ξενιτιά» Νίκος Γκάτσος Μάνος Χατζιδάκις «Τζιβαέρι» παραδοσιακό Μάνος Χατζιδάκις Υποτακτική απλή ενεργητικής φωνής Επιρρήµατα (παραγωγή & είδη) 215 14 της φτώχιας «Στο πα και στο ξαναλέω» παραδοσιακό «ραπετσώνα» Τάσος Λειβαδίτης Μίκης Θεοδωράκης όµνα Σαµίου «Η Μικρά Ασία ήταν το παραµύθι µου» Προστακτική συνεχής ενεργητικής φωνής Προστακτική απλή ενεργητικής φωνής 231 15 για προλήψεις «Σ αγαπώ σ αγαπώ» Λευτέρης Παπαδόπουλος Μάνος Λοΐζος «Χάντρα θαλασσιά» Ελένη Ζιώγα Ευανθία Ρεµπούτσικα Προλήψεις Επανάληψη 247 16 πολιτικά «Ένα το χελιδόνι» Οδυσσέας Ελύτης Μίκης Θεοδωράκης Μίκης Θεοδωράκης Ενεργητική Παθητική Σύνταξη Ενεστώτας παθητικής φωνής 263 «Ο δρόµος» Κωστούλα Μητροπούλου Μάνος Λοΐζος Χρονικές προτάσεις 17 ποίηση µελοποιηµένη «Το δελφινοκόριτσο» Οδυσσέας Ελύτης Λίνος Κόκοτος «Η µάγια» Οδυσσέας Ελύτης Μίκης Θεοδωράκης Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996) Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) Γιάννης Ρίτσος (1909-1990) Μέλλοντας συνεχής και απλός παθητικής φωνής Υποτακτική συνεχής και απλή παθητικής φωνής 281 «Άρνηση» Γιώργος Σεφέρης Μίκης Θεοδωράκης «Κουβέντα µε ένα λουλούδι» Γιάννης Ρίτσος Μίκης Θεοδωράκης 9

18 της φύσης «Λιανοτράγουδα» παραδοσιακό Μάνος Χατζιδάκις «Η Μυρσίνη βάζει τ άσπρα» Λευτέρης Παπαδόπουλος Μίµης Πλέσσας Ο µύθος του Νάρκισσου Μανουσάκια Παρατατικός παθητικής φωνής Αιτιολογικές προτάσεις Τελικές προτάσεις 301 19 περιγελαστικά «Έλα βρε Χαραλάµπη» παραδοσιακό «Τα παιδιά της γειτονιάς σου» παραδοσιακό Το πανηγύρι του Αη -Συµιού στο Μεσολόγγι Αόριστος παθητικής φωνής Ευθύς Λόγος Πλάγιος Λόγος 319 20 καντάδες «Απόψε την κιθάρα µου» παραδοσιακό Τα Επτάνησα και η µουσική τους Επανάληψη 335 «Μενεξέδες και ζουµπούλια» παραδοσιακό 21 για τον καραγκιόζη «Σαν τον καραγκιόζη» ιονύσης Σαββόπουλος «Ο καραγκιόζης» Κώστας Βίρβος Μίµης Πλέσσας Ευγένιος Σπαθάρης Ο γνήσιος τροβαδούρος της ελληνικής λαϊκής παράδοσης Υποθετικές προτάσεις Παθητική µετοχή 349 22 κινηµατογραφικά «Σήκω χόρεψε συρτάκι» Αλέκος Σακελλάριος Γιώργος Ζαµπέτας «Τα παιδιά του Πειραιά» Μάνος Χατζιδάκις «Ποτέ την Κυριακή» (1959) «Η κόρη µου η σοσιαλίστρια» (1966) Συντελεσµένοι χρόνοι παθητικής φωνής Εναντιωµατικές προτάσεις Συµπερασµατικές προτάσεις 367 23 κοινωνικά «Τα θερινά σινεµά» Λουκιανός Κηλαηδόνης «Το γαϊτανάκι» Γιάννης Ρίτσος Λουκιανός Κηλαηδόνης Το γαϊτανάκι Αναφορικές προτάσεις Μετοχής ενεργητικής φωνής 379 24 γκρεκάνικα ποντιακά «Kalì Nitta» παραδοσιακό «Εγώ ποπάς κι ίνουµε» παραδοσιακό Σαλεντινή Ελλάδα Πόντος Επανάληψη 393 10

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - «δηµοτικά ηπειρώτικα 1» Τραγούδι 1 Βασιλικός θα γίνω Βασιλικός θα γίνω στο παραθύρι σου, στο παραθύρι σου. Κι ανύπαντρος θα µείνω για το χατίρι σου, για το χατίρι σου. Στίχοι: Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό Το φεγγάρι κάνει βόλτα στης αγάπης µου την πόρτα, το φεγγάρι κάνει κύκλο στης αγάπης µου τον κήπο. Έβγα στο παραθύρι κρυφά απ τη µάνα σου, κρυφά απ τη µάνα σου. Και κάνε πως ποτίζεις τη µαντζουράνα 2 σου, τη µαντζουράνα σου. Το φεγγάρι κάνει βόλτα στης αγάπης µου την πόρτα, το φεγγάρι κάνει κύκλο στης αγάπης µου τον κήπο. Ο ήλιος βασιλεύει κι η µέρα σώνεται, κι η µέρα σώνεται. Κι ο νους µου απ την αγάπη δεν συµµαζώνεται, δεν συµµαζώνεται. Το φεγγάρι κάνει βόλτα στης αγάπης µου την πόρτα, το φεγγάρι κάνει κύκλο στης αγάπης µου τον κήπο. Λεξιλόγιο Βασιλικός: αρωµατικό φυτό, καλλιεργείται σε γλάστρες. Χρησιµοποιείται στην µαγειρική και ως αφέψηµα. Π.χ.: Σε όλα τα πιάτα µε τα ζυµαρικά προσθέτουν βασιλικό, για άρωµα και λεπτή γεύση! Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ο βασιλικός, -ού) ο βασιλικός οι βασιλικοί του βασιλικού των βασιλικών τον βασιλικό τους βασιλικούς - βασιλικέ - βασιλικοί Θα γίνω: 1. θα αποκτήσω µορφή, θα έρθω σε ορισµένη κατάσταση, 2. θα ωριµάσω (για φρούτα). 1 ηµοτικά τραγούδια από την Ήπειρο. Η Ήπειρος είναι διοικητική περιφέρεια στο βορειοδυτικό τµήµα της Ελλάδας. Στα δυτικά βρέχεται από το Ιόνιο πέλαγος και ανατολικά συνορεύει µε την Μακεδονία και την Θεσσαλία. Νότια φτάνει µέχρι τον Αµβρακικό κόλπο και τον νοµό Αιτωλοακαρνανίας. Στα βόρεια συνορεύει µε την Αλβανία. Περιλαµβάνει τους νοµούς Άρτας, Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων και Πρέβεζας. 2 αρωµατικό φυτό 11

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» Π.χ.: Έγινε µεγάλη φασαρία. Κι αυτός έγινε κατακόκκινος από τον θυµό του! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου µέλλοντα απλού, φωνής παθητικής, προσώπου α, αριθµού ενικού, συζυγίας α (γίνοµαι) Αρχικοί χρόνοι: γίνοµαι, γινόµουν, θα γίνοµαι, θα γίνω, έγινα, έχω γίνει, είχα γίνει, θα έχω γίνει Ανύπαντρος: αυτός που δεν έχει παντρευτεί. Π.χ.: Έµεινε ανύπαντρη, γιατί περίµενε τον πρίγκιπα του παραµυθιού Επίθετο, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ανύπαντρος-η o). ανύπαντρος ανύπαντρη ανύπαντρο ανύπαντρου ανύπαντρης ανύπαντρου ανύπαντρος ανύπαντρη ανύπαντρο ανύπαντρε ανύπαντρη ανύπαντρο ανύπαντροι ανύπαντρες ανύπαντρα ανύπαντρων ανύπαντρων ανύπαντρων ανύπαντρους ανύπαντρες ανύπαντρα ανύπαντροι ανύπαντρες ανύπαντρα Χατίρι: η χάρη, οτιδήποτε γίνεται ή προσφέρεται σε κάποιον. Π.χ.: Είναι κακοµαθηµένη, γιατί της κάνουν όλα τα χατίρια! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το χατίρι, - ιού) το χατίρι τα χατίρια του χατιριού των χατιριών το χατίρι τα χατίρια - χατίρι - χατίρια Φεγγάρι: η σελήνη. Π.χ.: Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι λέει ένα όµορφο τραγούδι. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (το φεγγάρι, -ιού) το φεγγάρι τα φεγγάρια του φεγγαριού των φεγγαριών το φεγγάρι τα φεγγάρια - φεγγάρι - φεγγάρια Κήπο: έκταση µε λουλούδια, λαχανικά, δέντρα. Π.χ.: Πρέπει να καθαρίσω και να ποτίσω τον κήπο µου. Είναι γεµάτος µε ξερά φύλλα. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (ο κήπος, -ου) 12

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» ο κήπος οι κήποι του κήπου των κήπων τον κήπο τους κήπους - κήπε - κήποι Ποτίζεις: δίνεις σε κάποιον να πιει, παρέχεις νερό σε φυτά. Π.χ.: Πρέπει να ποτίσω τα λουλούδια. Με τόση ζέστη φοβάµαι ότι θα µαραθούν. Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου β, αριθµού ενικού, συζυγίας α (ποτίζω) Αρχικοί χρόνοι: ποτίζω, πότιζα, θα ποτίζω, θα ποτίσω, πότισα, έχω ποτίσει, είχα ποτίσει, θα έχω ποτίσει Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Συµπληρώστε τα κενά µε την σωστή λέξη σε κάθε πρόταση: φεγγάρι, κήπο, χατίρια, βασιλικός, ανύπαντρη, ποτίζει α. εν έχει τι να κάνει κι ασχολείται όλη µέρα µε τον του. Τον, κλαδεύει, φυτεύει λαχανικά. β. Βαρέθηκα να σου κάνω τα! Εσύ ποτέ δεν έκανες τίποτα για µένα. γ. Ο κι αν µαραθεί, την µυρωδιά την έχει. δ. «ιώξε την λύπη παλικάρι, πάµε µια βόλτα στο» λέει ένα αγαπηµένο τραγούδι. ε. Έµεινε, γιατί περίµενε τον όµορφο πρίγκιπα! 2. Αντιστοιχίστε τις λέξεις αριστερά µε την σηµασία τους δεξιά: Γραµµατική α. Θεωρία χατίρι φεγγάρι ποτίζω κήπος ανύπαντρος Το άρθρο µη παντρεµένος ρίχνω νερό σελήνη χάρη έκταση µε δέντρα Στην ελληνική γλώσσα έχουµε 2 είδη άρθρων, το οριστικό και το αόριστο. Το οριστικό άρθρο Συνοδεύει ένα συγκεκριµένο πρόσωπο ή πράγµα και έχει τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), τρεις πτώσεις (ονοµαστική, γενική, αιτιατική) και δύο αριθµούς (ενικό, πληθυντικό). 13

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» ενικός αριθµός αρσενικό θηλυκό ουδέτερο πληθυντικός αριθµός ονοµαστική ο η το γενική του της του αιτιατική τον την το ονοµαστική οι οι τα γενική των των των αιτιατική τους τις τα Παραδείγµατα: 1. Ο δρόµος αυτός είναι κοντά στο σπίτι µου. 2. Η Αθήνα είναι µεγάλη πόλη. 3. Το σχολείο µου είναι στην Αθήνα. Χρησιµοποιούµε το οριστικό άρθρο: α) για πρόσωπα, πράγµατα συγκεκριµένα. Π.χ.: Η µητέρα γύρισε νωρίς. β) για πρόσωπα, πράγµατα που ανήκουν στο ίδιο είδος. Π.χ.: Τα σκυλιά είναι πιστά. γ) µε τις δεικτικές αντωνυµίες αυτός-ή-ό, εκείνος-η-ο όταν ακολουθεί ουσιαστικό (το άρθρο είναι υποχρεωτικό). Π.χ.: Εκείνο το τραγούδι µου αρέσει ιδιαίτερα. εν χρησιµοποιούµε οριστικό άρθρο: α) σε περιπτώσεις έκφρασης. Π.χ.: Έχεις την υποχρέωση να τον βοηθήσεις. αλλά και Έχεις υποχρέωση να τον βοηθήσεις. β) σε προτάσεις που έχουν άρνηση. Π.χ.: εν κουνιόταν φύλλο στην πλατεία. γ) όταν δηλώνεται µέρος από µια ποσότητα. Π.χ.: Παίρνω νερό και πλένοµαι. β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε µε τον σωστό τύπο του οριστικού άρθρου: o ανθρώπου o παιδί o τροφών o βουνά o δρόµους o θάλασσας µέρας χαρτιά καρδιάς οδηγών δάση αλόγου 2. Συµπληρώστε µε το «της» ή το «τις»: o γιορτές o µητέρας o εικόνες o αγάπης o µέρες o χώρας ελπίδας στιγµές λέξεις καρδιάς χαράς γυναίκες 14

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» Τραγούδι 2 Γιάννη µου το µαντήλι σου Γιάννη µου το µαντήλι σου, τι το χεις λερωµένο, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου τι το χεις λερωµένο, βρε παλικαράκι µου. Στίχοι: Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό Το λέρωσε η ξενιτιά, τα έρηµα τα ξένα, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου τα έρηµα τα ξένα, βρε παλικαράκι µου. Πέντε ποτάµια το πλεναν, και βαψαν και τα πέντε, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου και βαψαν και τα πέντε, βρε παλικαράκι µου. Πέρασε και η αγάπη σου, και βαψε κι η καρδιά της, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου και βαψε κι η καρδιά της, βρε παλικαράκι µου. Λεξιλόγιο Μαντήλι: µικρό τετράγωνο ύφασµα για το καθάρισµα των µατιών, της µύτης. Π.χ.: Στα χωριά οι γιαγιάδες φοράνε µαντήλι στο κεφάλι. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το µαντήλι, - ιού) το µαντήλι τα µαντήλια του µαντηλιού των µαντηλιών το µαντήλι τα µαντήλια - µαντήλι - µαντήλια Παλικαράκι: άνδρας νεαρός, γενναίος. Π.χ.: Πρέπει να τους δείξεις πως είσαι παλικάρι! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης κλητικής (υποκοριστικό της λέξης το παλικάρι, -ιού) το παλικάρι τα παλικάρια του παλικαριού των παλικαριών το παλικάρι τα παλικάρια - παλικάρι - παλικάρια Λέρωσε: βρώµισε. Π.χ.: Πρόσεχε, µην πατάς στις λάσπες, θα λερώσεις τα παπούτσια σου! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (λερώνω) Αρχικοί χρόνοι: λερώνω, λέρωνα, θα λερώνω, θα λερώσω, λέρωσα, έχω λερώσει, είχα λερώσει, θα έχω λερώσει 15

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» βαψαν: χρωµάτισαν (µε βαφή). Π.χ.: Άσπρισα, πρέπει να βάψω τα µαλλιά µου Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού πληθυντικού,συζυγίας α (βάφω) Αρχικοί χρόνοι: βάφω, έβαφα, θα βάφω, θα βάψω, έβαψα, έχω βάψει, είχα βάψει, θα έχω βάψει Πέρασε: διέρχεται, κινείται κάποιος ή κάτι. Π.χ.: Πέρασε το λεωφορείο; Πώς περνάει η ώρα! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας β (περνάω) Αρχικοί χρόνοι: περνάω, περνούσα, θα περνάω, θα περάσω, πέρασα, έχω περάσει, είχα περάσει, θα έχω περάσει Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Συµπληρώστε τα κενά µε την σωστή λέξη σε κάθε πρόταση: βάφουµε, παλικάρι, πέρασαν, µαντήλι, λέρωσες α. Καθώς φεύγει το τρένο, εκείνη σκουπίζει µε το τα δάκρυά της. β. Κάθε Μεγάλη Πέµπτη το έχουµε έθιµο στο χωριό µου: κόκκινα αυγά. γ. Ολόκληρο και κλαις; δ. Πώς τα χρόνια! ε. Συνέχεια µε τα χώµατα παίζεις! Πάλι την µπλούζα σου! 2. Συµπληρώστε τα άρθρα στα παρακάτω ουσιαστικά, όπως µπορείτε να δείτε και στο τραγούδι: α. µαντήλι β. παλικαράκι γ. ξενιτιά δ. ποτάµια ε. αγάπη στ. καρδιά Γραµµατική α. Θεωρία Το αόριστο άρθρο Το χρησιµοποιούµε όταν µιλάµε για ένα αόριστο πρόσωπο ή πράγµα (γενικά), είτε γιατί δεν το γνωρίζουµε είτε γιατί δεν θέλουµε να το ονοµάσουµε. Έχει τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), τρεις πτώσεις (ονοµαστική, γενική, αιτιατική) και έναν αριθµό (ενικό). 16

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» ενικός αριθµός αρσενικό θηλυκό ουδέτερο ονοµαστική ένας µια ένα γενική ενός µιας ενός αιτιατική έναν µια ένα Παραδείγµατα: 1. Θέλω έναν καναπέ. 2. Έχω µια φίλη στην Αθήνα. 3. Βλέπω ένα άσπρο αυτοκίνητο. Χρησιµοποιούµε το αόριστο άρθρο: α) όταν δηλώνεται κάτι αόριστο και όχι γνωστό. Παράδειγµα Με περιµένει ένας φίλος µου. (κάποιος, δεν τον ονοµάζω) Είναι ένα ωραίο λουλούδι. (κάποιο λουλούδι) β) όταν δίνεται έµφαση σε ένα ουσιαστικό. Παράδειγµα Ένας επιστήµονας δεν το ξέρει αυτό, εγώ πώς να το ξέρω; (δηλ. ακόµη κι ο επιστήµονας, που είναι ειδικός, δεν το ξέρει) εν χρησιµοποιούµε άρθρο: α) µε ονόµατα πληθυντικού αριθµού, γιατί το αόριστο άρθρο δεν έχει πληθυντικό αριθµό, ή χρησιµοποιούµε αόριστη αντωνυµία. Παραδείγµατα Είδα παιδιά να παίζουν στο πάρκο. Έχω περιοδικά στο γραφείο µου. Με περίµεναν εκεί κάποιοι φίλοι µου. β) σε περιπτώσεις έκφρασης. Παράδειγµα Πήγαν και τον βρήκαν σε µια βαθιά σπηλιά. αλλά και Πήγαν και τον βρήκαν σε βαθιά σπηλιά. β. Ασκήσεις 1. Ξαναγράψτε τις φράσεις αλλάζοντας το οριστικό άρθρο µε το αόριστο: 1. Ο έξυπνος µαθητής. 2. Η ανοιξιάτικη νύχτα. 3. Το παλιό σπίτι. 4. Το εισιτήριο του επιβάτη. 5. Το φόρεµα της γυναίκας. 2. Συµπληρώστε τα άρθρα που λείπουν στις παρακάτω φράσεις: 1. πιο εύκολο πρόβληµα δεν έλυσες; 2. Είδα Μαρία σήµερα. 3. µέρα θα σε καλέσω σπίτι µου. 4. Του χάρισα βιβλίο, που σου έδειξα. 5. Ποια είναι φίλη σου; 17

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» Κείµενο Το δηµοτικό τραγούδι και οι κατηγορίες του Όταν δηµιουργείται ένα δηµοτικό τραγούδι, ο ποιητής είναι ένας. Βάζει, βέβαια, προσωπικό συναίσθηµα, αλλά κυρίως στηρίζεται σε άλλα τραγούδια, αρχίζοντας µε έναν γνωστό δηµοτικό στίχο ή αλλάζοντας γνωστούς στίχους, για να τους φέρει στο θέµα του. Αλλά και πάλι το δηµιούργηµά του περνάει από στόµα σε στόµα. Καθένας προσθέτει, αφαιρεί, διορθώνει. Ο αρχικός ποιητής ξεχνιέται και το τραγούδι είναι δηµιούργηµα όλου του λαού και εκφράζει τα συναισθήµατα όλων. Μαζί µε τον στίχο, ο ποιητής βάζει και µελωδία. Γιατί τα δηµοτικά δεν είναι τραγούδια που γράφονται για να διαβάζονται, αλλά για να τραγουδιούνται και να χορεύονται, καθένα σε συγκεκριµένη στιγµή. Κατηγορίες δηµοτικών τραγουδιών: α. διηγηµατικά 1. Τα ακριτικά. ιηγούνται τις περιπέτειες και τις ηρωικές πράξεις του ιγενή Ακρίτα και των Ακριτών, των φρουρών στα σύνορα του Βυζαντίου. 2. Οι παραλογές. ιηγούνται σε τόνο επικό 3 ή δραµατικό (ανάλογα µε το θέµα) µια ιστορία, αληθινή ή πλαστή ή αναφέρονται σε θρύλους και παραδόσεις. 3. Οι ριµάτες. Είναι σαν τις παραλογές, αλλά έχουν οµοιοκαταληξία (ρίµα), η οποία πηγαίνει κάθε δύο στίχους. β. λυρικά 1. Ιστορικά. Μιλάνε για ιστορικά γεγονότα, µάχες, ήρωες. Από αυτά, άλλα υµνούν νίκες, ενώ άλλα θρηνούν για καταστροφές πόλεων και κάστρων και λέγονται θρήνοι. 2. Κλέφτικα. Μιλάνε για την ζωή των κλεφτών και των αρµατολών και µας δίνουν πολλά στοιχεία για τον ιστορικό βίο της νεώτερης Ελλάδας. 3. Ερωτικά. Υπάρχει µεγάλη ποικιλία και υµνούν την αγάπη. 4. Της ξενιτιάς. Παρουσιάζουν µε έντονα χρώµατα την ανάγκη του ανθρώπου να φύγει, να πλουτίσει στα ξένα, και να επιστρέψει πάλι, έπειτα από χρόνια, στον τόπο του. Χωρίς επικοινωνία, όµως, µε τους δικούς του η κατάσταση γίνεται δραµατική. 5. Μοιρολόγια. Εκφράζουν τον πόνο για τον θάνατο αγαπηµένων προσώπων και δείχνουν την λύπη της γυναικείας ψυχής, γιατί τα µοιρολόγια είναι κυρίως δηµιουργήµατα των γυναικών. Από τα καλύτερα είναι της Μάνης. 6. Γαµήλια ή νυφιάτικα. Είναι τα τραγούδια του γάµου, που µιλάνε για την νύφη ή τον γαµπρό και τραγουδιούνται από τον αρραβώνα ως τον γάµο, σύµφωνα µε τα λαϊκά έθιµα. 7. Νανουρίσµατα. Είναι τραγούδια µε τα οποία κοιµίζουν τα µωρά στην κούνια, φτιαγµένα µε γυναικεία τρυφερότητα και µητρική αγάπη. 8. Θρησκευτικά. Το περιεχόµενό τους είναι θρησκευτικό. Λέγονται, επίσης, εορταστικά, γιατί καθένα µιλάει για κάποια γιορτή της χριστιανοσύνης: Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, των Φώτων, του Λαζάρου, της Μεγάλης Παρασκευής 3 που να ταιριάζει σε πράξεις µυθικές και ηρωικές 18

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» κλπ. Επειδή λέγονται από παιδιά, ονοµάζονται και παιδικά. Όταν τα παιδιά τα τραγουδούν, παίρνουν χρήµατα ή αυγά, ξηρούς καρπούς κλπ. 9. Εργατικά. Υπάρχουν πολλές δουλειές που γίνονται µε κίνηση, όπως το κουπί, ο τρύγος, ο αργαλειός κλπ. Τα εργατικά τραγούδια έχουν σχέση µε κάποιο επάγγελµα. Κυρίως, όµως, ενδιαφέρει ο ρυθµός τους, γιατί συµφωνεί µε τις ανάλογες κινήσεις του εργαζόµενου, ενώ ταυτόχρονα τον διασκεδάζει. 10. ίστιχα. Λέγονται έτσι, γιατί αποτελούνται από δύο στίχους. Είναι γνωστά και ως γνωµικά, γιατί εκφράζουν γνώµες και λαϊκές ιδέες πάνω σε διάφορα θέµατα. Λέγονται, επίσης, λιανοτράγουδα, µαντινάδες (στην Κρήτη) και κοτσάκια (στην Νάξο). 11. Κοινωνικά. Είναι τα τραγούδια που εκφράζουν την πίκρα και τον πόνο για την ανθρώπινη δυστυχία και την κοινωνική αδικία. 12. Καλλιτεχνικά. εν έχουν ένα συγκεκριµένο θέµα, αλλά σε αυτά ο ποιητής µιλάει για την τέχνη του, τους στίχους του, τις µουσικές νότες της ψυχής του. 13. Παθητικά. Είναι τα ποιήµατα, που είναι γεµάτα πόνο, παράπονο, απελπισία και µελαγχολία. 14. Παρακλητικά-Εγκωµιαστικά. Σε αυτά ο ποιητής µιλάει µε όλα τα έµψυχα και άψυχα πράγµατα (τα πουλιά, τα βουνά, τα δάση, τα αστέρια) και τα παρακαλεί για κάτι, να τους δώσει µήνυµα για το αγαπηµένο του πρόσωπο, που βρίσκεται µακριά ή να τα ρωτήσει τι κάνουν οι αγαπηµένοι του. Στα εγκωµιαστικά ο ποιητής εγκωµιάζει ένα πρόσωπο, ένα χωριό, την πατρίδα του. 15. Εύθυµα και αστεία. Τέτοια είναι τα ποιήµατα, που παρουσιάζουν µε αστείο τρόπο όσα άσχηµα συµβαίνουν στην κοινωνική και πολιτική ζωή ενός τόπου. (www.logotexnia.com, µε αλλαγές) Λεξιλόγιο Στηρίζεται: βασίζεται. Π.χ.: Θέλω να στηρίζοµαι στις δικές µου δυνάµεις. ηµιούργηµα: το αποτέλεσµα της δηµιουργίας, το κατασκεύασµα. Π.χ.: Ο Παρθενώνας αποτελεί το τέλειο δηµιούργηµα της κλασικής εποχής. ιηγούνται: περιγράφουν ένα γεγονός ή περιστατικό (γραπτά ή προφορικά), αφηγούνται,εξιστορούν. Π.χ.: Μου διηγήθηκε µε κάθε λεπτοµέρεια το ταξίδι της στην Αφρική. Ηρωικές: αυτές που ταιριάζουν ή χαρακτηρίζουν έναν ήρωα. Π.χ.: Η αντίσταση των Ελλήνων στην Γερµανική κατοχή ήταν ηρωική. Φρουρών: αυτός που φρουρεί κάτι, φύλακας, υπεύθυνος για την ασφάλεια. Π.χ.: Η τράπεζα έχει δύο φρουρούς. Πλαστή: αυτή που έχει γίνει κατ αποµίµηση ενός άλλου, ψεύτικη, παραποιηµένη. Π.χ.: Τον έπιασε η αστυνοµία, γιατί η ταυτότητά του ήταν πλαστή. Θρύλους: διήγηση µυθικού χαρακτήρα που µεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Π.χ.: Οι µύθοι και οι θρύλοι του λαού µας είναι κοµµάτι της παράδοσής µας. Οµοιοκαταληξία: όµοια κατάληξη µεταξύ δύο ή περισσότερων στίχων ενός ποιήµατος, ρίµα. 19

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» Π.χ.: Στο περιγιάλι το κρυφό κι άσπρο σαν περιστέρι διψάσαµε το µεσηµέρι, µα το νερό γλυφό. Μάχες: αγώνας µεταξύ στρατιωτών. Π.χ.: Στην µάχη του Μαραθώνα το 490 π.χ., οι Έλληνες του Μιλτιάδη αντιµετώπισαν µε επιτυχία τους Πέρσες. Υµνούν: ψάλλουν ύµνο, δοξολογούν. Π.χ.: Πολλοί ποιητές ύµνησαν την οµορφιά αυτού του τόπου. Θρηνούν: εκφράζουν τον πόνο τους µε κλάµατα. Π.χ.: Θρηνεί για τον θάνατο του παιδιού της. Βίο: η ανθρώπινη ζωή. Π.χ.: Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν βίοι αγίων της Εκκλησίας µας. Έντονα: µε ένταση, δυνατά. Π.χ.: Με κοίταξε µε ένα έντονο βλέµµα, που φοβήθηκα. Να πλουτίσει: να γίνει πλούσιος. Π.χ.: Πήγε στην Αυστραλία και πλούτισε. Αρραβώνα: τελετή πριν από τον γάµο, ανταλλαγή δαχτυλιδιών (βέρες). Π.χ.: Χθες έγιναν οι αρραβώνες του Πέτρου και της Ιωάννας. Τρυφερότητα: ευαισθησία, γλυκύτητα. Π.χ.: Αγκάλιασε την µητέρα της µε τρυφερότητα. Ανάλογες: αυτές που έχουν οµοιότητα, αντιστοιχία µε κάποιον/κάτι άλλο. Π.χ.: Πρέπει να έχεις τα ανάλογα προσόντα γι αυτή την δουλειά. Πίκρα: πικρή γεύση, µεγάλη στενοχώρια. Π.χ.: Ο καφές µου άφησε µια πίκρα στο στόµα! Απελπισία: έλλειψη ελπίδας. Π.χ.: Όσο σκέφτοµαι τα προβλήµατά µου µε πιάνει απελπισία. Εγκωµιάζει: επαινεί µε ενθουσιασµό. Π.χ.: Την ερµηνεία της ηθοποιού στην Επίδαυρο εγκωµίασαν όλοι οι κριτικοί. Επιλέξτε την σωστή απάντηση: Άσκηση κατανόησης 1. Οι δύο βασικές κατηγορίες των δηµοτικών τραγουδιών είναι τα διηγηµατικά και τα. α. ιστορικά β. κοινωνικά γ. λυρικά 2. Τα ακριτικά τραγούδια διηγούνται τις περιπέτειες των Ακριτών, οι παραλογές παρουσιάζουν θρύλους και οι ριµάτες είναι σαν τις παραλογές µε. 20

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» α. οµοιοκαταληξία β. µελωδία γ. περιπέτειες 3. Τα ιστορικά τραγούδια αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, τα κλέφτικα µιλάνε για την ζωή των κλεφτών, τα ερωτικά υµνούν τον έρωτα και τα τραγούδια της ξενιτιάς µιλάνε για τον που προκαλεί ο ξένος τόπος στον ξενιτεµένο. α. πόνο β. βίο γ. φρουρό 4. Τα θρηνούν για τον θάνατο αγαπηµένου προσώπου, τα γαµήλια είναι τα τραγούδια του γάµου, τα νανουρίσµατα κοιµίζουν τα µωρά και τα θρησκευτικά τραγουδιούνται στις γιορτές. α. ερωτικά β. µοιρολόγια γ. κοινωνικά 5. Τα εργατικά βοηθάνε στην κίνηση της δουλειάς, τα δίστιχα αποτελούνται από δύο στίχους, τα µιλάνε για την κοινωνική αδικία, τα καλλιτεχνικά αναφέρονται στην τέχνη του ποιητή, τα παθητικά µιλάνε για την απελπισία, τα παρακλητικά-εγκωµιαστικά παρακαλούν ή εγκωµιάζουν αγαπηµένα πρόσωπα ή πράγµατα και τα παρουσιάζουν µε αστείο τρόπο πράγµατα που συµβαίνουν σε έναν τόπο. α. κοινωνικά, εργατικά β. ερωτικά, εύθυµα γ. κοινωνικά, εύθυµα Παιχνιδόλεξα Ελάτε να θυµηθούµε λίγα από αυτά που µάθαµε, παίζοντας 1. Σταυρόλεξο Βρείτε τις λέξεις, που ζητάµε, και λύστε το σταυρόλεξο: 1 1 2 2 3 Οριζόντια 1. Με ένταση, δυνατά. 2. Αρωµατικό φυτό. 3. Άνδρας νεαρός. Κάθετα 1. Έλλειψη ελπίδας. 2. Επαινώ µε ενθουσιασµό. 21

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» 2. Κρεµάλα Βρείτε την λέξη που κρύβεται: 1. Μυθική διήγηση. 2. Η χάρη διαφορετικά. 3. Αυτή που δεν έχει παντρευτεί. Θ _ Χ _ Α 3. Ακροστιχίδα Βρείτε τις λέξεις και ανακαλύψτε ποια κρύβεται ( είναι τα δηµοτικά της ενότητας ): 4 6 7 8 10 1. Έκταση µε λουλούδια και φυτά. 2. ίνω νερό στα λουλούδια. 3. Σελήνη 4. Χαρακτηρίζει ήρωα. 5. Ο φύλακας διαφορετικά. 6. Βρωµίζω κάτι. 7. Είναι βρώµικο του Γιάννη. 8. Είναι µία από τις δύο βασικές κατηγορίες τραγουδιών. 9. Μεγάλη στενοχώρια. 10. Γίνεται πριν τον γάµο. 9 1 3 5 2 22

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» 4. Τραγούδια Ακούστε τα τραγούδια και συµπληρώστε τις λέξεις που λείπουν: Βασιλικός θα γίνω στο παραθύρι σου, στο παραθύρι σου. Κι θα µείνω για το σου, για το σου. Στίχοι: Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό Το κάνει βόλτα στης αγάπης µου την πόρτα, το κάνει κύκλο στης αγάπης µου τον. Έβγα στο παραθύρι κρυφά απ τη µάνα σου, κρυφά απ τη µάνα σου. Και κάνε πως τη µαντζουράνα σου, τη µαντζουράνα σου. Το κάνει βόλτα στης αγάπης µου την πόρτα, το κάνει κύκλο στης αγάπης µου τον. Ο ήλιος βασιλεύει κι η µέρα σώνεται, κι η µέρα σώνεται. Κι ο νους µου απ την αγάπη δεν συµµαζώνεται, δεν συµµαζώνεται. Το κάνει βόλτα στης αγάπης µου την πόρτα, το κάνει κύκλο στης αγάπης µου τον. Γιάννη µου το µαντήλι σου Γιάννη µου το σου, τι το χεις λερωµένο, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου Στίχοι: Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό 23

ενότητα 1 «δηµοτικά ηπειρώτικα» τι το χεις λερωµένο, βρε µου. Το η ξενιτιά, τα έρηµα τα ξένα, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου τα έρηµα τα ξένα, βρε µου. Πέντε ποτάµια το πλεναν, και και τα πέντε, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου και και τα πέντε, βρε µου. και η αγάπη σου, και βαψε κι η καρδιά της, βρε Γιάννη, Γιαννάκη µου και βαψε κι η καρδιά της, βρε µου. Λεξιλόγιο Ενότητας Ανάλογος-η-ο Ανύπαντρος-η-ο Απελπισία, η Αρραβώνας, ο Βασιλικός, ο Βάφω Βίος, ο Γίνοµαι ηµιούργηµα, το ιηγούµαι Εγκωµιάζω Έντονος-η-ο Ηρωικός-ή-ό Θρηνώ Θρύλος, ο Κήπος, ο Λερώνω Μαντήλι, το Μάχη, η Οµοιοκαταληξία, η Παλικαράκι, το Περνάω Πίκρα, η Πλαστός-ή-ό Πλουτίζω Ποτίζω Στηρίζοµαι Τρυφερότητα, η Υµνώ Φεγγάρι, το Φρουρός, ο Χατίρι, το 24

ενότητα 2 - «κρητικά» ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - «κρητικά» Τραγούδι 1 Κρήτη µου, όµορφο νησί Στίχοι: Μαρκόπουλος Γιάννης Μουσική: Μαρκόπουλος Γιάννης Κρήτη µου όµορφο νησί, Κρήτη µου όµορφο νησί, Κρήτη µου όµορφο νησί, κλειδί του παραδείσου. Θεριό ανήµερο εσύ, θεριό ανήµερο εσύ θεριό ανήµερο εσύ, βγες να σε χαιρετήσουν. Κρατάς δεξιά µιαν ήπειρο, αριστερά µιαν άλλη, τους παίζεις την βροντόλυρα 1, για να χορέψουν πάλι. Όταν σε βλέπω, στέκοµαι το µπόι χαµηλώνω. Το βούισµά σου γεύοµαι κι απ τις φωνές σου λιώνω. Κρατάς δεξιά µιαν ήπειρο, αριστερά µιαν άλλη, τους παίζεις την βροντόλυρα, για να χορέψουν πάλι. Αντάρα πιάνει στα βουνά τ αγρίµια βγαίνουν όξω κι όταν αστράφτει και βροντά βγαίνεις, ουράνιο τόξο. Κρατάς δεξιά µιαν ήπειρο, αριστερά µιαν άλλη, τους παίζεις την βροντόλυρα, για να χορέψουν πάλι. Λεξιλόγιο Παραδείσου: ο κήπος των πρωτόπλαστων, ο ουράνιος τόπος όπου διαµένουν οι ηθικοί και δίκαιοι άνθρωποι µετά τον θάνατό τους. Π.χ.: Με τόση καλοσύνη είναι σίγουρο ότι θα πας στον παράδεισο! Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης γενικής (ο παράδεισος, - ου) ο παράδεισος οι παράδεισοι του παράδεισου (παραδείσου) των παραδείσων τον παράδεισο τους παραδείσους - παράδεισε - παράδεισοι Θεριό: το άγριο ζώο, µτφ. ο άνθρωπος που έχει την σωµατική δύναµη άγριου ζώου, οργισµένος άνθρωπος. Π.χ.: Όταν τον είδε µπροστά του, έγινε θηρίο! Τόσο πολύ θυµωµένος είναι µαζί του! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (το θεριό, - ιού) το θεριό τα θεριά του θεριού των θεριών το θεριό τα θεριά 1 τύπος λύρας µε µεγαλύτερη, βαθύτερη, πλατύτερη σκάφη 29

ενότητα 2 - «κρητικά» - θεριό - θεριά Ανήµερο: αυτό που δεν είναι ήµερο, το άγριο / µε την λέξη «θεριό»: ο άνθρωπος σε έξαλλη κατάσταση. Π.χ.: Μπήκε µέσα σαν θεριό ανήµερο και φώναζε σε όλους! Επίθετο, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ανήµερος-η-ο) ανήµερος ανήµερη ανήµερο ανήµεροι ανήµερες ανήµερα ανήµερου ανήµερης ανήµερου ανήµερων ανήµερων ανήµερων ανήµερο ανήµερη ανήµερο ανήµερους ανήµερες ανήµερα ανήµερε ανήµερη ανήµερο ανήµεροι ανήµερες ανήµερα Μπόι: ύψος, ανάστηµα. Π.χ.: υο µέτρα µπόι και από µυαλό τίποτα! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το µπόι) Κλίση*: το µπόι * δεν σχηµατίζει πληθυντικό αριθµό το µπόι - µπόι Βούισµα: συνεχής και ακαθόριστος θόρυβος. Π.χ.: Ακούω το βούισµα του αέρα και φοβάµαι. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το βούισµα, - µατος) το βούισµα τα βουίσµατα του βουίσµατος των βουισµάτων το βούισµα τα βουίσµατα - βούισµα - βουίσµατα Γεύοµαι: δοκιµάζω την γεύση του φαγητού ή του ποτού, µτφ. απολαµβάνω, γνωρίζω, δοκιµάζω εµπειρίες. Π.χ.: Γευτήκαµε ένα εξαιρετικό κρασί! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής παθητικής, προσώπου α, αριθµού ενικού, συζυγίας α (γεύοµαι) Αρχικοί χρόνοι: γεύοµαι, γευόµουν, θα γεύοµαι, θα γευτώ, γεύτηκα, έχω γευτεί, είχα γευτεί, θα έχω γευτεί Αγρίµια: άγρια ζώα, θηρία, µτφ. άνθρωπος ακοινώνητος. Π.χ.: Αυτός δεν είναι άνθρωπος, είναι αγρίµι! Ούτε τρόπους έχει ούτε τίποτα! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού πληθυντικού, πτώσης ονοµαστικής (το αγρίµι, -ιού) 30

ενότητα 2 - «κρητικά» το αγρίµι τα αγρίµια του αγριµιού των αγριµιών το αγρίµι τα αγρίµια - αγρίµι - αγρίµια Αστράφτει: ρίχνει αστραπές, µτφ. είναι πεντακάθαρο, λάµπει, ακτινοβολεί. Π.χ.: Παλιόκαιρος! Αστράφτει και µπουµπουνίζει από το πρωί. Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (αστράφτω) Αρχικοί χρόνοι: αστράφτω, άστραφτα, θα αστράφτω, θα αστράψω, άστραψα, έχω αστράψει, είχα αστράψει, θα έχω αστράψει Βροντά: ρίχνει βροντές, ρίχνει ή χτυπάει κάτι µε θόρυβο. Π.χ.: Έξω αστράφτει και βροντά και τα παιδιά φοβούνται! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας β (βροντάω) Αρχικοί χρόνοι: βροντάω, βροντούσα, θα βροντάω, θα βροντήξω, βρόντηξα, έχω βροντήξει, είχα βροντήξει, θα έχω βροντήξει Ουράνιο τόξο: τα χρώµατα της ίριδας, τα εφτά χρώµατα που σχηµατίζει η αντανάκλαση του φωτός του ήλιου στον ουρανό µετά την βροχή. Π.χ.: Μετά την βροχή εµφανίστηκε ένα τεράστιο ουράνιο τόξο στον ουρανό. Ουράνιο: επίθετο, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ουράνιος-α-ο) Τόξο: ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (το τόξο, -ου) το ουράνιο τόξου τα ουράνια τόξα του ουράνιου τόξου των ουράνιων τόξων το ουράνιο τόξο τα ουράνια τόξα - ουράνιο τόξο - ουράνια τόξα Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Αντιστοιχίστε τις λέξεις αριστερά µε την σηµασία τους δεξιά: α. µπόι άγριο ζώο β. βούισµα δοκιµάζω φαγητό, εµπειρίες γ. αστράφτει θόρυβος δ. θεριό ύψος ε. γεύοµαι λάµπει 31

ενότητα 2 - «κρητικά» 2. Συµπληρώστε τα κενά µε την σωστή λέξη σε κάθε πρόταση: βροντάει, παράδεισος, γεύεσαι, µπόι, ανήµερο α. Θεριό µπήκε µέσα και τα έσπασε όλα! β. Έτσι είναι η ζωή, πρέπει να τα δοκιµάζεις και να τα όλα. γ. Είναι τόσο όµορφα εδώ! Αληθινός! δ. Αστράφτει και σήµερα από το πρωί. Μάλλον δεν θα βγούµε. ε. υο µέτρα και φοβάται ακόµη και την σκιά του! Γραµµατική α. Θεωρία Ενεστώτας ενεργητικής φωνής Ο Ενεστώτας είναι ο χρόνος που φανερώνει αυτό που γίνεται τώρα, σήµερα, κάθε µέρα και εξακολουθητικά ή κάτι που επαναλαµβάνεται. Παραδείγµατα: ιαβάζω όλη την ηµέρα. Κάθε πρωί ξυπνάω στις επτά. Ανάλογα µε τον τρόπο µε τον οποίο κλίνονται τα ρήµατα στον ενεστώτα και τις καταλήξεις που παίρνουν, χωρίζονται σε δύο συζυγίες. Στην πρώτη συζυγία ανήκουν όσα ρήµατα τελειώνουν σε -ω (χωρίς τόνο), π.χ. διαβάζω, ανοίγω, βάφω, γράφω, δένω, ελπίζω, κλείνω, λείπω, λύνω, ντύνω, πλένω, φτάνω κ.ά. Στην δεύτερη συζυγία ανήκουν όσα ρήµατα τελειώνουν σε -ώ (µε τόνο). Τα ρήµατα αυτά χωρίζονται σε δύο τάξεις: στην πρώτη τάξη ανήκουν όσα λήγουν σε -άω, όπως αγαπάω, απαντάω, γεννάω, διψάω, κρεµάω, κυνηγάω, ξεχνάω, πεινάω, περνάω, πετάω, πουλάω, ρωτάω, χαιρετάω κ.ά. στην δεύτερη τάξη ανήκουν όσα λήγουν σε -ώ, όπως οδηγώ, αδιαφορώ, αποτελώ, αφαιρώ, αργώ, δηµιουργώ, ζω, θεωρώ, καλώ, κατοικώ, µπορώ, προσπαθώ, συγχωρώ, χρησιµοποιώ κ.ά. α συζυγία α τάξη β συζυγία β τάξη διαβάζ - ω διαβάζ - εις διαβάζ - ει διαβάζ - ουµε διαβάζ - ετε διαβάζ - ουν (ε) αγαπ - άω (αγαπ-ώ) αγαπ - άς αγαπ - άει (αγαπ-ά) αγαπ - άµε (αγαπ-ούµε) αγαπ - άτε αγαπ αν (ε) (αγαπ-ούν) οδηγ - ώ οδηγ - είς οδηγ - εί οδηγ - ούµε οδηγ - είτε οδηγ - ούν (ε) 32

ενότητα 2 - «κρητικά» Υπάρχει, επίσης, µια κατηγορία από ρήµατα που ακολουθούν δικό τους τρόπο κλίσης: ακούω ακούς ακούει ακούµε ακούτε ακούν (ε) λέω λες λέει λέµε λέτε λένε καίω καις καίει καίµε καίτε καίνε κλαίω κλαις κλαίει κλαίµε κλαίτε κλαίνε πάω πας πάει πάµε πάτε πάνε τρώω τρως τρώει τρώµε τρώτε τρώνε φταίω φταις φταίει φταίµε φταίτε φταίνε β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε τα κενά µε το ρήµα της παρένθεσης στον σωστό τύπο του ενεστώτα: α. υστυχώς, δεν είναι εδώ. (λείπω) β. Έλα µην! εν είναι κάτι σοβαρό, θα σου περάσει. (κλαίω) γ. πολύ την οικογένειά σας, έτσι δεν είναι; (αγαπώ) δ. Γιάννη, δεν όσο πρέπει! (διαβάζω) ε. εν που σας φωνάζω; (ακούω) 2. Ξαναγράψτε τις παρακάτω προτάσεις µε τα ρήµατά τους στον πληθυντικό αριθµό: α. ιαβάζεις πολύ ωραία. β. Ετοιµάζει το πρόγραµµα. γ. Τον θεωρώ καλό άνθρωπο. δ. εν περνάς πια από το σπίτι. ε. Όλη την ώρα πεινάει. Τραγούδι 2 Φιλεντέµ Μια παντρεµένη αγαπώ, Θεός να την φωτίσει, µωρό µου. Μια παντρεµένη αγαπώ, Θεός να την φωτίσει, µωρό µου. Τον άντρα της ν' απαρνηθεί κι εµένα ν' αγαπήσει. Τον άντρα της ν' απαρνηθεί κι εµένα ν' αγαπήσει. Στίχοι: Νίκος Ξυλούρης Μουσική: Νίκος Ξυλούρης Φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν. Άσπρα ρόδα στην αυλή σου, πώς κοιµάσαι µοναχή σου. Πώς κοιµάσαι µοναχή σου, άσπρα ρόδα στην αυλή σου. 33

ενότητα 2 - «κρητικά» Φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν. Μια παντρεµένη αγαπώ, έχει και δυο παιδάκια, γιάλα-γιάλα. Μια παντρεµένη αγαπώ, έχει και δυο παιδάκια, γιάλα-γιάλα. Το 'να θα στέλνω για νερό, τ' άλλο για ξυλαράκια. Το 'να θα στέλνω για νερό, τ' άλλο για ξυλαράκια. Φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν. Άσπρα ρόδα και µεγάλα, βρε πώς κοιµάσαι δίχως άντρα. Πώς κοιµάσαι δίχως άντρα, άσπρα ρόδα και µεγάλα. Φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, φιλεντέµ, ωχ κι αµάν-αµάν. Λεξιλόγιο Παντρεµένη: αυτή που έχει παντρευτεί. Π.χ.: Είναι παντρεµένη εδώ και είκοσι χρόνια και είναι τόσο ευτυχισµένη! Μετοχή, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής, χρόνου παρακειµένου, φωνής παθητικής, συζυγίας α (παντρεύοµαι) παντρεµένος παντρεµένη παντρεµένο παντρεµένου παντρεµένης παντρεµένου παντρεµένο παντρεµένη παντρεµένο παντρεµένε παντρεµένη παντρεµένο παντρεµένοι παντρεµένες παντρεµένα παντρεµένων παντρεµένων παντρεµένων παντρεµένους παντρεµένες παντρεµένα παντρεµένοι παντρεµένες παντρεµένα Αρχικοί χρόνοι: παντρεύοµαι, παντρευόµουν, θα παντρεύοµαι, θα παντρευτώ, παντρεύτηκα, έχω παντρευτεί, είχα παντρευτεί, θα έχω παντρευτεί Να φωτίσει: να εκπέµψει φως, να λάµψει, να ξηµερώσει, µτφ. να εξηγήσει. Π.χ.: Με ένα κερί φώτισε όλο το δωµάτιο. Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής απλής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (φωτίζω) Αρχικοί χρόνοι: φωτίζω, φώτιζα, θα φωτίζω, θα φωτίσω, φώτισα, έχω φωτίσει, είχα φωτίσει, θα έχω φωτίσει Να απαρνηθεί: να σταµατήσει να θεωρεί κάτι δικό του, να απορρίψει, να εγκαταλείψει. Π.χ.: Απαρνήθηκε την πατρίδα του και την οικογένειά του για λίγα χρήµατα! Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής απλής, χρόνου αορίστου, φωνής παθητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας β (απαρνιέµαι) 34

ενότητα 2 - «κρητικά» Αρχικοί χρόνοι: απαρνιέµαι, απαρνιόµουν, θα απαρνιέµαι, θα απαρνηθώ, απαρνήθηκα, έχω απαρνηθεί, είχα απαρνηθεί, θα έχω απαρνηθεί Αυλή: ανοιχτός χώρος µπροστά ή πίσω από το σπίτι, το προσωπικό του βασιλιά ή κάθε ηγεµόνα. Π.χ.: Στην αυλή µας έχουµε ένα µεγάλο αγιόκληµα και πολλά άλλα λουλούδια. Ουσιαστικό, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (η αυλή, -ής) η αυλή οι αυλές της αυλής των αυλών την αυλή τις αυλές - αυλή - αυλές Ξυλαράκια: µικρά ξύλα από τον κορµό ή τα κλαδιά του δέντρου. Π.χ.: Χρειάζοµαι µικρά ξυλαράκια για την φωτιά. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού πληθυντικού, πτώσης αιτιατικής (το ξυλαράκι) το ξυλαράκι τα ξυλαράκια το ξυλαράκι τα ξυλαράκια - ξυλαράκι - ξυλαράκια ίχως: χωρίς, δηλώνει στέρηση, έλλειψη, απουσία. Π.χ.: Νύχτωσε, δίχως να το καταλάβω! Πάλι θα φωνάζουν οι γονείς µου! Πρόθεση 1. Βρείτε τις λέξεις που ζητάµε: Ασκήσεις Λεξιλογίου α. εξωτερικός χώρος του σπιτιού: β. να λάµψει: γ. χωρίς: δ. να εγκαταλείψει: ε. µικρά ξύλα: 2. Συµπληρώστε τα κενά µε την σωστή λέξη σε κάθε πρόταση: φωτίζει, δίχως, παντρεµένη, αυλή, ξυλαράκια α. Η βασιλική της Αγγλίας έχει πολλά άτοµα. β. Πίνει τον καφέ του ζάχαρη. 35

ενότητα 2 - «κρητικά» γ. Πρέπει να βρούµε, γιατί διαφορετικά δεν θα µπορούµε να ανάψουµε την φωτιά. δ. Ο ήλιος την γη. ε. Είναι µε τον δήµαρχο της πόλης. Γραµµατική α. Θεωρία Μέλλοντας συνεχής ενεργητικής φωνής Ο Συνεχής Μέλλοντας είναι ο χρόνος που φανερώνει ότι κάτι θα γίνεται συχνά ή συνέχεια στο µέλλον. Παραδείγµατα: Από του χρόνου θα διαβάζω περισσότερο. Αύριο, όλη την µέρα θα δουλεύω. Λέξεις-φράσεις που δηλώνουν επανάληψη ή διάρκεια και θέλουν µέλλοντα συνεχή: πόσο συχνά; κάθε πότε; από αύριο - από µεθαύριο - από την άλλη εβδοµάδα - από τον άλλο µήνα, χρόνο - από του χρόνου - όλο το πρωί, το βράδυ κάθε ώρα, µέρα, µήνα κλπ. - από εδώ και εµπρός - πάντα Σχηµατίζεται από το θα και τον ενεστώτα. α συζυγία α τάξη β συζυγία β τάξη θα διαβάζ - ω θα διαβάζ - εις θα διαβάζ - ει θα διαβάζ - ουµε θα διαβάζ - ετε θα διαβάζ - ουν (ε) θα αγαπ - άω (αγαπ-ώ) θα αγαπ - άς θα αγαπ - άει (αγαπ-ά) θα αγαπ - άµε (αγαπ-ούµε) θα αγαπ - άτε θα αγαπ αν (ε) (αγαπ-ούν) θα οδηγ - ώ θα οδηγ - είς θα οδηγ - εί θα οδηγ - ούµε θα οδηγ - είτε θα οδηγ - ούν (ε) Υποτακτική Συνεχής ενεργητικής φωνής Η συνεχής υποτακτική είναι η έγκλιση που φανερώνει το ενδεχόµενο και το επιθυµητό (κάτι που θέλουµε να γίνει), αλλά και προτροπή, ευχή, απορία, προσταγή ή απαγόρευση. Θέλουµε δε, αυτό που εκφράζει το ρήµα να γίνεται συνέχεια, µε διάρκεια ή επανάληψη. Παραδείγµατα: Θέλω να βγαίνω έξω κάθε µέρα. Να έρθω µαζί σας; Συνεχίζω να κοιµάµαι νωρίς το βράδυ. Να ζει κανείς ή να µην ζει; Ρήµατα που παίρνουν συνεχή υποτακτική: µου αρέσει, µε εκνευρίζει, ευχαριστιέµαι, στενοχωριέµαι, χαίροµαι, κουράζοµαι φαίνοµαι, δείχνω, αρχίζω, ξεκινώ, συνεχίζω, εξακολουθώ, σταµατώ, συνηθίζω µαθαίνω, ξέρω κ.ά. 36

ενότητα 2 - «κρητικά» Σχηµατίζεται από το να και το ρήµα στον ενεστώτα και παίρνει άρνηση µη (ν). α συζυγία α τάξη β συζυγία β τάξη να διαβάζ - ω να διαβάζ - εις να διαβάζ - ει να διαβάζ - ουµε να διαβάζ - ετε να διαβάζ - ουν (ε) να αγαπ - άω (αγαπ-ώ) να αγαπ - άς να αγαπ - άει (αγαπ-ά) να αγαπ - άµε (αγαπ-ούµε) να αγαπ - άτε να αγαπ αν (ε) (αγαπ-ούν) να οδηγ - ώ να οδηγ - είς να οδηγ - εί να οδηγ - ούµε να οδηγ - είτε να οδηγ - ούν (ε) β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε µε τον συνεχή µέλλοντα των ρηµάτων: α. υστυχώς δουλεύω τον Αύγουστο. υστυχώς όλο τον Αύγουστο. β. Το καλοκαίρι πηγαίνουµε στην Κέρκυρα. Κάθε καλοκαίρι στην Κέρκυρα. γ. Το πρωί διαβάζουν και το απόγευµα κολυµπούν στην θάλασσα. Κάθε πρωί και κάθε απόγευµα στην θάλασσα. δ. Πηγαίνουµε στον κινηµατογράφο το Σάββατο. Από εδώ και πέρα κάθε Σάββατο στον κινηµατογράφο. ε. Ξυπνάω κάθε µέρα στις έξι! Από αύριο κάθε µέρα στις έξι! 2. Συµπληρώστε τις προτάσεις µε την συνεχή υποτακτική του ρήµατος που βρίσκεται στην παρένθεση: α. εν πρέπει βάρη, κουράζεσαι. (σηκώνω) β. Κουράζοµαι τα ίδια πράγµατα. (επαναλαµβάνω) γ. Εξακολουθεί πολύ αργά κάθε πρωί! (φτάνω) δ. Φαίνεται πολύ καλά το θέµα. (γνωρίζω) ε. Συνηθίζω έναν χυµό κάθε πρωί. (πίνω) 37

ενότητα 2 - «κρητικά» Κείµενο Η Κρήτη στον µύθο Το όνοµα του νησιού οφείλεται στην νύµφη Κρήτη ή στον γιο του ία και πανάρχαιο βασιλιά του νησιού Κρήτα, όπως αναφέρει και ο Όµηρος. Η Κρήτη είναι, σύµφωνα µε τον µύθο, ο τόπος που πηγαίνει η Ρέα για να γεννήσει τον ία, καθώς ο Κρόνος από φόβο ότι θα χάσει τον θρόνο του, καταπίνει τα παιδιά του Στην Κρήτη, επίσης, πηγαίνει ο ίας και την Ευρώπη, κόρη του Αγήνορα, βασιλιά των Φοινίκων, την οποία ερωτεύεται και για να την πλησιάσει µεταµορφώνεται σε λευκό ταύρο. Εκείνη κάθεται επάνω του και εκείνος σαν αστραπή τρέχει στο νησί. Εκεί, γεννιούνται ο Μίνωας, ο Ροδάµανθυς και ο Σαρπηδόνας. Ο Μίνωας γίνεται βασιλιάς της Κνωσού και άρχοντας όλης της Κρήτης. Έπειτα, από µια µάχη µε τους Αθηναίους, στην οποία κερδίζει, ζητάει από την Αθήνα να στέλνει εφτά νέες και εφτά νέους ως τροφή για τον Μινώταυρο, ένα τέρας µισό άνθρωπο και µισό ταύρο. Ο γιος, όµως, του Αιγέα, του βασιλιά της Αθήνας, ο Θησέας, αποφασίζει να ταξιδέψει στην Κρήτη και να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Η κόρη του Μίνωα, Αριάδνη, τον ερωτεύεται και τον βοηθάει, δίνοντάς του ένα κουβάρι σκοινί («µίτος της Αριάδνης»), για να βγει από τον λαβύρινθο, που ζούσε ο Μινώταυρος. Η Κρήτη στην σύγχρονη εποχή Η Κρήτη είναι το µεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το πέµπτο µεγαλύτερο στην Μεσόγειο. Βρίσκεται βόρεια από το Αιγαίο πέλαγος και νότια από το Λιβυκό και αποτελείται από τους νοµούς Ηρακλείου, Χανίων, Ρεθύµνου και Λασιθίου. Οι κυριότερες πόλεις της είναι το Ηράκλειο, τα Χανιά, το Ρέθυµνο, η Ιεράπετρα, ο Άγιος Νικόλαος και η Σητεία. Εκτός από την σπουδαία ιστορία της στα νεώτερα χρόνια, η Κρήτη έχει βγάλει και σηµαντικές προσωπικότητες στον χώρο των γραµµάτων και του πολιτισµού. Η πεζογράφος Έλλη Αλεξίου, από τις σπουδαιότερες του αιώνας µας, γεννιέται στο Ηράκλειο Κρήτης, το 1894. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο µεγαλύτερος πολιτικός της νεώτερης Ελλάδας, γεννιέται κι αυτός στις Μουρνιές του νοµού Χανίων, το 1864. Ο κορυφαίος ζωγράφος µε την παγκόσµια φήµη, οµίνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός και ως «Ελ Γκρέκο» («ο Έλληνας»), αλλά και ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης µε τα σηµαντικά του έργα «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορµπά» (1946), «Ο καπετάν Μιχάλης» (1953), «Αναφορά στον Γκρέκο» (1961) είναι από το Ηράκλειο. Ο ποιητής Βιτσέντζος Κορνάρος, ο δηµιουργός του «Ερωτόκριτου», ενός έργου µε πολλά στοιχεία της κρητικής ηθογραφίας, είναι από την Σητεία. Τέλος, Κρητικός είναι και ο Νίκος Ξυλούρης, µία από τις σηµαντικότερες φωνές του ελληνικού πενταγράµµου, µε διεθνή αναγνώριση (βραβεύτηκε από την Γαλλική Ακαδηµία Σαρλ Κρος), και µε πολλές εµφανίσεις σε νυχτερινά κέντρα, αλλά και στο θέατρο µε την Τζένη Καρέζη και τον Κώστα Κοζάκο. (www.cretan-history.gr, µε αλλαγές) 38