ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Transcript

1 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ποιο είναι το θέμα του κεφαλαίου; Να εντοπίσετε στο κείμενο τις φράσεις που το αποδίδουν πληρέστερα και να το διατυπώσετε επιγραμματικά. Θέμα της συγκεκριμένης ενότητας είναι το "διδακτό" της πολιτικής αρετής. Συγκεκριμένα, ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι διδάσκει τους μαθητές την πολιτική αρετή και ότι μπορεί να διαμορφώσει "ἀγαθούς πολίτες". Ο Σωκράτης σ' αυτή την άποψη, αντιπαραθέτει ότι η μετάδοση της πολιτικής αρετής είναι κάτι που ούτε διδάσκεται, ούτε μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων. Τι δηλώνει για την πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ελλάδας γενικά η σύνδεση πολιτικής και αρετής και πως εξηγείται; Ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης συμφωνούν ότι βασική αρχή της αγωγής των νέων είναι η "ἀρετή" με τη διαφορά όμως ότι δεν την εννοούν με τον ίδιο τρόπο. Σύμφωνα με την αντίληψη του Πρωταγόρα η αγωγή αποβλέπει στο να δημιουργήσει εκείνο τον πολίτη ο οποίος θα δρα επιτυχώς τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο βίο ρυθμίζοντας τις αντίστοιχες υποθέσεις. Άλλωστε ο σωστός πολίτης αυτόβουλα φροντίζει για το συλλογικό συμφέρον. Επομένως ο Πρωταγόρας δίνει έμφαση στην κοινωνική λειτουργία της αρετής. Για τους αρχαίους Έλληνες άλλωστε, ο άνθρωπος ήταν πάνω απ' όλα "ὄν πολιτικό" και η ύπαρξη του δε νοείται εκτός "πόλης". Σύμφωνα λοιπόν με την αρχαιοελληνική αντίληψη οι όροι "ἀνδρὸς ἀρετή" και "πολιτική ἀρετή" είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι. Η αρετή γενικότερα αφορούσε τη δράση του ατόμουπολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο. Η ταύτιση της πολιτικής αρετής με την "ἀρετή" είναι επακόλουθο της αντίληψης ότι η πόλη αποτελεί προτεραιότητα του ανθρώπου αφού μόνο στα πλαίσια αυτής, το άτομο μπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να δράσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Ωστόσο το εύλογο ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η "ἀρετή" μπορεί να διδαχτεί ή όχι. Για το Σωκράτη η "πολιτική ἀρετή" που υπόσχεται ότι μπορεί να διδάξει ο Πρωταγόρας είναι κάτι που ούτε διδάσκεται αλλά ούτε μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ποια στοιχεία καθόριζαν την εξέχουσα θέση του Αθηναίου πολίτη κατά τα λεγόμενα του Σωκράτη; Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 1

2 Στην Αθήνα, σκοπός της αγωγής ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευματική καλλιέργεια, η διάπλαση ενός ακέραιου χαρακτήρα και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας του νέου ώστε να μπορέσει αυτός να καταστεί ο "καλός κἀγαθός πολίτης". Οι εύποροι λοιπόν Αθηναίοι έπαιρναν δασκάλους στο σπίτι οι οποίοι φρόντιζαν για την αγωγή των παιδιών. Ωστόσο αυτή η εκπαίδευση από τα μέσα του 5ου αιώνα δεν φαίνεται αρκετή. Τότε εμφανίζονται οι σοφιστές οι οποίοι αναλαμβάνουν να μεταδώσουν μια ανώτερη παιδεία στους νέους ώστε αυτοί να διακριθούν στη δημόσια ζωή και να ευδοκιμήσουν. Άρα οι εξέχοντες Αθηναίοι πολίτες ενδιαφέρονται οι ίδιοι προσωπικά για την αγωγή των παιδιών τους. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μη διδακτό της αρετής; Από που προέρχονται και πόσο ισχυρά είναι; Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα για να αποδείξει το μη διδακτό της αρετής: α. Οι Αθηναίοι όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα τεχνικής φύσης συμβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν όμως συζητούν για τη διοίκηση της πόλης τότε ο καθένας μπορεί να μιλήσει χωρίς να έχει διδαχτεί από κανέναν αυτή την τέχνη. Επομένως οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. β. Οι άριστοι πολίτες που διαθέτουν αυτή την αρετή δεν μπόρεσαν να τη μεταδώσουν σε άλλους. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του και τον ανιψιό του Κλεινία. Επομένως η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Μ' αυτό βέβαια το επιχείρημα μεταπηδά πό την πολιτική αρετή στην ηθική. Τα επιχειρήματα αυτά προέρχονται από την καθημερινή ζωή και την πολιτική πρακτική και είναι κατά βάση ορθά. Στην συμμετοχική δημοκρατία της κλασσικής Αθήνας η πολιτική αρετή απέβαινε καθημερινή εμπειρία και ήταν για τον Αθηναίο πολίτη βίωμα. Ωστόσο θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι το δεύτερο επιχείρημα οδηγεί σ' ένα αμφισβητούμενο συμπέρασμα αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κάποιος ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της. Επίσης στο πρώτο επιχείρημα μια λογική αδυναμία αποτελεί η άποψη ότι ο Αθηναϊκός δήμος είναι σοφός συνεπάγεται ότι η γνώμη του Σωκράτη γίνεται δεκτή ως αληθινή κάτι βέβαια που εξυπακούεται, δεν διατυπώνεται. Τέλος δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι όλοι οι Αθηναίοι κατείχαν την πολιτική αρετή και έπαιρναν μέρος στις συζητήσεις με πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας των θεμάτων. Επομένως τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά. Δίνονται με παραδείγματα και όχι με την αλληλουχία σκέψεων όπως θα περιμέναμε. Ο Αριστοτέλης μάλιστα τα κατατάσσει στην κατηγορία των "ἐξ εἰκότων" δηλαδή των πιθαναλογικών επιχειρημάτων. Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται στο κείμενο; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε. Μέσα από το κείμενο επιβεβαιώνονται βασικές αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας. Ειδικότερα: Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 2

3 α. η αθηναϊκή δημοκρατία είχε καθιερώσει την ελευθεροστομία (=παρρησία) και τα ίσα δικαιώματα στο λόγο (=ισηγορία), γεγονός που αποτελεί σπουδαίο κοινωνικό επίτευγμα και κατάκτηση πολιτική. Το να μπορεί κανείς να εκφράζει τη γνώμη του με θάρρος και να παίρνει το λόγο ανεξαρτήτως καταγωγής-πλούτου-αξιώματος αποτελεί αναμφισβήτητα στοιχείο υψηλής κοινωνικής προόδου. β. η δυνατότητα να συμμετέχουν στις συζητήσεις και στις αποφάσεις για δημόσια θέματα όλοι οι πολίτες, τους καθιστά υπεύθυνους αλλά και πρόθυμους να επωμιστούν βάρη και να κάνουν θυσίες για το κοινό συμφέρον. Η συναίσθηση ότι αποφασίζουν όλοι μαζί να υλοποιήσουν ό,τι προωθεί το κοινό καλό τους δίνει τη δύναμη και τους οπλίζει με θάρρος ώστε να πετύχουν τους συλλογικούς στόχους. Στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει κάτι ανάλογο. Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα εκλογής των αντιπροσώπων τους στη Βουλή μέσω της ψήφου. Συνεπώς γίνονται συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην άσκηση εξουσίας ενώ με την ενεργό παρουσία τους σε όργανα συλλογικής δράσης έχουν τη δυνατότητα μιας δυναμικής και ουσιαστικής παρουσίας στα κοινά. Πως τεκμηριώνεται από το κείμενο η προηγμένη οργάνωση της αθηναϊκής δημοκρατίας; Στην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι. π.χ. κάθε πολίτης μπορούσε στη συνέλευση του δήμου να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώμη του για οποιοδήποτε πολιτικό θέμα είχε τεθεί προς συζήτηση. Ωστόσο για θέματα που απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις οι Αθηναίοι καλούσαν ως συμβούλους τους "επαΐοντες", τους ειδήμονες και αρνούνταν να δεχτούν τη γνώμη των μη ειδικών. Έτσι με την αναγνώριση της αρμοδιότητας του "ειδικού" φαίνεται η εξειδίκευση η οποία αποτελεί δείγμα ανάπτυξης και προηγμένης οργάνωσης. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι άνδρες που κατέχουν την πολιτική τέχνη δεν μπορούν να τη διδάξουν στους άλλους. Το επιχείρημα αυτό αντιφάσκει με όσα ανέφερε αρχικά. Αφού εντοπίσετε την αντίφαση να την εξηγήσετε. Ο Σωκράτης θέλοντας να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται, ανέφερε ότι στην εκκλησία του δήμου είχε δικαίωμα να μιλήσει ελεύθερα κάθε πολίτης, για τα δημόσια θέματα χωρίς να το έχει διδαχτεί. Επίσης ανέφερε ότι άριστοι άνδρες όπως ο Περικλής δεν μπόρεσαν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Αυτό λοιπόν υποδηλώνει ότι α) όλοι εκ φύσεως κατέχουν την πολιτική τέχνη επομένως οι πολιτικοί, όπως ο Περικλής, δεν υπάρχει λόγος να διδάξουν σε κανέναν την πολιτική τέχνη ή β) αν δεν μπορούν να τη διδάξουν, τότε η πολιτική τέχνη διδάσκεται και είτε κάποιοι δεν είναι καλοί δάσκαλοι είτε κάποιοι μαθητές είναι ανεπίδεκτοι. Διαπιστώνουμε λοιπόν την ύπαρξη μιας αντίφασης: από τη μια προβάλλεται η άποψη ότι την πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι που δεν την έχουν (=οι γιοι του Περικλή). Αυτό βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι τα Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 3

4 επιχειρήματα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εμπειρικά και δε δίνονται με αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιμέναμε από το Σωκράτη. Το παράδειγμα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή μπορεί να θεωρηθεί εύστοχο σχετικά με το διδακτό ή μη της πολιτικής αρετής; Ο Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρημα του υποστηρίζει πως ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας ο Περικλής, με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες, δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους πολιτικούς. Επομένως, κατά την άποψη του, η αρετή δε διδάσκεται. Ωστόσο το παράδειγμα δεν είναι εύστοχο. Γιατί: το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ούτε ότι ήταν διεφθαρμένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτες. ακόμα και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετή του πολίτη, θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη: τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τη δεκτικότητα του μαθητή. Το ότι κατέχει κάποιος μια αρετή, δε συνεπάγεται ότι διαθέτει και διδακτική ικανότητα. Τέλος δεν μπορεί να αποδειχτεί και μάλιστα από ένα παράδειγμα που αμφισβητείται το διδακτό ή το μη διδακτό της πολιτικής αρετής. Άρα το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η προσωπική κατάκτηση δεν συμπίπτει με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς. Οι χαρακτηρισμοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή, τον Κλεινία και τον Αλκιβιάδη διατυπώνονται δημόσια και μάλιστα ενώπιον τους. Πως κρίνετε αυτή την ενέργεια του Σωκράτη; Ο Σωκράτης με αξιοθαύμαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό και διεφθαρμένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη, τη στιγμή που αυτός είναι παρόν στη συζήτηση. Παράλληλα είναι εμφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεση της εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα. Μιλά γι' αυτόν υποτιμητικά σαν να ήταν κάποιο νόμισμα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σε ασφαλές ταμιευτήριο. Όμως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως. Ο Σωκράτης δε διστάζει να πει την αλήθεια και μάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισμούς που ανταποκρίνονται στην προσωπικότητα αυτών των νεαρών. Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθεια του να "καλοπιάνει" τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειμενικότητα έστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπημένο μαθητή (ο Αλκιβιάδης). Ο Πρωταγόρας είχε μιλήσει για "πολιτική τέχνη". Ο Σωκράτης στο λόγο του αναφέρεται στην "πολιτική ἀρετή" και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικά. α.τι νομίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει μ' αυτό τον τρόπο; β.τι συμπέρασμα προκύπτει για τις αντιλήψεις του "περί ἀρετής"; α. Παρατηρούμε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίας του, ότι πρόκειται δηλαδή για την "πολιτική τέχνη", ο Σωκράτης σκόπιμα χρησιμοποιεί τον όρο "ἀρετή". Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 4

5 όρου "ἀρετή" αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της. Αντίθετα οι σοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο "χρησιμοθηρικό". Ο Σωκράτης όμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος, πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθε έννοια: καλού-αρετής-σοφίας. Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτηση γενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής, προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τη θέση τους γι' αυτή. β. Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την "πολιτική ἀρετή" μέρος της ευρύτερης έννοιας "ἀρετή". Ο όρος "ἀρετή" είναι ταυτόσημος με τους όρους "εὐβουλία", "πολιτική τέχνη", "πολιτική ἀρετή ", "ἀνδρός ἀρετή". Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο. Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείται απλά ως άτομο, αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς. Ποια η σημασία του όρου "ἀρετή" στο κείμενο; Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την "πολιτική ἀρετή" μέρος της ευρύτερης έννοιας "ἀρετή". Ο όρος "ἀρετή" είναι ταυτόσημος με τους όρους "εὐβουλία", "πολιτική τέχνη", "πολιτική ἀρετή ", "ἀνδρός ἀρετή". Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο. Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείται απλά ως άτομο, αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς. Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε "μεθοδολογικό" τέχνασμα του Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής; Ποια εντύπωση δημιουργεί και που αποβλέπει; Το μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση "γιατί εγώ δε θεωρούσα... δεν μπορώ να το αμφισβητήσω". Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή, όμως υποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής. Ο Σωκράτης δίνει την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής. Στην ουσία όμως "αμφιβάλλει" ώστε να αναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο. Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι η "κακία είναι έμφυτη", αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας. Βασική αρχή της φιλοσοφίας του ήταν το "οὐδεὶς ἑκὼν κακός". Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση του, αλλά από άγνοια της αρετής. Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερές αρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του, όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι με τις αισθήσεις. Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην "εὑδαιμονία", στο καλό και στο δίκαιο, επομένως στην "ἀρετή". Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 5

6 Η φράση βέβαια του Σωκράτη: "το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω" αποκαλύπτει μεν τη μετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετη άποψη. Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η "σωκρατική ειρωνεία"; "Σωκρατική ειρωνεία": ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στις συζητήσεις του. Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα, αλλά ότι ενδιαφερόταν να μάθει από τους άλλους. Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι το συγκεκριμένο. Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του, τη λογική του, θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια. Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερε έτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα να συνειδητοποιήσει την πλάνη του σ' ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στη συνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του. Αυτή η "σωκρατική ειρωνεία" είναι εμφανής ιδιαίτερα στη φράση: "μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη, αν βέβαια την κατέχεις". Στο σημείο αυτό, με ευγένεια, προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα που ισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του. "Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή, αλλά προβληματίζεται πάνω σ' αυτή" Να ερμηνεύσετε τη διαφορά. Ο Σωκράτης δε "διδάσκει" την αρετή, όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι το συγκεκριμένο. Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλά μέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσει την άγνοια του, να φτάσει στη γνώση, χρησιμοποιώντας το νου του. Επομένως στόχος του είναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου "ἀρετή" και τη δυνατότητα να διδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή. Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και τα όρια της; Οι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία, παιδεία και προσωπική αναζήτηση. Η εμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα, η παιδεία παρέχει γνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση, η έρευνα, οδηγεί σε γνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας. Το τελευταίο, η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθένα. Μέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας και κατάκτηση της γνώσης. Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενο; Βασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών, ήταν: i. ο μύθος Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 6

7 ii. ο λόγος / διάλεξη iii. και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένων Στο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη "διάλεξη", τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευση ενός θέματος με συνεχή λόγο. Ωστόσο, η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούς και όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώς στα δικαστήρια, στις πολιτικές συνελεύσεις, αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο μύθος, τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας, είναι αφήγηση με ποιητικό χαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο μύθος του "Προμηθέα" που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τον ποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα. Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστών. Οι σοφιστές χρησιμοποίησαν το "μύθο" ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγική του δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα. Ο "μύθος" μεταστοιχειώνεται γίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο. Οι σοφιστές αν και θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου, καταφεύγουν συστηματικά στο "μύθο" όταν κρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την "επαγωγική" του δύναμη. Απ' αυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεν αναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες. Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στη διδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές. Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της "επαγωγικής μεθόδου" του Σωκράτη και να την αξιολογήσετε. Η μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν η "επαγωγική", "οι επακτικοί λόγοι", με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών, "τό ὀρίζεσθαι καθόλου". Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα, κυρίως από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση του θέματος. Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός, μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, του δίκαιου και της αδικίας, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία. Μ' αυτόν τον τρόπο ο Σωκράτης, ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε, την ίδια την άγνοια, σημάδεψε την πορεία της φιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ο μοναδικός οδηγός προς την αλήθεια, το καθολικό, το αιώνιο. Στο κείμενο η μέθοδος αυτή εντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής. (βλ. ερ.4). Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτης απέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 7

8 στους πολίτες που, σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση. Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα; (Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 73) Οι Αθηναίοι, όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς, προκειμένου να εκθέσουν τη γνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τους, ενεργούν σωστά. Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί ο ειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να το κατέχει. Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ή γνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου να υπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων. Τη στιγμή που τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας, η συμμόρφωση της εκκλησίας του δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούν να εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόλης και την πολιτιστική πρόοδο. Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ' όλους τους πολίτες όταν πρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, συνιστά μια κατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της. Μέσα απ' αυτή τη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονται όλες οι απόψεις, προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές. Η κατοχύρωση του δικαιώματος της "παρρησίας" σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ή οικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτων. Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα της ελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένους κάθε φορά βουλευτές. Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους, εκφράζουν την πολιτική τους βούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικών οργάνων, αλλά και μέσω των Μ.Μ.Ε. Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά, η δημοκρατία είναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός. Γενικά πάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων. Γι' αυτό οι κυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα που προκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί. Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων. Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί. (Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 73) ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ: Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται. Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 8

9 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ: Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα, χωρίς να το έχει διδαχτεί αυτό το πράγμα. Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσεις εξειδικευμένες. ΆΡΑ: ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν να αποφασίζουν αυτοί. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται. ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ: Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σε άλλους ανθρώπους. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ: Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι διαθέτουν (για παράδειγμα, ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε στα παιδιά του, ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία). Ο Περικλής: παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφρονα επειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη. Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ' έναν μάλλον προσβλητικό τρόπο. Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής, αλλά μιλά γι' αυτόν αντικειμενικά. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Το δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση. Ισχύει και για την πρώτη θέση και παρουσιάζεται ως σχήμα "ένα με δύο". ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά. Ωστόσο θα μπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους: 1. Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους, τους Αθηναίους σοφούς, όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι' αυτούς. Επιπλέον μ' έναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 9

10 και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν. Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη των πολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στην εκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος. 2. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετή. Ωστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα πολιτικά δρώμενα, συμμετείχαν στα κοινά, παρακολουθούσαν λόγους, έπαιρναν μέρος σε πολιτικές συζητήσεις, ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους, αναλάμβαναν ευθύνες και αξιώματα. Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία της πολιτικής αρετής. 3. Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση: αφού η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή, γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν; Να συμβουλεύσουν αυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν; 4. Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ανδρών με την πολιτική αρετή. Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας, με πολιτική αρετή και εξαιρετικές ικανότητες. Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους πολιτικούς, δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτική αρετή. Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου, όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή. 5. Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σε παραδείγματα, ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων. 6. Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι, όπως οι γιοι του Περικλή, δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή, όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότι την πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι. 7. Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο: ο Σωκράτης στο διάλογο του "Μένων" κατακρίνει τον Περικλή, τον Αριστείδη, το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τη σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί, κατά τη γνώμη του μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους, αλλά δεν το έκαναν. Αυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα την ευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του. Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 10

11 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Να γίνει μετάφραση του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου: "Νέμων δέ...πορίζων" Μοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε (στόλιζε) με ταχύτητα, άλλα τα όπλιζε, σε άλλα, επειδή έδινε άοπλη φύση, επινοούσε γι αυτά κάποια άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους. Όσα δηλαδή απ αυτά τα περιέκλειε μέσα σε μικρό σώμα (= τα έκανε μικρόσωμα) τους μοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή με φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσα τα έκανε μεγάλα ως προς το μέγεθος, με αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι μοίρασε εξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία). Αυτά μηχανευόταν επειδή λάμβανε προφυλάξεις μήπως κάποιο γένος εξαφανιστεί. Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθμό σ αυτά μέσα για να αποφύγουν την αλληλοεξόντωση, σοφιζόταν προσαρμοστικότητα για τις μεταβολές του καιρού από το Δία, ντύνοντας τα με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα ικανά να αντιμετωπίζουν το χειμώνα (την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (τα δέρματα) στρώμα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω με οπλές και άλλα με τριχώματα και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα. Και επιπλέον προμήθευε τροφές διαφορετικές για κάθε είδος, για άλλα χορτάρι από τη γη, για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλα ρίζες σ ορισμένα απ αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων και σ αυτά έδωσε μικρή γονιμότητα, ενώ σ όσα τρώγονταν απ αυτά, μεγάλη γονιμότητα παρέχοντας σωτηρία στο γένος τους. " Ην γάρ ποτε χρὸνος": να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγου. Η φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αρχίζουν οι μύθοι. Οι σοφιστές, όπως είναι γνωστό χρησιμοποιούσαν τους μύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους. Έτσι τα μυθολογικά στοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσμηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα για τη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου. Ο συγκεκριμένος μύθος αποτελεί μάλλον δημιούργημα του σοφιστή και πιθανώς περιλαμβανόταν στο έργο του "Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇ καταστὰσεως" που δεν έχει διασωθεί. Τι υπήρχε πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων; Σύμφωνα με το μύθο πριν απο τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί. Η "θεογονία" είναι χαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη. Ο Πρωταγόρας βέβαια, όπως φαίνεται μέσα απο τα έργα του ήταν "αγνωστικιστής". Έτσι η αναφορά στους θεούς, έχει μάλλον αλληγορική έννοια. Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση, είναι η λογική. Ο Ερμής, ο Επιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης. Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων, εξισορροπούνται οι ανάγκες τους και εξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους. " Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν", "τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ" : νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σε αντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του Πρωταγόρα; Η συγκεκριμένη φράση προβληματίζει, αφού ο Πρωταγόρας ήταν "αγνωστικιστής". Πιστεύει ότι η Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 11

12 ύπαρξη των θεών δεν μπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισμένη διάρκεια του ανθρώπινου βίου. Αυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναμης, απέφευγε όμως να δώσει στους θεούς κάποια συγκεκριμένη μορφή. Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση πρόκειται για μύθο με αλληγορική σημασία. Ο Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση, είναι ο λόγος και οι άλλοι θεοί, όργανα. Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων, εξισορροπούνται οι ανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα μέσα για την ικανοποίηση τους. Έπειτα ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της δημιουργίας του θρησκευτικού συναισθήματος, παρά για το θέμα της ύπαρξης των θεών. Ωστόσο, δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι, αντίθετα και αυτοί δημιουργήθηκαν, απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων. "γῆς ἔνδον": ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση του Πρωταγόρα; Στη συγκεκριμένη φράση :"γῆς ἔνδον", εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της "μητέρας-γης", στα σπλάχνα της οποίας γονιμοποιούνταν και αναδημιουργούνταν οι νέοι οργανισμοί. Πρέπει να επισημάνουμε ότι στη φράση "γῆς ἔνδον", το όνομα γη, χρησιμοποιείται με τη σημερινή σημασία που σημαίνει τη γήινη σφαίρα. Αντίθετα στη φράση "ἐκ γῆς καὶ πυρὸς" σημαίνει την ύλη, το χώμα. Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του "αυτοχθονισμού" και να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του "πρωταγόρειου μύθου". Η αντίληψη του αυτοχθονισμού εμφανίζεται στη φράση "γῆς ἔνδον". Συγκεκριμένα εκφράζεται η πεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη, στην οποία όμως έζησαν στη συνέχεια κάνοντας τη πατρίδα τους. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια προνομιακή σχέση με την πατρίδα και ένα αίσθημα ευγενικής καταγωγής. Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργία πλασμάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης. Από ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα; Ποιες κοσμολογικές αντιλήψεις ακολουθεί ο Πρωταγόρας; Σύμφωνα με τους "κοσμογονικούς μύθους" οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη. Ειδικότερα, ο Παρμενίδης στην κοσμολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύο στοιχείων: από το "πῦρ" (φωτιά) και τη "γῆ" (χώμα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας. Ο Εμπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία, το "ὕδωρ" (νερό) και τον "αἰθὴρ" (αέρα). Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα να σκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενός. Ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας ήταν Τιτάνες, γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης. Ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους. Αυτή αποτέλεσε τη βάση του τεχνικού πολιτισμού, μαζί με την "ἒντεχνον σοφὶαν". Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη της ανθρωπότητας. Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεμελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαν τον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής και δημιουργός, ο homo haber. Η ετυμολογία του ονόματος του: "πρό + μήτις", σκεπτόμενος από πριν, προνοητικός, σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του. Ωστόσο, ο αδερφός του, ο Επιμηθέας, είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον. Το Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 12

13 όνομα του, που προέρχεται από τα " Επί + μῆδος", σημαίνει τον σκεπτόμενο εκ των υστέρων, τον απερίσκεπτο. Στον Επιμηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα, η περιέργεια της οποίας προκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος. Αυτός ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου, αφού ο Επιμηθέας μοίρασε όλες τις χρήσιμες ιδιότητες στα ζώα, αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναμο και ανυπεράσπιστο. Αυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθμίσει ο Προμηθέας με την κλοπή της φωτιάς και της κατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί, ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει. Πως εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα; Βλέπε προηγούμενη απάντηση Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους τα εξασφάλιζαν; Ο Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με συγκεκριμένες ιδιότητες προκειμένου να τα εξασφαλίσει από κινδύνους. Ειδικότερα, τους έδωσε όπλα, όπως η ταχύτητα, τα φτερά, το μέγεθος για να προλάβει την αλληλοεξόντωση αλλά και μέσα προφύλαξης απο τις καιρικές μεταβολές, όπως το πυκνό τρίχωμα και το γερό δέρμα. Επίσης δεν έδωσε σ' όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να μην εξαντληθούν τα αποθέματα. Πρόσφερε λοιπόν μια διατροφική ποικιλία. Τέλος με την πολυγονία προίκισε αυτά που αποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη, ενώ έδωσε ολιγογονία σ' αυτά που τρέφονταν με άλλα ζώα. Μ' αυτή λοιπόν την αντισταθμιστική και ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων, με το νόμο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπηση αντίρροπων τάσεων στο οικοσύστημα. Να δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε "για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων στα πλαίσια του οικοσυστήματος". Ο Επιμηθέας με τη ασύμμετρη κατανομή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα, προσπάθησε να ισορροπήσει αντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστημα. Συγκεκριμένα, εξόπλισε τα ζώα με όπλα για να προλάβει την αλληλοεξόντωση, με μέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους, με ποικιλία τροφής και τέλος με πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση. Παρατηρούμε ότι ο μύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόμο της αναπλήρωσης, σύμφωνα με τον οποίο κάθε αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα. Συγκεκριμένα, η ταχύτητα αντιστάθμισε την αδυναμία, τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη μικρή σωματική διάπλαση. Αντίθετα όσα ζώα είχαν δύναμη δεν χρειάζονταν ταχύτητα, ενώ όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σ' αυτό. Τα όπλα πάλι αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας, ενώ το γερό δέρμα και το πυκνό τρίχωμα τα προστάτευαν από τις μεταβολές του καιρού. Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισε τη διαιώνιση των ειδών, ενώ με την ποικιλία τροφής πέτυχε να μην εξαφανιστούν κάποια είδη. Ετσι κατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήματος, μια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση των διαφόρων ειδών. Να δείξετε ότι ο "μύθος" του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης. Βλέπε απάντηση ερώτησης 10 Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 13

14 Στον μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότερο προικισμένο βιολογικά ον. Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε τα χαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει, να διαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό. ( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ.76 ) Στο μύθο του Πρωταγόρα, ο Επιμηθέας εφοδίασε όλα τα είδη με μέσα ικανά να προστατεύονται και να προσαρμόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν. Τον άνθρωπο όμως που θα ερχόταν σε λίγο στον κόσμο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο. Απέναντι σ' αυτή την απερίσκεπτη συμπεριφορά του Επιμηθέα, ο Προμηθέας δεν ήταν δυνατόν να μείνει απαθής. Έκλεψε τη φωτιά και την έντεχνη σοφία απο τους θεούς, απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιμοποίηση τεχνικών γνώσεων, και τα δώρισε στον άνθρωπο. Έτσι αυτός μπόρεσε όχι μόνο να επιβιώσει και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα έμβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισμό. Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προμηθέα. Συγκρίνετε τις αφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα. ( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ.76 ) Οι δύο μύθοι πραγματεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα και την απόδοση της στους ανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους. Ωστόσο : i. μια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τους την πήρε ο Δίας για εκδίκηση επειδή ο Προμηθέας τον ξεγέλασε στη μοιρασιά των ζώων που προορίζονταν για θυσίες. Ο Προμηθέας όμως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανά. Αντίθετα ο Πρωταγόρας εμφανίζει τον Προμηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή ο άνθρωπος είχε μείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιμηθέα. ii. Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του Δία και του Προμηθέα και παρεμπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους. Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερμηνεύσει πως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών, μ' ένα μύθο "ανθρωποκεντρικό". Γι' αυτό μιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας, ενώ ο Ησίοδος μόνο για την κλοπή της φωτιάς. iii. Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπου και των θνητών όντων, ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ' αυτό το ζήτημα καθώς και στο πρόβλημα του εξοπλισμού του απέναντι στους κινδύνους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα μύθο τον διηγείται ένας ποιητής, ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφος. iv. Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας για το θεό. Στο μύθο του Ησίοδου ο Δίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έως εχθρικός, ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός. ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της ν.ε. : βιοποριστικός - σχέδιο - γόνος - ενοχή προσταγή - άγημα - ευπρεπώς - μείγμα βιοποριστικός > ἐξεπὸριζεν σχέδιο > ἔχων Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 14

15 γόνος > γὲνη ενοχή > ἔχων προσταγή > προσὲταξαν άγημα > ἄγειν ευπρεπώς > πρὲπει μείγμα > μεὶξαντες Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων : ἦν - μεὶξαντες - ἄγειν πεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτο ἦν > ουσιαστικό / όντως μεὶξαντες > μιγαδικός / πρόσμειξη ἄγειν > άξονας / αγώνας πεὶσας > πειθώ / πεποίθηση διδοὺς > δώρο / δοτική ἐμηχανᾶτο > μηχάνημα / μηχανικός Να συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου : μεὶξαντες - ἐπὶσκεψαι - πεὶσας Τα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου. Ενεργεί συχνά επιπόλαια και. Ηταν αρκετά τα του εγκλήματος. Τελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία στην υπόθεση. Μετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια παραδοσιακά στοιχεία. Τα επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου πειστικά. Ενεργεί συχνά επιπόλαια και απερίσκεπτα. Ήταν αρκετά τα πειστήρια του εγκλήματος. Τελικά αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ανάμειξη στην υπόθεση. Μετά την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε περίσκεψη. Στην ύπαιθρο διατηρούνται κάποια αμιγώς παραδοσιακά στοιχεία. Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 15

16 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε «τεχνολογία». Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78) Οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία στο κείμενο εντοπίζονται στα εξής σημεία: i. «τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί» ii. «τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς» iii. «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν» Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας: η «ἔντεχνος σοφία» δηλαδή η θεωρητική γνώση της Αθηνάς και «ἡ ἔμπυρος τὲχνη» δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου. Η εναρμόνιση των δύο τμημάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισμού. Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός των τεχνικών κατασκευών, ο δημιουργός τεχνίτης θεός, και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και της πνευματικής δημιουργίας. Και τα δυο μαζί τμήματα αποτελούν «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν». Υπάρχουν οι τεχνικές γνώσεις: η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρμογή τους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναμης που είναι η φωτιά. «Ἡ ἔντεχνος σοφία» είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα, οι απαραίτητες δεξιότητες που καλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες. Με τον όρο αυτό νοείται η δύναμη του ανθρώπινου νου, η οξύνοια του και η εμπειρία του σε κάποια τέχνη. Δεν είναι παρά μία διαφορετική έκφραση για τη δεξιοτεχνία («σύνεσις» στον Ευριπίδη). Είναι οι τεχνικές γνώσεις που είναι η υποδομή του υλικού πολιτισμού του ανθρώπου. «Ἡ ἔντεχνος σοφία» παρουσιάζεται έμφυτη στον άνθρωπο από την αρχή της δημιουργίας του αμέσως μετά το βιολογικό σχηματισμό του που συντελέστηκε στη φάση που ασχολήθηκε ο Επιμηθέας. [Επίσης ταυτίζεται και με τη φράση «τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν» του κειμένου] Σύμφωνα με την Iris Murdoch «Οι Έλληνες γενικότερα στερούνταν την ευλαβική ιδέα των "καλών τεχνών" γι αυτό δεν υπάρχει χωριστός όρος στα ελληνικά, η λέξη τέχνη καλύπτει τις "καλές τέχνες", τη χειροτεχνία και την επιδεξιότητα». Η «ἔμπυρος τὲχνη» αποτελεί το πρακτικό μέρος, τη βάση και το κύριο «εργαλείο» για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικού επιτεύγματος. Ο άνθρωπος εξοπλίζεται με σοφία που εμπεριέχει τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρμογές. Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναμη για την επίτευξη αυτών των εφαρμογών. Μοιάζει με την έννοια της σημερινής τεχνολογίας, αφού για την ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ), με τη διαφορά ότι σήμερα ο άνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειας. Είναι η πηγή ενέργειας και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικού επιτεύγματος. Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 16

17 Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου, να προσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως «έντεχνη σοφία» ο Πρωταγόρας. Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται, νομίζετε, στην έντεχνη σοφία; Υπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμενα στην τεχνολογία και την τέχνη; Είναι και η τέχνη εξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσα σε μια φύση εχθρική; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79) Ο όρος «ἔντεχνος σοφία» περιέχει τη λέξη τέχνη και κατ επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνική δημιουργία. Βέβαια δεν είναι σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με την υλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δημιουργία έργων με τη βοήθεια των τεχνικών γνώσεων και των εργαλείων. Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα δεν έχει άμεση σχέση με την «ἔντεχνον σοφίαν», αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έμπνευση, στη σκέψη, στο ταλέντο. Παρολ αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα, η καλλιτεχνική αυτή έμπνευση, είναι απαραίτητα τα υλικά μέσα, η τεχνογνωσία (δηλαδή η «ἔντεχνος σοφία» και το «πῦρ»). Η γέννηση και η ανάπτυξη της τεχνολογίας υπηρετεί μέχρι κάποιο σημείο την τέχνη και στηρίζεται σ αυτή. Με την τεχνολογία, ο άνθρωπος κατάφερε όχι μόνο να επιβιώσει ανάμεσα στα «ἄλογα ὄντα» αλλά και να διαφοροποιηθεί από αυτά, να αναπτύξει πολιτισμό και μια ανώτερη μορφή ζωής. Σ αυτή την ανώτερη μορφή ζωής ο άνθρωπος δημιούργησε την τέχνη, η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του μέσα σε μια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθημάτων. Άλλωστε η λέξη πολιτισμός είναι συνυφασμένη με τη λέξη τέχνη. Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής που πραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα. Να αναφέρετε με ποιο τρόπο ο Προμηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα της ενέργειας αυτής. Ο Επιμηθέας έκανε τη διανομή των δυνάμεων σε όλα τα έμβια όντα με τέτοιο τρόπο που να τους εξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους. Ενεργώντας όμως με απερισκεψία και χωρίς να είναι καθόλου προνοητικός, όταν σταμάτησε η διανομή, όπου και του είχαν τελειώσει πλέον οι δυνάμεις, διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τον άνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς «ἀκόσμητον» «γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον». Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γι αυτό «ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο» και η αγωνία του δυνάμωνε καθώς πλησίαζε η μέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θα οδηγούνταν στον αφανισμό του. Περίμενε έναν από μηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβλημα, και αυτός ήταν ο Προμηθέας. Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει «ἐπισκεψόμενος» τη διανομή που έκανε ο αδελφός του Επιμηθέας, (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε και του είχε ζητήσει). Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προμηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνων επρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους ενέργησε αποφασιστικά. Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στον άνθρωπο, πιο συγκεκριμένα: «τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί» «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν» Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 17

18 «τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Αθηνᾶς» Ο γενναίος Προμηθέας αντιμετώπισε εύστοχα το πρόβλημα που δημιούργησε ο αδελφός του, με τρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέμενε με δύναμη ψυχής το μαρτύριο του στον Καύκασο. Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένο σύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους αιώνες. Συμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατί; Διαβάζοντας κάνεις τον μύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σημείο αυτό οι τεχνικές γνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωμένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτημα σταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες. Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το μύθο και να τον ερμηνεύσει με συμβολισμούς καθώς λέει και ο W. Jaeger. «Η μυθική μορφή με την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισμού δε μας επιτρέπει να πάρουμε κάθε λέξη του τοις μετρητοίς». Με αυτόν τον τρόπο η παρέμβαση του Προμηθέα στην υπόθεση θα πρέπει να θεωρηθεί ότι συμβολίζει μια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμε δύο στάδια. Πρώτο στάδιο: Η φάση του Επιμηθέα. Σ αυτό το στάδιο έχουμε το βιολογικό σχηματισμό του ανθρώπου. Παρατηρείται η φυσική του αδυναμία να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει, αφού σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβια όντα αυτός είναι γυμνός, άστρωτος, ανυπόδητος, και άοπλος. Δεύτερο στάδιο: Η φάση του Προμηθέα. Η τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισμού που οδηγεί τον άνθρωπο όχι μόνο στην επιβίωση του, αλλά και σε μια ανώτερη μορφή ζωής σε σχέση με τα υπόλοιπα ζώα. Γεννιούνται οι τέχνες, σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες, διαμορφώνονται οι πρώτοι θεσμοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος. [Υπάρχει και τρίτο στάδιο: «τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν». Στο στάδιο αυτό έχουμε τη δημιουργία των πόλεων με την «αἰδῶ» και την «δίκην» που θα δωρίσει τελικά μόνος του ο Δίας στον άνθρωπο.] ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ κλὲψας < κλὲπτω i. Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμα. ii. Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δυο σύνθετες λέξεις. Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 18

19 κλοπὴ, κλὲφτης, κλεψιὰ. κλεψὶτυπος, κλεψὺδρα. Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ομόρριζες με τις ακόλουθες: Καταναλωτισμός, μελωδικός, οδόστρωμα, εύχρηστος, επίφοβος, κοινόβιο, λαθρεπιβάτης, προμήθεια, κλεψύδρα, κόσμημα. καταναλώσας, ἐμμελῶς, ἄστρωτον, χρησίμην, φοβεραὶ, βίου, λαθὼν, Προμηθεὺς, κλέψας, ἀκόσμητον. Εφιλοτεχνείτην: από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε τέσσερις τουλάχιστον σύνθετες λέξεις. Φιλόλογος, φιλότεχνος, φιλόζωος, φίλαθλος. Να γράψετε στο τετράδιο σας ποιες από τις λέξεις του πρωτότυπου κειμένου είναι ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω λέξεις: χρέος, επόπτης, επιφυλακτικός, βιομήχανος πολίτευμα. Χρήσαιτο, ὁρᾶ, φυλακαὶ, ἀμήχανον ἀκρόπολιν. Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας, απλές ή σύνθετες, για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:σοφὸς, ἄστρωτον, εὕροι, λέγεται, ἀνυπόδητον. σοφιστική-πάνσοφος, στρώμα-οδόστρωμα, εύρος-εφεύρεση, λεξικό-λόγος, δέσιμο-δεσμώτης. Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να σχηματίσετε ομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής, χρησιμοποιώντας τις παραγωγικές καταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη): i. δίκη: -άζω, -αιος, -σις, -μα. ii. λέγεται : -ος, -ύδριον, -ισμός, -ιος. iii. ἀκόσμητον : -μα, -ιος, -σις,-ικος. iv. κτητήν : -μα, -σις,-ικος. δικάζω καταδικάζω, δίκαιος, δικαίωσις, ἐκδίκασις, ἐκδίκησις, δικαίωμα, ἀδίκημα. λόγος, λογύδριον (σύντομος λόγος), λογισμός, λόγιος. κόσμημα, κόσμιος, κόσμησις, κοσμικός. κτῆμα, κτῆσις, κτητικός. Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 19

20 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό, σύμφωνα με το μύθο του Πρωταγόρα; Σε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Τα δώρα του Προμηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού. Όμως με αυτά δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες. Επιπλέον, τα δώρα αυτά τα έκλεψε ο Προμηθέας από τους θεούς. Αντίθετα, τα δώρα του Δία (αἰδώς καὶ δίκη), που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άνθρωπο από τον αφανισμό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή, να δημιουργήσει κοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Η πολιτική αρετή είναι συνώνυμο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουν σε οργανωμένες κοινωνίες. Αξιοσημείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισμα όλων των δημοκρατικών πολιτών, αφού μοιράστηκε σε όλους από το Δία («πάντες μετεχόντων»). Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) 1. Αρχικά, ο Προμηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία. Αυτά αποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου. 2. Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης. 3. Ανάπτυξη γλώσσας. 4. Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισμού. 5. Οργάνωση κοινωνιών. Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα Δεσμώτη. (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ ) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στο δώρο της φωτιάς. Στον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές και δε διέθεταν νου και σκέψη για να μπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσμο. Ο Προμηθέας, λοιπόν, τους διδάσκει όλες τις τέχνες : αρχιτεκτονική, ξυλουργική, αστρονομία, Φροντιστήρια Μ.Ε.«ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ» - Μ. Αλεξάνδρου 29 Σελίδα 20