ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ (Ἐδημοσιεύθη είς τὸ περιοδικόν μας «Φωτεινὴ Γραμμή» τεῦχος 33, σελ 104) Γράφει ὁ Δημήτριος Χρ Μποσινάκης Κλινικὸς ψυχολόγος Συχνὰ ἡ ψυχικὴ νόσος ἐκδηλώνεται μ' ἕνα αἴσθημα ἐσωτερικῆς ἀδυναμίας καὶ ἀδημονίας, ὡς ἔκφραση ἐνδοψυχικῶν συγκρούσεων, ἐσωτερικῆς ἀνησυχίας, ἀπώλειας τῆς ὁμοιόστασης καὶ τῆς βίωσης ἑνὸς αἰσθήματος πὼς τὸ ἄτομο βρίσκεται σὲ κίνδυνο Τὴν ὕπαρξη τῆς ἐσωτερικῆς ἀντινομίας τὴν νιώθει ὁ πνευματικὸς ἄνθρωπος ἔντονα καὶ παλεύει νὰ τὴν ξεπεράσει Οἱ ἅγιοι καὶ οἱ πατέρες ἔχουν κάνει βασικὸ θέμα ἐνασχόλησης τὶς ἐσωτερικὲς συγκρούσεις καὶ ἀντινομίες, τὶς ὁποῖες ξεπερνοῦν μόνο μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος κατώδυνος μιλάει γιὰ τό «σῶμα τοῦ Θανάτου» (Ρωμ Ζ, 24) καὶ διαπιστώνει πὼς δὲν κάνει τὸ καλό, ποὺ θέλει, ἀλλά, τὸ κακό, ποὺ δὲν θέλει Ἐλπίζει ὅμως, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ νὰ ὑπερνικήσει αὐτὲς τὶς ἀντινομίες καὶ νὰ φτάσει στὴν «Ἐλευθερία τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ Η, 21), γιὰ τὴν ὁποία ἔχει κληθεῖ Αὐτὸ τὸ τονίζει καὶ στοὺς «ἀδελφούς» του: «ὑμεῖς ἐπ' ἐλευθερία ἐκλήθητε, ἀδελφοί» (Γαλ Ε, 13) Ἡ ψυχικὴ ὑγεία, ὅπως φαίνεται, ἐκφράζεται ὡς ἐλευθερία Ἄς δοῦμε, λοιπόν, τὴν ψυχολογική τους διάσταση: Συνήθως στὴν ψυχολογία δὲν χρησιμοποιοῦμε τὸν ὅρο ἐλευθερία Συχνότερα χρησιμοποιοῦμε τοὺς ὅρους αὐτονομία, ἀνεξαρτησία, αὐτοπροσδιορισμούς καὶ ἄλλους σχετικούς, μὲ παρεμφερὲς περίπου περιεχόμενο Τὸ περιεχόμενο τοῦ ὅρου Ἐλευθερία εἶναι εὐρὺ καὶ συχνὰ χρήζει διευκρινίσεως Ἐπίσης, ἡ θεματικὴ γύρω ἀπὸ τὴν Ἐλευθερία εἶναι μεγάλη Ὁ Erich Fromm ( Ὁ φόβος μπροστὰ στὴν Ἐλευθερία, μετ Δημ Θεοδωρακάτου, Ἐκδ Μπουκουμάνη, Ἀθήνα 1971, σελ 20-21) ἀναφέρεται σ' αὐτή: σὲ τὶ συνίσταται ἡ Ἐλευθερία σὰν ἀνθρώπινη ἐμπειρία; Ὁ πόθος γιὰ τὴν Ἐλευθερία εἶναι κάτι τὸ ἔμφυτο στὴν ἀνθρώπινη φύση; Ἡ ἐμπειρία αὐτὴ εἶναι ταυτισμένη σ' ὅλα τὰ ἄτομα, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ εἶδος τοῦ πολιτισμοῦ στὸν ὁποῖον ἀνατρέφεται καὶ ζεῖ τὸ ἄτομο, ἤ μήπως διαφορίζεται ἀνάλογα μὲ τὸ βαθμὸ τοῦ ἀτομικισμοῦ στὸν ὁποῖον ἔχει φτάσει σὲ μιὰ δοσμένη κοινωνία; Σημαίνει μόνο τὴν ἀπουσία ἐξωτερικῆς πίεσης; Μπορεῖ ἡ Ἐλευθερία νὰ γίνει βάρος ἀνυπόφορο γιὰ τὸν ἄνθρωπο, κάτι ἀπ' τὸ ὁποῖο προσπαθεῖ νὰ ἀπαλλαγεῖ; Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ ἐπιθυμία γιὰ ἐλευθερία ὑπάρχει μήπως καὶ κάποια ἐνστικτώδης ἔφεση γιὰ ὑποταγή; Κί ἄν δὲν ὑπάρχει, πῶς θὰ πρέπει νὰ ἐξηγηθεῖ ἡ ἕλξη ποὺ ἀσκεῖ σὲ πολλοὺς σήμερα ἡ ὑποταγὴ στὸν ἡγέτη; Τέτοιες ἐμπειρίες συχνὰ ἀποκτοῦμε Αὐτὰ τὰ θέματα ἐπανέρχονται παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἔχουν δοθεῖ ἐπιτυχεῖς ἀπαντήσεις, ὅσον ἀφορᾶ κυρίως στὴν Κοινωνικὴ Ψυχολογία Ἄς μὴν ξεχνᾶμε καὶ τὴν ἄποψη τῶν παλαιῶν, ποὺ εἶχαν συνδέσει τὴν εὐδαιμονία μὲ τὴν ἐλευθερία, ὅπως μᾶς ἀναφέρει ὁ Θουκυδίδης στὸν «'Επιτάφιό» του «Εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον» (Βλέπε καί: S Frend 1 / 5
, Massenpsychologie und Ichanalyse Das ich und das Es Das Uunterhagen in der Kultur G Lebon, Ἡ ψυχολογία τῶν ὄχλων ΜcDougale, W, Bhavion and Neurosis) Μὲ τὸν ὅρο Ἐλευθερία, ἀναφερόμεθα στὴν ὑπόσταση ἐκείνη τοῦ ἀτόμου, ποὺ δὲν ὑπόκειται σὲ καταναγκασμό Ὁ καταναγκασμὸς αὐτὸς εἶναι δυνατὸ νὰ ἀναφέρεται στὸ σῶμα του, νὰ εἶναι ἠθικῆς ἤ πνευματικῆς φύσεως, νὰ ἔχει χαρακτῆρα πολιτικό, πολιτιστικό, οἰκονομικό Ἰδιαίτερο κεφάλαιο ἀποτελεῖ ἡ Ἐθνικὴ Ἐλευθερία, ἡ ἀνεξαρτησία λαοῦ, ἔθνους, κράτους ἀπὸ τὴν Κοινωνιολογία κυρίως, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴ φιλοσοφία, ποὺ θέτει ἐπὶ πλέον τὸ μεγάλο πρόβλημα τῆς Ἐλευθερίας τῆς βούλησης, τὸ ὁποῖο θίγεται κι' ἀπὸ τοὺς ἐπὶ μέρους κλάδους, τῆς μεταφυσικῆς, τῆς ἠθικῆς, τῆς Ψυχολογίας Ἐπὶ πλέον, μὲ τὸν ὅρο Ἐλευθερία ἐννοοῦμε τὴν ἀνεξαρτησία ἀπὸ ἐξωτερικὴ βία, ποὺ προέρχεται ἀπὸ ἄλλο πρόσωπο ἢ ἀπὸ ἐσωτερικὴ δυσκολία καὶ πίεση, ποὺ προέρχεται ἀπὸ ψυχικὸ πάθος, τὴν ἀνεμπόδιστη ἐκδήλωση τῆς βούλησης τοῦ ἀνθρώπου Ξεκινώντας ἀπὸ τὸν ὁρισμὸ αὐτὸ ποὺ ἔχει σαφῆ ψυ χολογικὸ χαρακτῆρα, διαπιστώνει, ὅτι ἡ ἀκώλυτη ἐκτέλεση τῆς βούλησης, ἡ δυνατότητα ἔκφρασης καὶ ἐκτέλεσης τῆς βούλησης εἶναι κατάσταση ἐλευθερίας Ἔτσι μποροῦμε νὰ θέσουμε τὸ θέμα μας: ἡ ἐλευθερία εἶναι ἕνα ἐπίτευγμα, ἡ ἐλεύθερη βουλητικὴ ἔκφραση ἀκολουθεῖ μιὰ διαδικασία, εἶναι μιὰ ἐπίτευξη, εἶναι τὸ στάδιο, ἡ διαδικασία (prozess) μιᾶς ἀνάπτυξης Καὶ μποροῦμε νὰ τὴν παρακολουθήσουμε Μὲ τὴν κυοφορία τὸ ἄτομο εἶναι ἕνα μὲ τὸ μητρικὸ σῶμα, μὲ τὴν κοπὴ τοῦ ὀμφάλιου λώρου μεταβαίνει ἀπὸ τὴν ἐμβρυακὴ στὴν «ἀνθρώπινη» ὕπαρξη, σχετικὰ ἀπότομα καὶ σημειώνεται ἕνα εἶδος ἀνεξαρτησίας Ἡ ἀνεξαρτησία ὅμως αὐτὴ εἶναι ἐπουσιώδης, ὡς ἀποχωρισμὸς δυὸ σωμάτων Λειτουργικὰ ὅμως τὸ παιδὶ παραμένει ὡς ἐξαρτώμενος ἀπὸ τὴ Μητέρα, ποὺ τοῦ ἱκανοποιεῖ βασικὲς ἀνάγκες καὶ τάσεις Ἡ ἀνεξαρτησία του ἀκολουθεῖ μιὰ διαδικασία, τὴν νευρολογικὴ καὶ γενικὴ ψυχικὴ ἀνάπτυξη τοῦ παιδιοῦ καὶ τὴν κυριαρχία του πάνω στὰ ἀντικείμενα Τὸ ἄτομο δηλαδὴ γεννιέται μὲ τάσεις καὶ ὅρμες, ποὺ τείνουν νὰ πάρουν βουλητικὸ χαρακτῆρα Ἔτσι, τὰ βουλητικὰ βιώματα μποροῦμε νὰ τὰ φανταστοῦμε σὲ μιὰ προοδευτικὴ σειρά, σχηματίζοντας διαδοχικὰ στάδια, τὸ καθένα μὲ τὰ δικά του διακριτικὰ γνωρίσματα Τὸ πρῶτο, ἡ ἀφετηρία, εἶναι ἡ ἁπλῆ τάση, χωρὶς συγκεκριμένο περιεχόμενο Τὸ δεύτερο, εἶναι ἡ ὁρμή, ἔμφυτη ροπή, πού ἀσυνείδητα κατευθύνεται σὲ ὁρισμένους στόχους Ἡ ὁρμή, ὅταν ὑπόκειται στὸν ἀφανῆ ἔλεγχο τοῦ Ἐγώ, ὀνομάζεται ἐνστιγματική, ἡ ἀνεξέλεγκτη λέγεται παρορμητική Τὸ τρίτο στάδιο, ἡ ἀπόληξη, εἶναι ἡ καθ' αὐτὸ ἑκούσια πράξη, μὲ συνειδητὸ στόχο καὶ ἀντίληψη τῶν μέσων ποὺ χρειάζονται γιὰ ἐπιτυχία, καθὼς καὶ τῶν συνεπειῶν ποὺ ἐνδέχεται νὰ ἀκολουθήσουν Εἶναι ἢ βουλη-ματικὴ πράξη (ΕΠ Παπανούτσου, Ψυχολογία, «Δωδώνη» Ἀθῆνα 1972, σέλ 160) 2 / 5
Μὲ τὴ δραστηριότητα του τὸ παιδὶ ἀποκτᾷ ἐμπειρία τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου Ἡ διαδικασία τῆς ἐξατομίκευσης συνεχίζεται πιὸ πέρα μὲ τὴ διαδικασία τῆς διαπαιδαγώγησης, ποὺ συνεπάγεται καὶ ὁρισμένες ἀπαγορεύσεις καὶ ἀπογοη-τεύσεις, ματαιώσεις (Frustrations) Οἱ φάσεις «ἐναντίωσης», κυρίως τῶν 3 ½ - 4 ½ ἐτῶν, μὲ τὴν ἀνάπτυξη τῆς ὁμιλίας, τὴν χρήση τῆς προσωπικῆς ἀντωνυμίας, τὴ σύγκρουση καὶ τὸν ἀνταγωνισμὸ μὲ τὴ μητέρα καὶ τὸν πατέρα Ὁ ἀνταγωνισμὸς αὐτός, ποὺ ἀποτελεῖ μέρος τῆς διαδικασίας τῆς διαπαιδαγώγησης, ἀποβαίνει σημαντικὸς παράγοντας στὴ διάκριση ἀνάμεσα στὸ «Ἐγώ» καὶ στὸ «Ἐσύ» καὶ στὴν προσπάθεια τοῦ ἄτομου νὰ ἀποκτήσει τὸν κοινωνικό του ρόλο (Sozialisie-rungs prozess) Αὐτὴ ἡ διαδικασία ὁδηγεῖ ἀναπτυξιακὰ τὸ ἄτομο στὴ σωματική του κυριαρχία, στὴν πνευματική του ἀνάπτυξη καὶ στὴ διάκριση τῆς ἰδίας ἀτομικότητάς του, μὲ τὴν Ἐφηβεία Αὐτὴ ἡ ξεχωριστὴ ἀτομικότητα, ποὺ ἐκφράζεται μὲ ἔντονη βουλητικὴ ἐνέργεια, βιώνεται ὡς αὐτονομία, ἀνεξαρτησία, ἐλευθερία Ζεῖ ἔντονα τὸ παιδὶ τὴν ἀτομικότητά του, ποὺ ξέρει τὶ θέλει καὶ πῶς τὸ θέλει Κυρίως ἐλέγχει τὸν ἑαυτό του, τὶς ὁρμές του Ἡ βούληση του εἶναι «ἐκλογικευμένη», ἐλεγχόμενη Ξέρει, ἤ νομίζει πὼς ξέρει, τὶ ἀκριβῶς θέλει Αὐτὴ ἢ κυριαρχία τοῦ ἄτομου πάνω στὶς ὁρμὲς του εἶναι «ἐσωτερική» ἐλευθερία Ἡ ἐλευθερία αὐτὴ εἶναι δεῖγμα ψυχικῆς ὑγείας Ἄν καὶ αὐτὴ ἡ κυριαρχία δὲν εἶναι μόνιμη καὶ σταθερή, ἀλλὰ ἐπίτευγμα Παρατηρεῖται ἐσωτερικὴ διαπάλη, κι αὐτὴ εἶναι ἔκφραση Ἐλευθερίας Εἶναι ὁ «ἕτερος νόμος ἐν ἡμῖν» τοῦ Ἀποστόλου Παύλου Κι ἐδῶ ἡ ρήση: Video meliora proboque, deteriora sequor (Βλέπω τὰ καλλίτερα καὶ συγκατατίθεμαι, ὅμως ἀκολουθῶ τὰ χειρότερα) Αὐτὸς ὁ συγκινητικὸς ἀγώνας τοῦ Ἀποστόλου Παύλου γιὰ αὐτονομία, δὲν μένει ἐδῶ σὰν σὲ αὐτοσκοπό, ἀλλὰ παρατηροῦμε σ' αὐτὸν τὴν κλίμακα: ἑτερονομία, α ὐτονομία, θεονομία Αὐτὸς βέβαια εἶναι ἕνας προβληματισμὸς σχετικὰ μὲ τὴν «ἐλευθερία τῆς βούλησης», ποὺ δὲν ἐξαντλεῖται ἐδῶ, ἁπλῶς διαφαίνεται Ἐφ' ὅσον κάνουμε λόγο περὶ Ἐλευθερίας ὡς περὶ κυριαρχίας τοῦ ἀτόμου πάνω στὶς ὁρμὲς του («Κατὰ λόγον ζῆν καὶ ὄχι κατὰ πάθος»), εἶναι ἑπόμενο νὰ ἀναφερόμεθᾳ ὄχι στὴν ἐλευθερία γενικά, ἀλλὰ στὸ βαθμὸ ἐλευθερίας, ποὺ ἔχουμε ἐπιτύχει Ἀκόμη, τὸ νόημα τῆς ἐλευθερίας μεταβάλλεται ἀνάλογα μὲ τὸ βαθμὸ τῆς αὐτογνωσίας καὶ τῆς αὐτοσυνείδησης τοῦ ἀνθρώπου, ὡς ἀνεξάρτητου καὶ ξεχωριστοῦ ὄντος Ἡ Ἐλευθερία εἶναι χαρακτηριστικὸ τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης Ἀπαιτεῖται διαρκὴς ἀγῶνας νὰ τὴν κρατήσουμε Ὅπως τὴν Ὑγεία Ἐδῶ ἀναφερόμαστε σὲ μίαν ἄλλη παράμετρο Τὸ ἄτομο συνδέεται στενὰ μὲ τὸ φυσικὸ καὶ κοινωνικὸ κόσμο, ἀπό τὸν ὁποῖο ξεπροβάλλει Ὁ Erich Fromm ἐξετάζει ὡς βασικὸ πρόβλημα τῆς Ψυχολογίας, τὴν εἰδικὴ μορφὴ συ νάφειας τοῦ ἄτομου μὲ τὸν κόσμο Στέκεται κριτικὰ ἀπέναντι στὴν ἄποψη τοῦ S Fred, ποὺ ὑποστηρίζει πὼς ὑπάρχει βασικὴ διχοτόμηση ἀνάμεσα στὸ ἄτομο καὶ στὴν κοινωνία Εἶναι γνωστὸ πὼς ὁ S Fred δέχεται πὼς ὁ ἄνθρωπος εἶναι κατὰ βάση ἀντικοινωνικὸς καὶ πὼς στὴν οὐσία ἡ ἀνθρώπινη φύση εἶναι κακή Ὁ Erich Fromm ἀναφέρει πὼς ἡ Ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθεῖ ὡς διαδικασία ἀναπτυσσόμενης ἐξατομίκευσης καὶ αὐξανόμενης ἐλευθερίας, ὡς ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὰ ἔνστικτα ἀναγκαστικῆς προ σαρμογῆς, καὶ στὴ συνέχεια, ὡς ἀπαλλαγή του ἀπὀ πολιτικά, οἰκονομικά, πνευματικὰ δεσμά Ἐπειδὴ τὸ θέμα τῆς κοινωνικῆς προσαρμογῆς θέτει ὁρισμένα προβλήματα, διότι καλούμεθα νὰ προσαρμοσθοῦμε σὲ μιὰ κοινωνία, κατασκευασμένη χωρὶς τὴ δική μας θέληση, ὁ David Riesman (Die einsame Masse, dent, übers Rde Bd 72-73 München 1967) ρωτάει: Ποῦ εἶναι ὁ 3 / 5
χῶρος τῆς ἐλευθερίας τοῦ προσώπου ἀπέναντι στὴν Κοινωνικὴ ἑτεραρχία; Ἡ ἐλευθερία τοῦ προσώπου σχετίζεται μὲ τὴν αὐτονομία του Ὁ David Riesman ἀφοῦ διακρίνει τοὺς ἀνθρώπους (λαμβάνοντας βασικὰ ὑπόψη τὴν ἀμερικάνικη κοινωνία), στὸν inner - directedperson (τὸν ἐσωτερικὰ κατευθυνόμενο ἄνθρωπο, ποὺ φέρνει τὶς ἀξίες του) καὶ στὸν outer directed person (τόν ἐξωτερικὰ κατευθυνόμενο ἄνθρωπο, ποὺ προσδιορίζεται ἀπὸ τὸ κοινωνικὸ σύνολο) χρησιμοποιεῖ τοὺς ὅρους: προσαρμοσμένος, ἀνώμαλος, αὐτόνομος Σχετικὲς ἀπόψεις ἐξέφρασε καὶ John Dewey (Freedom und culture, EP Putham s Sons, New York) Λοιπόν, κατὰ τὸν David Riesman, ὄχι ἐλεύθερος εἶναι ὁ «ἀνώμαλος» ποὺ γιὰ κάποια αἰτία δὲν μπορεῖ νὰ ὑπακούσει στοὺς Κοινωνικοὺς κανόνες καὶ πιέζεται ἐξ αἰτίας τῆς ἀνωμαλίας του σὲ κάποιο ἐξαναγκασμὸ τῆς συμπεριφορᾶς του: νεύρωση, ὑστερία, ἀντικοινωνικότητα, ἐγκληματικότητα Ὄχι ἐλεύθερος καὶ χωρὶς αὐτονομία εἶναι ἐπίσης ὁ ἁπλῶς ἢ ἐντελῶς «προσαρμοσμένος» Μ' αὐτὴ τὴ θέση ὁ David Riesman ἀντιτάσσεται πρὸς ἕνα ἰδεῶδες συμπεριφορᾶς, ποὺ ἐπεκτάθηκε στὴν ἀμερικάνικη ψυχολογία καὶ κοινωνιολογία: στὴν «προσαρμογή» ὡς ἕνα ἄμεσο - θετικὸ τύπο συμπεριφορᾶς Γι' αὐτὸν ὁ ἐντελῶς προσαρμοσμένος εἶναι πάντοτε τὴν ἴδια στιγμὴ «ὑπερπροσαρμοσμένος», καθένας «ποὺ ζητᾷ νὰ ἰδιοποιηθεῖ τὸν χαρακτῆρα ποὺ περιμένει κάποιος ἀπὸ αὐτόν», ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ἔχει δημιουργήσει τὴν κοινωνία, ἀλλὰ ὁ ἴδιος δὲν ἔχει ἀκόμη δημιουργηθεῖ Ἔτσι ἡ ἀλλαγὴ πρὸς τὴν αὐτονομία τοῦ προσώπου βρίσκεται ἀνάμεσα στὴν ἀνωμαλία καὶ στὴν προσαρμογή: ὁ «αὐτόνομος» εἶναι ὁ ἄνθρωπος ποὺ μπορεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς ἀξιώσεις τῆς κοινωνίας, κάτι ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ κάνει ὁ ἀνώμαλος, ἀλλά καὶ αὐτὸς ποὺ τὴν ἴδια στιγμὴ βρίσκει τὴ δύναμη, κατὰ καιροὺς καὶ σὲ ὁρισμένες περιοχὲς νὰ ἀντιστέκεται στὴν κοινωνικὴ πίεση τῆς ὁμοιομορφίας, κάτι ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ κάνει ὁ προσαρμοσμένος ἤ αὐτὸς ποὺ ζητάει τὴν προσαρμογή Ἀναμφίβολα σὲ αὐτὲς τὶς ἀπόψεις βρίσκεται μιὰ συμβολὴ γιὰ μιά, κατὰ ἕνα τρόπο, ὄχι ὁμοιομορφία καὶ διάσταση μὲ τὶς ἐποχιακὲς τάσεις Εἶναι ἡ συμβολὴ ἑνὸς διανοουμένου, μιὰ θρησκευτικὴ πρόταση, γιὰ μιὰ ἄσκηση ἐνάντια στὶς Κοινωνικὲς ἀξιώσεις τοῦ «Κόσμου» μας Ἔτσι μποροῦμε νὰ δοῦμε ὡς αἰωρούμενα λόγια, ποὺ θέλουν προσγείωση, τὶς θέσεις: γιὰ τὸ ὅτι ὁ θάνατος γιὰ τὴν ἐλευθερία εἶναι ἐκδήλωση τῆς ὑπέρτατης ἐπιβεβαίωσης τῆς ἀτομικότητας τοῦ ἄνθρωπου καὶ τὸ ὅτι ἡ ἐλευθέρια ἐκφράζεται στὶς ἀρχὲς τῆς πολιτικῆς Δημοκρατίας, τοῦ οἰκονομικοῦ φιλελευθερισμοῦ, τῆς θρησκευτικῆς αὐτονομίας, τῆς ἐξατομίκευσης τῆς προσωπικῆς ζωῆς Ἐπίσης, τὸ ἐλεύθερο Σχολεῖο, ἤ ἀντιαυταρχικὴ ἀγωγὴ τοῦ Σάμμερχιλ (ΑΣ Νήλ) Ὁ David Riesman, στὴν πιὸ πάνω ἄποψή του, δὲν εἶναι μόνος Ἀκολουθεῖται ἀπὸ τὸν Paul Tillich, ποὺ τονίζει: «Τὸ πρόσωπο ὡς πρόσωπο μπορεῖ μόνο νὰ προστατεύεται, μέσα ἀπὸ μιὰ μερικὴ ἀποχὴ (night - partipation) ἀπὸ τὶς ἀντίθετες δομὲς τῆς τεχνικῆς κοινωνίας» (Christian Thought and social Action, New York, 1958) Ὁ Eugen Rosenstock Huessu (Das Christen Zukunft, München 1955) μιλάει γιὰ τὴν ἀνάγκη τῆς συμπεριφορᾶς «ποὺ πορεύεται ἐνάντια στὴ γενικὴ τάση», καὶ βλέπει στίς σύγχρονες μαζικὲς μορφὲς συμπεριφορᾶς ἀκριβῶς τὸ νέο εἶδος τῆς ἁμαρτίας, ποὺ τὸ τοποθετεῖ μπροστὰ σὲ ἕνα νέο θέμα τοῦ προσηλυτισμοῦ Ἡ αὐτονομία λοιπὸν τοῦ ἀτόμου ἀπέναντι στὶς ἐσωτερικὲς ἐνορμήσεις καί, κυρίως, στὶς ἐξωτερικὲς πιέσεις ὁδηγεῖ στὴν ἐλευθερία του, ποὺ σημαίνει π ὼς ἡ 4 / 5
ἐλευθερία το υ σχετίζεται ἄμεσα μὲ τ ὴν ψυχική του ὑγεία 5 / 5