«ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» 1 η ΕΝΟΤΗΤΑ Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας; Ευβουλία = η ορθή σκέψη που πρέπει να χαρακτηρίζει το πράττειν όσο και το λέγειν. Ο Πρωταγόρας προτάσσει το πράττειν αν και έρχεται µετά το λέγειν, γιατί θεωρεί την πολιτική δράση πιο βασική για έναν πολιτικό. Τα µαθήµατα του Πρωταγόρα αφορούν: α. τη διοίκηση του σπιτιού, β. την επίλυση προβληµάτων της πόλης. Η πρώτη αποτελεί προπαρασκευή για την πολιτική δραστηριότητα. Αγαθοί πολίτες = Ο Πρωταγόρας δεν είπε ότι αναλαµβάνει να κάνει τους άνδρες καλούς πολίτες. Είπε ότι έργο του είναι να φτιάχνει ικανούς πολιτικούς. Μάλλον η άποψη του Σωκράτη είναι διαφορετική. Σκοπός είναι να µορφώσει καλούς πολίτες, γιατί µόνο αυτοί µπορούν να γίνουν καλοί πολιτικοί. Ωραία τέχνη..πραγµατικά = Ο Σωκράτης δεν αµφισβητεί την ικανότητα του Πρωταγόρα, αλλά δεν πιστεύει ότι υπάρχει µια τέτοια τέχνη και αµφιβάλλει για το ότι διδάσκεται. Θεωρώ.πως οι Αθηναίοι είναι σοφοί = για τη σοφία των Αθηναίων µιλούν ο Ηρόδοτος, ο Ιππίας, ο Θουκυδίδης και ο Ισοκράτης. Όταν ο Σωκράτης χαρακτηρίζει τους Αθηναίους σοφούς, εννοεί ότι ήξεραν να κάνουν το σωστό. Όµως δεν αποκλείεται να µιλά ειρωνικά για τη σοφία των Αθηναίων. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 2
Εκκλησία του ήµου = αποτελούνταν από γνωστούς κι ελεύθερους Αθηναίους πολίτες ( περίπου 40.000). Σε έκτακτες συνεδριάσεις ήταν αρκετή η παρουσία 6.000 πολιτών. Αρχικά η εκκλησία του δήµου συνεδρίαζε στην Αγορά. Τοξότες = αστυνοµικά όργανα. Ονοµάζονται και Σκύθες. Πρυτάνεις = 50 βουλευτές µιας φυλής που διοικούσαν για 36 περίπου µέρες την πόλη. Προέδρευαν στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του ήµου. Το πράγµα αυτό = η πολιτική τέχνη. Ο Σωκράτης αποφεύγει να αναφερθεί στο γεγονός ότι οι Αθηναίοι ακούγοντας τους ρήτορες και τους πολιτικούς να µιλούν στην εκκλησία του δήµου καλλιεργούσαν την πολιτική τους κρίση. Έτσι για το φιλόσοφο οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν στην αναγκαιότητα της διδασκαλίας της τέχνης αυτής, γιατί τη γνωρίζουν ήδη. Οι πιο σοφοί και άριστοι των πολιτών = οι πολιτικοί, τους οποίους ο Σωκράτης αποφεύγει να κατονοµάσει λόγω της αντιπάθειας που τους είχε. Αυτό που δεν µπορούν να µεταδώσουν οι άριστοι πολίτες στους γιους τους είναι όχι η πολιτική τέχνη, αλλά η πολιτική αρετή. Κριτική = Η επιχειρηµατολογία του Σωκράτη δεν είναι τόσο πειστική γιατί: α. δεν είναι δυνατό να λέµε ότι οι Αθηναίοι δεν είχαν ιδέα από πολιτική, αφού άκουγαν διάσηµους πολιτικούς στην εκκλησία του ήµου. β. δεν είναι αλήθεια ότι ο Περικλής δεν φρόντισε για την πολιτική µόρφωση των γιων του. Όµως αυτοί δεν είχαν τις ικανότητες του πατέρα τους, το δυναµικό του χαρακτήρα και την ευφυΐα του. Ο Πάραλος και ο Ξάνθιππος ήταν ανάξια παιδιά ενός άξιου πατέρα. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά µεγάλων ανδρών γίνονται συχνά µετριότητες, γιατί αισθάνονται µια µεγάλη απόσταση να τους χωρίζει από τους γονείς τους που έχουν κατακτήσει την κορυφή. Με ενθάρρυνση όµως, µπορεί να έχουν µια καλή εξέλιξη. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 3
γ. Παιδιά προβληµατικά όπως ο Κλεινίας χρειάζονται ειδική αγωγή για να διορθωθούν. Με όσα λέει εδώ ο Σωκράτης µοιάζει να πιστεύει ότι κάποιοι άνθρωποι είναι από τη φύση τους κακοί και δε διορθώνονται µε κανένα µέσο. Μια τέτοια άποψη αναιρεί το «οὐδείς ἑκών κακός». Ο Σωκράτης θεωρούσε την κακία ως έλλειψη γνώσης. Η αρετή είναι γνώση και ως τέτοια µπορεί να διδαχτεί. Είναι γνωστό ότι πολλές φορές ο Σωκράτης έλεγε πράγµατα που δεν τα πίστευε (σωκρατική ειρωνεία). Προφανώς έχουµε να κάνουµε µε τέχνασµα του Πρωταγόρα για να αποδείξει ότι η αρετή διδάσκεται. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 4
«ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» 2 η ΕΝΟΤΗΤΑ Ἦν γάρ ποτε χρόνος Ήταν λοιπόν κάποτε καιρός ὅτε ἦσαν µέν θεοί, που υπήρχαν βέβαια θεοί, Οὐκ ἦν δε θνητά γένη. δεν υπήρχαν όµως θνητά γένη (:ζώα) Ἐπειδή δε ἦλθε και τούτοις Και όταν ήρθε και γι αυτά εἱρµάµενος χρόνος γενέσεως, ο καθορισµένος από τη µοίρα χρόνος για τη γέννηση τους, θεοί τυποῦσιν αὐτά ἔνδον γῆς οι θεοί τα πλάθουν στα έγκατα της γης, µείξαντες ἐκ γῆς και πυρός αφού έκαναν µείγµα από χώµα και φωτιά καί τῶν ὅσα κεράννυται και από όσα ανακατεύονται πυρί και γῆ. µε φωτιά και χώµα Ἐπειδή δ ἔµελλον Και όταν ετοιµάζονταν ἄγειν αὐτά πρός φῶς να φέρουν αυτά στο φως, προσέταξαν Προµηθεῖ καί διέταξαν τον Προµηθέα και Ἐπιµηθεῖ τον Επιµηθέα κοσµῆσαι τε καί νεῖµαι να τα στολίσουν και να µοιράσουν ἑκάσοις δυνάµεις ὡς πρέπει στο καθένα δυνάµεις όπως πρέπει (ταιριαστές ιδιότητες) Ἐπιµηθεύς δε παραιτεῖται Ο Επιµηθέας όµως ζήτησε ως χάρη Προµηθέα νεῖµαι αὐτός, από τον Προµηθέα να κάνει µόνος του τη µοιρασιά «Νείµαντος δε µου» ἔφη, «ἐπισκέψαι» «και όταν εγώ µοιράσω», είπε, «κάνε εσύ επιθεώρηση» καί οὕτω πείσας νέµει Κι έτσι τον έπεισε και έκανε τη διανοµή. Νέµων δέ τοῖς µέν προσῆπτεν Κάνοντας λοιπόν τη µοιρασιά, σε άλλα χορηγούσε ἰσχύν ἄνευ τάχους, δύναµη χωρίς ταχύτητα, τούς δ ἀσθενέστερους ἐκόσµει τάχει ενώ τους πιο αδύνατους οργανισµούς τους στόλιζε (εφοδίαζε) µε ταχύτητα τούς δ ὥπλιζε, τοῖς δ ἄοπλον φύσιν διδούς κι άλλους τους εξόπλιζε, ενώ σε άλλους, επειδή άφηνε άοπλη τη φύση τους ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 5
ἐµηχανᾶτο αὐτοῖς ἅλλην τινά δύναµιν εἰς σωτηρίαν, επινοούσε για αυτούς κάποια άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους. Ἅ µέν γάρ αὐτῶν ἥµπισχε σµικρότητι, Όσα δηλαδή απ αυτά (τα ζώα) τα περιέβαλλε µε µικρό σώµα, ἔνεµεν πτηνόν φυγήν τους µοίραζε φτερά για να φεύγουν (πετώντας) ἤ κατάγειον οἴκησιν ή υπόγεια κατοικία ἅ δέ ηὖξε µεγέθει, Και όσα µεγάλωνε κατά το µέγεθος, τῶδε αὐτῶ ἔσωζεν αὐτά µε αυτό το ίδιο (δηλ. το µέγεθος του σώµατος) τα έσωζε καί τἆλλα ἕνεµεν οὕτως ἐπανισῶν Και τις άλλες ιδιότητες τις µοίραζε έτσι εξισώνοντας τες. Ἐµηχανᾶτο δε ταῦτα Και τα σοφιζόταν αυτά, ἔχων εὐλάβειαν επειδή πρόσεχε πολύ µή τι γένος ἀϊστωθείη µήπως κανένα γένος εξαφανιστεί ἐπειδή δέ ἐπήρκεσεν αὐτοῖς Και αφού τα εφοδίασε σε ικανοποιητικό βαθµό διαφυγάς ἀλληλοφθοριῶν, για να ξεφεύγουν την αλληλοκαταστροφή ἐµηχανᾶτο εὐµάρειαν επινοούσε µέσα προσαρµογής πρός τάς ὥρας ἐκ ιός στις µεταβολές του καιρού που στέλνει ο ίας ἀµφιεννύς αὐτά πυκναῖς τε θριξίν ντύνοντας τα και µε πυκνά τριχώµατα καί στερεοῖς δέρµασιν, και µε στέρεα δέρµατα, ἵκανοῖς µέν ἀµῦναι χειµῶνα, ικανά να προφυλάσσουν από το κρύο, δυνατοῖς δε και καύµατα, κατάλληλα όµως και για τις ζέστες, Και ὅπως ὑπάρχοι ἑκάστω και ακόµη για να είναι για το καθένα τά αὐτά ταῦτα αυτά τα ίδια στρωµνή οἰκεία τε και αὐτοφυής στρωσίδι δικό τους και από φυσικού του, ἰοῦσιν εἰς εὐνάς όταν (αυτά) πηγαίνουν στο κρεβάτι τους και ὑποδῶν τά µέν ὁπλαῖς, Και παπουτσώνοντας άλλα µε οπλές (νύχια) Τά δε [θριξίν καί] Και άλλα [µε τρίχωµα και] στερεοῖς καί ἀναίµοις δέρµασιν. µε στερεά και άναιµα δέρµατα. Τοὐντεῦθεν ἐξεπόριζε τροφάς ἄλλας Ύστερα απ αυτό προµήθευε τροφές ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 6
ἄλλοις, τοῖς µέν βοτάνην ἐκ γῆς, ἄλλοις δέ καρπούς δένδρων, τοῖς δέ ῥίζας ἔστι δ οἷς ἔδωκεν εἶναι τροφήν βοράν ἄλλων ζώων καί τοῖς µέν προσῆψεν ὀλιγογονίαν, τοῖς δ ἀναλισκοµένοις ὑπό τούτων πολυγονίαν, πορίζων σωτηρίαν τῶ γένει. διαφορετικές για τα διάφορα είδη, σε άλλα χορτάρι από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων και σε άλλα ρίζες σε ορισµένα από αυτά επέτρεψε να είναι ως τροφή τους το κρέας άλλων ζώων Σ αυτά όµως (τα ζώα) ταίριαξε την ιδιότητα να έχουν µικρή γονιµότητα, Ενώ σ εκείνα που τρώγονταν απ αυτά (ταίριαξε) τη µεγάλη γονιµότητα εξασφαλίζοντας έτσι σωτηρία για το γένος τους. Ἦν γάρ χρόνος ὅτε = τυπική φράση µε την οποία ξεκινούσαν οι µύθοι. Θνητά γένη =όλα τα όντα που έχουν ζωή Είρµαµένος χρόνος =ο καθορισµένος από τη µοίρα χρόνος Γένεση =δηµιουργία ἐκ γῆς και πυρός =όλα τα ζώα φτιάχτηκαν από ανάµειξη 4 στοιχείων:χώµατος, φωτιάς, νερού και αέρα. Οι θεοί δεν πλάθουν τα έµβια όντα µε τα πιο πάνω στοιχεία, αλλά χύνουν τα στοιχεία αυτά σε καλούπια (τυποῦσιν) Προµηθέας και Επιµηθέας = ήταν Τιτάνες Προµηθέας =προνοητικός, ευφυής, φιλάνθρωπος. Επιµηθέας =επιπόλαιος, απρόσεχτος, επιρρεπής σε σφάλµατα που ερχόταν να διορθώσει καθυστερηµένα. Τοῖς µέν ἰσχύν ἄνευ τάχους προσῆπτεν = τη δύναµη την έδινε στα σαρκοφάγα ζώα, ενώ στα «ασθενέστερα» δηλ. στα φυτοφάγα έδινε γρηγοράδα. Τα ὥπλιζε =ὅπλα =οι δυνάµεις που χάριζε ο Επιµηθέας για επιβίωση. ἐπανισῶν = διατήρηση ισορροπίας ανάµεσα στα ζώα. Στη διατήρηση των αδυνάτων ζώων βοηθούσε η πολυγονία τους, ενώ στα σαρκοφάγα δόθηκε ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 7
ολιγογονία. Σκοπός του Επιµηθέα ήταν η διατήρηση στη ζωή όλων των ζωικών ειδών. Ο Πρωταγόρας δεν αναφέρει στο µύθο του για ποιο λόγο δηµιουργήθηκαν τα ζώα απλά για να ζήσουν και όχι για να εκπληρώσουν έναν ανώτερο σκοπό. Η εικόνα που δίνει ο µύθος δεν είναι εντελώς µυθική, αλλά σχεδόν επιστηµονική. Στο βασίλειο των ζώων υπάρχει ποικιλία και αγώνας για επιβίωση. Θίγεται επίσης το φαινόµενο της ισορροπίας, της διατήρησης των ειδών και κάποιας σκοπιµότητας. Όλα τα παραπάνω ο Ηρόδοτος τα απέδιδε στην πρόνοια του Θεού, ενώ ο Αριστοτέλης στην ίδια τη φύση. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 8
«ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» 3 η ΕΝΟΤΗΤΑ Ἅτε δή οὖν ούκ ὤν πάνυ σοφός ὁ Ἐπιµηθεύς ἔλαθεν αὑτόν καταναλώσας τάς δυνάµεις εἰς τά ἄλογα λοιπόν δή ἦν αὐτῶ ἔτι ἀκόσµητον τό ἀνθρώπων γένος καί ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο. Επειδή όµως δεν ήταν και πολύ σοφός ο Επιµηθέας, χωρίς να το καταλάβει, καταξόδευσε τις δυνάµεις στα ζώα του έµενε, λοιπόν, ακόµη ανεφοδίαστο το ανθρώπινο γένος και βρισκόταν σε αµηχανία τι να το κάνει. Ἀποροῦντι δέ αὐτῶ ἔρχεται Προµηθεύς ἐπισκεψόµενος τήν νοµήν, καί ὁρᾶ τά µέν ἄλλα ζῶα ἔχοντα ἐµµελῶς πάντων, τόν δέ ἄνθρωπον γυµνόν τέ καί ἀνυπόδητον καί ἄστρωτον καί ἄοπλον παρῆν δέ ἤδη καί ἡ εἱρµαµένη ἡµέρα, ἐν ἧ ἔδει ἐξιέναι, καί ἄνθρωπον ἐκ γῆς εἰς φῶς. Σχόµενος οὖν ἀπορία ὁ Προµηθεύς ἥντινα σωτηρίαν εὕροι τῶ ἄνθρώπω, κλέπτει τήν ἔντεχνον σοφίαν Ἡφαίστου καί Ἀθηνᾶς σύν πυρί Και ενώ βρισκόταν σε αµηχανία (αδιέξοδο) έρχεται ο Προµηθέας για να επιθεωρήσει τη διανοµή, και βλέπει τα άλλα ζώα βέβαια να τα έχουν όλα ταιριαστά ενώ τον άνθρωπο (τον βλέπει) γυµνό και ξυπόλητο και χωρίς στρώµα και άοπλο και έφτανε κιόλας η καθορισµένη από τη µοίρα ηµέρα κατά την οποία έπρεπε να βγει και ο άνθρωπος από τη γη και το φως. Ενώ λοιπόν βρισκόταν σε δυσκολία ο Προµηθέας Τι λογής σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, Κλέβει τις τεχνικές γνώσεις Του Ηφαίστου και της Αθηνάς µαζί µε τη φωτιά ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 9
-ἦν γάρ ἄµηχανον γενέσθαι αὐτήν κτητήν τω ἤ χρησίµην ἄνευ πυρόςκαί οὕτω δή δωρεῖται ἀνθρώπω. Τήν µέν οὖν σοφίαν περί τόν βίον Ταύτη ἔσχεν ἄνθρωπος, τήν δέ πολιτικήν οὐκ εἶχεν ἠν γάρ παρά τῶ ιί. Τῶ δε Προµηθεῖ οὐκέτι µέν ἐνεχώρει εἰσελθεῖν εἰς τήν ακρόπολιν οἴκησιν τοῦ ίος -προς δέ καί αἱ φυλακαί ίος φοβεραί ἦσανεἰσέρχεται δέ λαθών εἰς το οἴκηµα τό κοινόν τῆς Ἀθηνᾶς και Ἡφαίστου, ἐν ὧ ἐφιλοτεχνείτην, καί κλέψας τήν τε ἔµπυρον τέχνην τήν τοῦ Ἡφαίστου καί τήν ἄλλην τήν τῆς Ἀθηνᾶς δίδωσιν ἀνθρώπω, καί ἐκ τούτου γίγνεται µέν ἀνθρώπῳ εὐπορία τοῦ βίου, ὕστερον δέ, ἧπερ λέγεται, Προµηθέα δι Ἐπιµηθέα Μετῆλθε δίκη κλοπῆς. γιατί ήταν αδύνατο αυτές (οι τεχνικές γνώσεις) να αποκτηθούν από κάποιον ή να χρησιµοποιηθούν χωρίς φωτιάκαι έτσι λοιπόν τις δωρίζει στον άνθρωπο. Τις τεχνικές γνώσεις του λοιπόν για τη ζωή έτσι τις απέκτησε ο άνθρωπος, την πολιτική τέχνη όµως δεν την είχε γιατί αυτή ήταν κοντά στον ία. Και στον Προµηθέα δεν ήταν πια δυνατόν να µπει µέσα στην ακρόπολη, την καθέδρα του ία εκτός απ αυτό και οι φρουροί του ία ήταν φοβεροί- µπαίνει όµως κρυφά στο κοινό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφάιστου, στο οποίο και οι δύο τους εργάζονταν τις τέχνες τους, και αφού έκλεψε και τη (µεταλλουργική) τέχνη του Ηφαίστου, στην οποία γίνεται χρήση φωτιάς και τις άλλες τέχνες της Αθηνάς τις δίνει στον άνθρωπο και απ αυτό βέβαια προκύπτουν (εξασφαλίζονται) για τον άνθρωπο άφθονα τα εφόδια για τη ζωή, ύστερα όµως, καθώς λέγεται, ο Προµηθέας εξαιτίας του Επιµηθέα καταδικάστηκε για κλοπή. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 10
ἅλογα= τα ζώα δεν έχουν λογικό (λόγον) ἄοπλος =χαρακτηρίζεται ο άνθρωπος γιατί δεν είχε όργανα ως µέσα επίθεσης Ἥφαιστος = είχε σχέση µε τη µεταλλουργική τέχνη Ἀθηνᾶ =είχε εφεύρει τις ειρηνικές τέχνες (γεωργία, ξυλουργική, οικοδοµική) ἡ περί τον βίον σοφία =η σοφία που σχετίζεται µε την κάλυψη των πρακτικών αναγκών της ζωής. τῶν πολιτικῶν σοφίαν οὐκ εἶχεν =ο άνθρωπος απέκτησε την τεχνολογική γνώση, όµως έλειπε η πολιτική γνώση και τέχνη. πολιτική τέχνη =η ικανότητα καλής διοίκησης του οἴκου και της πόλης. εν είναι σαφές τι εννοεί λέγοντας πολιτική σοφία. Ο ίας ήταν αυτός που εφηύρε την πολιτική τέχνη και την εφάρµοσε ως αρχηγός των θεών. αἱ ιός φυλακαί = οι φρουροί του ία, το Κράτος και η Βία ἔµπυρον τέχνην = η µεταλλουργική Ο ίας τιµώρησε τον Προµηθέα, γιατί έκλεψε τη φωτιά και τις τέχνες από τους θεούς χωρίς την έγκρισή του. Ο Προµηθέας δε ζήτησε την άδεια του ία. Ίσως γιατί µπορούσε να προβλέψει την αρνητική του απάντηση. Κριτική = Στο µύθο ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο παραµεληµένο πλάσµα στη φύση, το βιολογικά ασθενέστερο. Αυτή ήταν κοινή άποψη όλων των αρχαίων Ελλήνων. Συγκεκριµένα ο Αίσωπος παρουσιάζει τον άνθρωπο να στέκεται γυµνός µπροστά στο ία και να του εκφράζει το παράπονο ότι δεν του έδωσε κανένα χάρισµα αν και υπήρξε γενναιόδωρος µε τα άλλα ζώα. Και ο Βίων έλεγε ότι η φύση συµπεριφέρθηκε ως µητριά στον άνθρωπο και ως µητέρα στα άλλα ζώα. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 11
Η τεχνολογία είναι απόρροια της βιολογικής αδυναµίας του ανθρώπου ή αναπλήρωση της αδυναµίας αυτής. ε γίνεται λόγος για το λογικό στοιχείο, την ύπαρξη νοηµοσύνης. Ο µύθος παρουσιάζει τις τέχνες ως δώρα του Προµηθέα στον άνθρωπο και όχι ως ανακαλύψεις του ίδιου του ανθρώπου. Ο αρχαίος Έλληνας καθετί σηµαντικό το θεωρούσε δώρο των θεών, για να µην προκαλέσει το φθόνο και την τιµωρία των θεών. Ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη, βέβαια, υµνεί τη δυνατότητα του ανθρώπου. Σηµαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι ο Πρωταγόρας παρουσιάζει την ανάπτυξη της τεχνολογίας να πραγµατοποιείται όχι στο πλαίσιο µιας οργανωµένης κοινωνίας αλλά σε ένα στάδιο κατά το οποίο οι άνθρωποι ζούσαν ως σκόρπιες οµάδες. Και όµως η ανάπτυξη της τεχνολογίας προϋποθέτει καταµερισµό εργασίας (οργανωµένη κοινωνία). Μάλλον ο Πλάτωνας που ήταν αντίπαλος των σοφιστών θέλει να τονίσει εδώ την ανεπάρκεια του Πρωταγόρα. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙΣΑΡΗ 12