03 Ιουνίου 2013 www.geostrategy.gr Ο Ερντογάν ενώπιον του «τουρκικού προβλήµατος» Του Χρήστου Μηνάγια Οι τελευταίες γεωπολιτικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή κατέδειξαν ότι µια κοινωνική αναταραχή είναι δύσκολο να προβλεφθεί πότε και που θα ξεκινήσει, καθώς επίσης πότε και πως θα τελειώσει. Κατόπιν τούτου, και λόγω των πρόσφατων αναταραχών στην Τουρκία κρίθηκε σκόπιµο να παρατεθούν ορισµένες σκέψεις για τα πραγµατικά αίτια και τις διαστάσεις του εν λόγω προβλήµατος. Το σηµαντικότερο πρόβληµα της Τουρκίας εστιάζεται στο ποιος κατέχει την εξουσία της χώρας. Στο παρελθόν, το στρατιωτικό κατεστηµένο ρύθµιζε και έλεγχε όλες τις εξελίξεις αφήνοντας µικρά περιθώρια ελιγµών στις δηµοκρατικά εκλεγµένες κυβερνήσεις. Σήµερα, παρόλο που η στρατοκρατία ηττήθηκε σε µεγάλο βαθµό από την νέα πολιτική πραγµατικότητα, η νοσηρή αντίληψη περί εξουσίας εξακολουθεί να υπάρχει στη χώρα µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται η εντύπωση ότι η δικτατορία των τουρκο-ισλαµιστών στρατηγών αντικαταστάθηκε από την δικτατορία των τουρκοισλαµιστών πολιτικών. Ο συντάκτης του παρόντος, µε άρθρα του (σ.σ. «Μη ελεγχόµενη δύναµη αποκτά ο Ερντογάν», «Τουρκία: Τέλος της στρατιωτικής χειραφέτησης και αποκατάσταση της δηµοκρατίας;», «Από τους Τούρκους στρατηγούς στην πολιτική δικτατορία του ήπιου Ισλάµ», «Η Τουρκία και ο ρόλος των τουρκο-ισλαµιστών», «Ο αυταρχισµός των τουρκο-ισλαµικών µηχανισµών της Άγκυρας» και «Η πολιτική δικτατορία των τουρκοισλαµιστών»), ανέλυσε τόσο την πολιτική κατάσταση της Τουρκίας, όσο την ιδεολογική ταυτότητα και τα τρωτά σηµεία της. Ειδικότερα δε, τα κύρια σηµεία των αναλύσεων αυτών εστιάζονται στα εξής: Μετά το 1982, ο τουρκο-ισλαµισµός, δηλαδή η ανάδειξη του τουρκισµού µέσω του ισλαµισµού, αποτέλεσε τη βασική ιδεολογία τόσο της δικτατορίας του στρατηγού Κενάν Εβρέν όσο και των κυβερνήσεων που ακολούθησαν, συµπεριλαµβανοµένης και του Ερντογάν. Άλλωστε, είναι ευρέως γνωστό στην Τουρκία, ότι υποστηρικτές της ιδεολογίας αυτής ήταν η στρατοκρατία, το Ρεπουµπλικανικό Κόµµα CHP, το Εθνικιστικό Κόµµα ΜΗΡ και οι ισλαµιστές, ενώ το όραµα του τουρκο-ισλαµισµού, το 1991, άνοιξε το δρόµο για την εξουσία της χώρας στον Ερµπακάν και τώρα υπερασπίζεται και στηρίζει τον Ερντογάν. Επίσης, µια άλλη βασική επισήµανση αποτελεί το γεγονός ότι, παρόλο που η ισλαµική θρησκεία είναι δύσκολο να συνυπάρξει µε τον εθνικισµό, στην Τουρκία οι 1
έννοιες του εθνικισµού και του κρατικισµού τυγχάνουν κοινής αποδοχής τόσο από τους κεµαλιστές όσο και από τους θρησκευόµενους µουσουλµάνους. Όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσµα να δηµιουργηθεί µια νέα θρησκευόµενη γενεά νεο-συντηρητικών διανοουµένων που υιοθέτησε τη συνύπαρξη του συντηρητισµού µε τη θεωρία της ένωσης και της προόδου, επηρεαζόµενη από αρκετά δυτικά πρότυπα. Σηµειωτέον ότι, το φρόνηµα των διανοουµένων αυτών τροφοδοτείται από την οθωµανική κληρονοµιά της Τουρκίας και αποτελεί το προϊόν µιας ιδεολογίας, η οποία έχει σαν στόχο τη διαφύλαξη, προώθηση και ανάδειξη του τουρκικού εθνικισµού, ενώ η διαφύλαξη και προώθηση του Ισλάµ αποτελεί θέµα δεύτερης προτεραιότητας. Όµως, το στρατιωτικό κατεστηµένο που κυβερνούσε τη χώρα πριν τον Ερντογάν αποδείχθηκε ανεπαρκές να διαχειρισθεί την εν λόγω νέα γενεά, η οποία, στη συνέχεια, µε τη δύναµη που απέκτησε συνέβαλε σηµαντικά στις γνωστές πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις της χώρας, δεδοµένου ότι τα µέλη της στήριξαν άµεσα ή έµµεσα το ισλαµικό κόµµα ΑΚΡ του Ταγίπ Ερντογάν. Πέραν των παραπάνω, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, το κυβερνόν κόµµα ΑΚΡ, ιδρύθηκε ως ένα πολιτιστικό κόµµα και επιβλήθηκε έναντι των αντιπάλων του µέσω της πολιτιστικής ηγεµονίας που προέβαλε και όχι µέσω της οικονοµίας ή µέσω του κρατικού µηχανισµού. Άλλωστε, η στρατηγική του στηρίχθηκε στην άποψη ότι η πολιτική, η ιδεολογία και ο πολιτισµός αποτελούν τους κύριους πυλώνες για την αποδοχή του από την τουρκική κοινωνία, η οποία στο µεγαλύτερο ποσοστό της πλαισιώνεται από θρησκευόµενους µουσουλµάνους εθνικιστές και κρατικιστές, των οποίων οι απόψεις για τους Αλεβήδες, το κουρδικό, την Ελλάδα, το κυπριακό, την Αρµενία και άλλα εθνικά θέµατα έχουν τις ρίζες τους στον τουρκο-ισλαµισµό και συµπίπτουν µε τους κεµαλιστές. Υπάρχει η άποψη ότι το κυβερνόν κόµµα ΑΚΡ είναι ένα ισλαµικό κόµµα. Όµως, η ταυτότητά του, οι δηλώσεις της ηγετικής του οµάδας και οι ισλαµικές-εθνικιστικές- «δηµοκρατικές» αρχές που συνθέτουν την πολιτική του, οδηγούν στο συµπέρασµα ότι πρόκειται για ένα «ηµίαιµο» κόµµα. Συνεπώς, το ΑΚΡ δεν αποτελεί µια οµοιογενή πολιτική κίνηση, αλλά ένα συνασπισµό φιλελεύθερων, θρησκευόµενων, συντηρητικών, εθνικιστικών και αριστερών τάσεων, των οποίων οι κόκκινες γραµµές υπερβαίνουν την εξάρτησή τους από τα πολιτικά κόµµατα. Υπό τις συνθήκες δε αυτές, εάν δεν ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις του συνόλου των συνιστωσών του ΑΚΡ δεν αποκλείεται το ενδεχόµενο, στη µετά Ερντογάν περίοδο, το κόµµα αυτό να έχει την τύχη του προηγούµενου ισλαµικού κόµµατος Refah Partisi (Κόµµα Ευηµερίας του Νετζµετίν Ερµπακάν). (σ.σ. Ο Ερµπακάν ήταν ο ηγέτης του πολιτικού Ισλάµ στην Τουρκία και πολιτικός µέντορας του Ταγίπ Ερντογάν). Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι, ενώ οι συνθήκες ζωής στην Τουρκία έχουν υποστεί τις πιο βαθιές αλλαγές που έχουν καταγραφεί στην ιστορία της χώρας, ο τουρκικός τρόπος σκέψης έχει παραµείνει αναλλοίωτος. Παρά τις διαφορές που χωρίζουν τους πολιτικούς από τους στρατιωτικούς, τους ισλαµιστές από τους κεµαλιστές, τους εθνικιστές από τους συντηρητικούς µουσουλµάνους, τους προοδευτικούς από τους οπαδούς της θρησκευτικής οπισθοδρόµησης, όλοι τους συµµερίζονται την πεποίθηση ότι, εάν όχι τώρα τουλάχιστον στο απώτερο µέλλον, η Τουρκία θα αποκτήσει το πάλαι ποτέ κύρος της πρώην οθωµανικής αυτοκρατορίας. Εν τω µεταξύ, οι επιπτώσεις της Αραβικής Άνοιξης σε όλη τη 2
Μέση Ανατολή, οι συγκρούσεις στη Συρία και οι εξελίξεις στο κουρδικό πρόβληµα έχουν λάβει πολύ σοβαρές διαστάσεις, επηρεάζοντας άµεσα την εσωτερική ασφάλεια της Τουρκίας και αποτελούν τις βασικές αιτίες ενεργοποίησης των εθνικιστικών αντανακλαστικών των Τούρκων. Η πολιτική επιστήµη είναι µια κοινωνική επιστήµη που µελετά τις σχέσεις εξουσίας µέσα σε µια κοινωνία και ειδικότερα αφορά στους θεσµούς, το λόγο, τα πολιτικά συστήµατα και τις πολιτικές ιδέες. Βάσει αυτής, οι αρχές που διέπουν την καθηµερινή ζωή µιας κοινωνίας, θα πρέπει να γίνονται αποδεκτές και θα πρέπει να αποτελούν µέρος του τρόπου διακυβέρνησης ενός κράτους. Σε περίπτωση δε, που υπάρξουν αποκλίσεις και δεν γίνει ορθή διαχείριση αυτών των αρχών, οι αντιδράσεις που θα προκύψουν ενδέχεται να µετατραπούν σε προβλήµατα µε πολλαπλές διαστάσεις, όπως ασφαλείας, εθνικές, πολιτικές, οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές. Στην περίπτωση της Τουρκίας, οι επιπτώσεις όλων αυτών των διαστάσεων οµαδοποιήθηκαν σε ένα σοβαρότατο πρόβληµα, το «τουρκικό πρόβληµα» που ξεκίνησε ταυτόχρονα µε την ίδρυση της Τουρκικής ηµοκρατίας και τη βασική της αρχή του αυταρχικού κράτους-έθνους, ήτοι: µια σηµαία, ένα έθνος, µια πατρίδα, ένα κράτος. Μερικές από τις συνέπειες του «τουρκικού προβλήµατος» είναι: πρώτον, το κουρδικό πρόβληµα, ενώ συνέπεια του κουρδικού προβλήµατος είναι το πρόβληµα του ΡΚΚ. Και δεύτερον, το πρόβληµα της θρησκευτικής και πολιτιστικής µειονότητας των αλεβήδων ή αλεβιτών που αριθµεί περισσότερα από 15 εκατοµµύρια οπαδούς. Όµως, πέραν του «τουρκικού προβλήµατος», η αδυναµία και η απραξία της αντιπολίτευσης αφενός δηµιούργησε µια σοβαρή ανισορροπία πολιτικής ισχύος στην Τουρκία, αφετέρου µετέτρεψε το κόµµα του Ερντογάν σε µια µορφή µετακεµαλικής ολιγαρχίας στηριζόµενης στην αυταρχικότητα και τον ολοκληρωτισµό. Συνεπώς, ενώ η Τουρκία αυτοπροβάλλεται στο εξωτερικό ως η χώρα πρότυπο, στο εσωτερικό της αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα δηµοκρατίας και συνεχώς ενδυναµώνεται η κοινωνική και πολιτική πόλωση. Χαρακτηριστικό παράδειγµα της πόλωσης αυτής αποτελούν οι αναταραχές των τελευταίων ηµερών, οι οποίες ξεκίνησαν λόγω της υπερβολικής χρήσης βίας από την αστυνοµία σε µια εκδήλωση διαµαρτυρίας 50 ακτιβιστών της Κίνησης Συνιστωσών Αλληλεγγύης στο πάρκο Gezi της περιοχής Τaksim της Κων/πολης, οι οποίες στη συνέχεια επεκτάθηκαν σε 67 νοµούς της Τουρκίας. Αφορµή για τις εξελίξεις αυτές αποτέλεσε το γεγονός ότι ο Ερντογάν µε τις τελευταίες ενέργειες του έδωσε την εντύπωση ότι επιχειρεί µια αντιπαράθεση προς τον ατατουρκισµό, προσβάλλοντας και ταπεινώνοντας τη µνήµη του Μουσταφά Κεµάλ, οραµατιζόµενος ταυτόχρονα την εγκαθίδρυση ενός θεοκρατικού συστήµατος διακυβέρνησης της χώρας. Ειδικότερα δε: Στο πλαίσιο του προγράµµατος αναµόρφωσης του πάρκου Gezi, όπου ξεκίνησαν οι ταραχές, αποφασίστηκε η κατεδάφιση του Πολιτιστικού Κέντρου Ατατούρκ και η κατασκευή τζαµιού. 3
Στις 10-05-2013, κατατέθηκε πρόταση νόµου αναφορικά µε το αλκοόλ, θέµα το οποίο εκλήφθηκε από τους κοσµικούς ότι επιχειρείται µια «δηµόσια-θρησκευτική» παρέµβαση στον τρόπο ζωής των πολιτών µε ιδεολογικό χαρακτήρα. Στις 29-05-2013, έγιναν τα εγκαίνια έναρξης των εργασιών στη 3 η γέφυρα του Βοσπόρου, στην οποία θα δοθεί το όνοµα του Yavuz Sultan Selim (10/10/1470-22-09-1520). Ο Selim ήταν ο 9 ος Οθωµανός Σουλτάνος, ο 74 ος Χαλίφης του Ισλάµ, ο 1 ος Οθωµανός Χαλίφης και ενσωµάτωσε στην Οθωµανική Αυτοκρατορία τους Κούρδους σουνίτες. Ωστόσο, αυτός κατηγορείται για τη σφαγή 40.000 αλεβιτών το 1512, µε αποτέλεσµα η επιλογή του ονόµατός του να προκαλέσει αντιδράσεις στην αλεβιτική µειονότητα, η οποία, για να προστατευθεί από τη σουνιτική ηγεµονία του Ερντογάν, συνεχίζει να στηρίζει το κόµµα CHP. Επισηµαίνεται ότι ο Ερντογάν, προκειµένου να έχει υπό τον έλεγχο του τη ιεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (σ.σ. εκπροσωπεί το Hanefi Islam που είναι µία από τις τέσσερεις σουνιτικές σχολές ισλαµικής σκέψης), µεροληπτεί υπέρ των σουνιτών και άφησε ηµιτελή όλα τα ανοίγµατα που υποσχέθηκε στους αλεβίτες. Άλλωστε, στην κοινοβουλευτική οµάδα του κυβερνόντος κόµµατος ΑΚΡ δεν υπάρχει κανένας Τούρκος ή Κούρδος αλεβίτης, ενώ υπάρχουν αρκετοί Κούρδοι σουνίτες. Όπως γίνεται κατανοητό, η µέχρι τώρα πολιτική φιλοσοφία του Ερντογάν προσέκρουσε σε ύφαλο διότι είχε πολωτικά χαρακτηριστικά, περιορίσθηκε αποκλειστικά στις απαιτήσεις των ψηφοφόρων του και δεν έδωσε καµία σηµασία και εκτίµηση στους αντιπάλους του. Επίσης, τα πρώτα συµπεράσµατα από τη δυναµική αντίδραση και τις αναταραχές στην Τουρκία εστιάζονται στα εξής: Πρόκειται για µια αντίδραση χωρίς αρχηγό και χωρίς καθοδήγηση, που είχε ως στόχο την αλαζονική συµπεριφορά του Τούρκου πρωθυπουργού και τα σχέδια του να αλλάξει το πολίτευµα της χώρας σε µία µορφή προεδρικής ή ηµιπροεδρικής δηµοκρατίας. Το κόµµα της αξιωµατικής αντιπολίτευσης CHΡ δεν ηγήθηκε της εξέγερσης, απλώς εκµεταλλεύθηκε τις περιστάσεις. Η υπερβολική χρήση βίας από την αστυνοµία επιδείνωσε την κατάσταση και επέφερε σοβαρό πλήγµα στο προφίλ της κυβέρνησης. Υπήρξε προσπάθεια από εξωκοινοβουλευτικούς κύκλους και τροµοκρατικές οργανώσεις να επιδεινωθεί η κατάσταση, προσδοκώντας ακόµη και σε αιµατοχυσία. Κυβερνητικοί παράγοντες απέδωσαν τα γεγονότα σε κύκλους που είχαν σχεδιάσει στο παρελθόν την ανατροπή του Ερντογάν µε πραξικόπηµα. Επίσης, τα παροµοίασαν µε τα γεγονότα που προηγήθηκαν του πραξικοπήµατος το 1960. Φυσικά, αυτό πιθανόν θα συσπειρώσει έτι περαιτέρω του ψηφοφόρους του ΑΚΡ, φέρνοντας στη µνήµη τους εικόνες του παρελθόντος. εν θα πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόµενο να υπήρξε και παρέµβαση από το εξωτερικό ώστε να τρωθεί το κύρος του Ερντογάν διότι οι αναταραχές άρχισαν λίγες ηµέρες πριν την επίσκεψη του στην Παλαιστίνη, την Τυνησία και την Αλγερία. Τέλος, αν κρίνουµε από τις µέχρι τώρα συµπεριφορές του Τούρκου πρωθυπουργού και ειδικά σε ότι αφορά στη συνδιαλλαγή του µε τον Οτζαλάν, εκτιµάται ότι πιθανόν 4
θα µετριάσει εν µέρει την αλαζονική συµπεριφορά του και η κατάσταση θα εκτονωθεί. Αυτό όµως θα εξαρτηθεί από το αν διάβασε όλες τις παραµέτρους των εξελίξεων και αν πήρε το σωστό µήνυµα. Σχετικά άρθρα του Χρήστου Μηνάγια Μη ελεγχόµενη δύναµη αποκτά ο Ερντογάν, 19-09-2010, www.geostrategy.gr Τουρκία: Τέλος της στρατιωτικής χειραφέτησης και αποκατάσταση της δηµοκρατίας; 08-08-2011, www.geostrategy.gr Από τους Τούρκους στρατηγούς στην πολιτική δικτατορία του ήπιου Ισλάµ, 24-01- 2012, www.geostrategy.gr Η Τουρκία και ο ρόλος των τουρκο-ισλαµιστών, 02-11-2012, www.geostrategy.gr Ο αυταρχισµός των τουρκο-ισλαµικών µηχανισµών της Άγκυρας, 29-12-2012, www.geostrategy.gr Η πολιτική δικτατορία των τουρκο-ισλαµιστών, 17-02-2013, www.geostrategy.gr 5