ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ A1. Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συγκροτηθεί για χάρη κάποιου αγαθού (όλοι, πραγματικά, κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρείται ότι είναι αγαθό), είναι φανερό ότι όλες (οι κοινότητες) στοχεύουν σε κάποιο αγαθό, και, μάλιστα, η ανώτερη (κοινότητα) από όλες και αυτή που κλείνει μέσα της όλες τις άλλες, επιδιώκει το ανώτερο από όλα τα αγαθά. Αυτή είναι η λεγόμενη πόλη, ή κοινωνία πολιτική. Επειδή όμως, η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα «όλον» αποτελούμενο όμως από πολλά «μέρη», είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης γιατί η πόλη αποτελεί ένα σύνολο πολιτών. Επομένως πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να αποκαλούμε πολίτη, και ποιός είναι ο πολίτης. Διότι και για τη λέξη «πολίτης» πολλές φορές διατυπώνονται διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες δηλαδή δεν υπάρχει μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης Διότι κάποιος ο οποίος σε καθεστώς δημοκρατίας είναι «πολίτης», σ ένα ολιγαρχικό πολίτευμα πολλές φορές δεν είναι πολίτης. B1. Η συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο Αριστοτέλης εντάσσεται στον τρόπο με τον οποίο συνήθιζε να διατυπώνει τους συλλογισμούς του: αρχίζει με μια γενική πρόταση που αναφέρεται στα κοινά και γενικά θέματα και στη συνέχεια περνά στα επιμέρους ζητήματα και εξετάζει τις επιμέρους περιπτώσεις παραγωγική συλλογιστική μέθοδος: από το όλον προς τα μέρη). Για την κατανόηση της δόμησης του συλλογισμού είναι χρήσιμο να επισημάνουμε την επανάληψη του επιθέτου πᾶς. Στη συγκεκριμένη ενότητα ο Αριστοτέλης δίνει τον ορισμό της έννοιας «πόλη» αρχίζοντας από την υπερκείμενη έννοια του γένους, δηλαδή την έννοια «κοινωνία» («κοινωνίαν τινά οὖσαν»), και προχωρώντας στην ειδοποιό διαφορά της από τις άλλες κοινωνίες, που είναι ο «στόχος» της, το ανώτερο από όλα τα αγαθά. Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινωνίας, κάθε κοινωνία έχει συγκροτηθεί για να επιτευχθεί κάποιο αγαθό, άρα όλες οι κοινωνίες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό (και) αυτή που είναι ανώτερη από όλες τις κοινωνίες αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά. Το τελευταίο συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης προϋποθέτει, βεβαίως, τις εξής κρίσεις: α. κάθε κοινωνία επιδιώκει ένα αγαθό ανάλογα με το χαρακτήρα της, β. οι κατώτερες, ατελέστερες κοινωνίες επιδιώκουν υποδεέστερα αγαθά και οι ανώτερες ανώτερα αγαθά άρα «ἡ πασῶν κυριωτάτη» θα επιδιώκει «τό κυριώτατον πάντων», αυτή δηλαδή που είναι ανώτερη από όλες τις κοινωνίες αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά, που είναι η ευδαιμονία. Σημείωση: Η εξήγηση του Αριστοτέλη για τη σύσταση της πόλης είναι τελεολογική, δηλαδή γι αυτόν «το νόημα και ο χαρακτήρας κάθε πράγματος στον κόσμο πρέπει να αναζητηθεί στο σκοπό της ύπαρξης του» (αυτό φαίνεται στις φράσεις: ὁρῶμεν πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν - τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσιν πάντες). «Η θέση του Πλάτωνα ότι η ευτυχία του ατόμου πρέπει να θυσιάζεται για την ευτυχία της κοινότητας είναι εντελώς ξένη στον Αριστοτέλη που θεωρούσε την κοινότητα ως την πεμπτουσία των ατόμων». Πίστευε ότι η κατάκτηση της αρετής, που οδηγεί στην ευδαιμονία, επιτυγχάνεται μέσα στα πλαίσια της πόλης. Η έννοια του γένους της πόλεως είναι η κοινωνία.
Η ειδοποιός διαφορά για την έννοια πόλις είναι ότι επιδιώκει το ανώτερο αγαθό για τα μέλη της, την ευδαιμονία. Ο Αριστοτέλης με το πᾶσαν πόλιν θέτει σε οντολογική προτεραιότητα το σύνολο έναντι του ατόμου. Η πόλη λοιπόν είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας: α. ποιοτικά: γιατί στοχεύει στην εκπλήρωση του ανώτερου αγαθού β. ποσοτικά: γιατί συμπεριλαμβάνει όλες τις άλλες μορφές κοινωνίας Β2. Η μετάβαση από την πόλη στον πολίτη: Το πρώτο που πρέπει, κατά τον Αριστοτέλη, να απασχολήσει αυτόν που ασχολείται με το θέμα του τρόπου διακυβέρνησης μιας πόλης και μέ την ουσία και τα χαρακτηριστικά του κάθε πολιτεύματος, είναι η απάντηση στο ερώτημα «τι είναι πόλις». Αφού αναφέρει τους τρεις λόγους για τους οποίους πρέπει να απαντήσει σ' αυτό το ερώτημα, περνά με μια αναλυτική συλλογιστική πορεία (χρησιμοποιεί εδώ την αναλυτική μέθοδο σε αντίθεση με την γενετική που είχε χρησιμοποιήσει μεχρι τώρα) στο δεύτερο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί: «τι είναι ο πολίτης». Τη μετάβαση αυτή τη δικαιολογεί ως εξής: α. η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, είναι δηλαδή ένα «όλον» αποτελούμενο από πολλά «μέρη». Με άλλα λόγια η «πόλη» είναι ένα «όλον», μέρος του οποίου είναι ο πολίτης. Επομένως για να ερευνήσουμε το όλον πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε το μέρος, δηλ. τον πολίτη. β. όπως με την πόλη έτσι και με τον πολίτη υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το ποιόν ονομάζουμε πολίτη. Δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή άποψη για το τι είναι πολίτης. Έτσι για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να είναι πολίτης σύμφωνα με τα κριτήρια μιας δημοκρατικής πόλης, ενώ το ίδιο άτομο μπορεί να μην είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπου ισχύουν άλλα κριτήρια (π.χ. καταγωγή, εισόδημα ) Επομένως, οποιαδήποτε έρευνα για την έννοια της «πόλης» προϋποθέτει την έρευνα της έννοιας «πολίτης» («δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος») και την αναζήτηση των χαρακτηριστικών του «ὥστε τίνα χρή καλεῖν πολίτην και τίς ὁ πολίτης ἐστί σκεπτέον», πολύ περισσότερο μάλιστα που ο ρόλος του για την πολιτική τάξη είναι καθοριστικός Λαμβάνοντας υπόψη όσα αναλύσαμε παραπάνω, αξίζει να σημειώσουμε τη διαπίστωση ότι η σχέση πόλης - πολίτη ως προς το περιεχόμενό της είναι μια σχέση που κινείται αμφίδρομα. Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η πόλη είναι μια ενιαία σύνθετη οντότητα, το σύνολο των πολιτών που την απαρτίζουν. Η σχέση λοιπόν πόλης-πολίτη ορίζεται και καθορίζεται από τη σχέση του όλου προς το μέρος, είναι σχέση ουσιαστική, αλλά και σχέση αμοιβαίας εξάρτησης. Κι αυτό αφενός επειδή η φύση της πόλης καθορίζει τα χαρακτηριστικά του πολίτη και αντίστροφα και αφετέρου επειδή ούτε η πόλη είναι δυνατόν να υπάρξει χωρίς πολίτες ούτε ο πολίτης νοείται έξω από την πόλη, καθώς δεν έχει σκοπό ύπαρξης έξω από αυτή. Στην πολιτική αυτή κοινωνία η συμμετοχή του πολίτη είναι απαραίτητη, βασική προϋπόθεση για να υπάρχει κοινότητα πολιτική αλλά και ο ίδιος ως οντότητα πολιτική. Το δικαίωμα όμως και η ποιότητα της συμμετοχής του πολίτη στα δημόσια πράγματα καθορίζεται αποκλειστικά από το πολιτειακό καθεστώς που επικρατεί. Έτσι, σε δημοκρατικά πολιτεύματα ο πολίτης έχει το δικαίωμα συμμετοχής στα όργανα λήψης των αποφάσεων, αντίθετα στα ολιγαρχικά ή τυραννικά πολιτεύματα ο πολίτης ορίζεται από την καταγωγή, το εισόδημα ή το επάγγελμα. Για το λόγο αυτό η πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί για την εξαγωγή του ορισμού της πόλης και του πολίτη, δεν είναι αμφίδρομη. Κι αυτό, γιατί, για να εξετάσουμε την έννοια της πόλης χρειάζεται πρώτα να διερευνήσουμε την έννοια του πολίτη για να εξετάσουμε, όμως, την έννοια του πολίτη, δε χρειάζεται να διερευνήσουμε την έννοια της πόλης, αλλά την έννοια του πολιτεύματος. Στην 15 ενότητα ο Αριστοτέλης ανέφερε πως η πόλη είναι ένα σύνολο που αποτελείται από πολλά μέρη, με άλλα λόγια είναι ένα «πλήθος πολιτών».
Στην 16 ενότητα, αφού όρισε την έννοια πολίτης προχώρησε και στον ορισμό της έννοιας «πόλις», από τον ορισμό του μέρους φτάνει στον ορισμό του όλου: η πόλη είναι ένας αριθμός ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική και τη δικαστική εξουσία, τόσος ώστε να εξασφαλίζεται η αυτάρκεια στη ζωή τους. Τα στοιχεία, επομένως, που είναι αναγκαία για τον ορισμό της πόλης είναι: α. να αποτελείται από ενεργούς πολίτες που μπορούν να στην πολιτική και δικαστική εξουσία, και β. να είναι τόσος ο αριθμός των πολιτών, ώστε να εξασφαλίζεται η αυτάρκεια της πόλης, που συνδέεται άμεσα με το ευ ζην των πολιτών. Οι πολίτες δηλαδή, με αυτά τα ποιοτικά (τοιούτων) και ποσοτικά (πλήθος ἱκανόν) χαρακτηριστικά, λειτουργώντας μέσα στην πόλη και ασκώντας τη δικαιοσύνη, πετυχαίνουν τη φυσική τους ολοκλήρωση. Έτσι και η πόλη πραγματώνει το φυσικό της προορισμό, φτάνει στην αὐτάρκειαν, το υπέρτατο αγαθό, το οποίο ταυτίζεται με την εὐδαιμονίαν, το εὖ ζῆν των πολιτών. B3. τέλεια: Μέσα στη λέξη αυτή ο αρχαίος Έλληνας άκουγε καθαρά τη λέξη τέλος, μια λέξη που δήλωνε τον σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο το καθετί, τον προορισμό του. Είναι φανερό ότι με αυτή τη σημασία η λέξη δεν δήλωνε ό,τι η δική μας λέξη τέλος ίσα ίσα δήλωνε τη στιγμή της τελείωσης, της ακμής, της ολοκλήρωσης. Στη συγκεκριμένη λοιπόν περίπτωση του κειμένου μας το επίθετο τέλεια λέγεται σε σχέση με την ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου που παρακολουθούμε (οικία - κώμη - πόλις) με το νόημα αυτό η στιγμή της ολοκλήρωσης δηλώνει και το τέλος της εξέλιξης (η οποία όμως δεν οδηγεί σε μια τελική φθορά, αλλά σε μια τελική ολοκλήρωση). «Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως»: Από την αρχή της ενότητας ο Αριστοτέλης επιδιώκει να αποδείξει με μια συλλογιστική διαδικασία ότι «η πόλη υπάρχει εκ φύσεως» και ότι «ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε οργανωμένη κοινωνία». Α. Ο πρώτος συλλογισμός του Αριστοτέλη, με τον οποίο επιχειρεί να αποδείξει πως «ή πόλις φύσει έστίν» είναι ο εξής: Oι πρώτες κοινωνικές οντότητες (οικία, κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις. Κάθε πόλη δημιουργείται από τις πρώτες κοινωνίες, αφού αυτή είναι η ολοκλήρωση εκείνων. Άρα: Κάθε πόλη είναι φυσική ύπαρξη. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η ολοκλήρωση και ο τελικός σκοπός κάθε όντος είναι υπέρτατο αγαθό. Άρα και η πόλη (που είναι ολοκλήρωση της οικίας και της κώμης και εξασφαλίζει την ευδαιμονία και την αυτάρκεια, δηλαδή το υπέρτατο αγαθό) είναι φυσική ύπαρξη. Αυτό είναι και το τελικό συμπέρασμα των συλλογισμών που προηγήθηκαν. Αυτό το συμπέρασμα, φυσικά, στηρίζει και το επιχείρημα του ότι ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση του να ζει σε οργανωμένη κοινωνία. Είναι γνωστό πως η άποψη του Αριστοτέλη γίνεται και σήμερα δεκτή από πάρα πολλούς, αν βέβαια θεωρήσουμε πως με τον όρο «φύσει» εννοούμε όχι ότι η οργανωμένη κοινωνία είναι φυσικό δημιούργημα, αλλά ότι δημιουργήθηκε από μια φυσική ανάγκη των ανθρώπων να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους και την απόλυτη αυτάρκεια με άλλα λόγια ότι ο άνθρωπος μόνος του δεν μπορεί ούτε καν να επιβιώσει, πόσο μάλλον να ευτυχήσει. Μ' αυτή την έννοια η κοινωνία αποτελεί ανάγκη του ανθρώπου, αλλά και προϋπόθεση για την ευδαιμονία του και την ανάπτυξη του πολιτισμού. B4. Επειδή διαβάζοντας τις ενότητες αυτές θα συναντούμε συχνότατα τη λέξη πόλις, πρέπει να έχουμε από τώρα υπόψη μας οτι η αρχαία ελληνική αυτή λέξη δεν είχε τη σημασία που έχει η δική μας λέξη "πόλη". Η αρχαία ελληνική λέξη πόλις αντιστοιχεί μάλλον στη δική μας έννοια "κράτος". Αυτή η πόλις - κράτος είναι στα Πολιτικά μια κοινότητα που την αποτελούν κυβερνώντες και κυβερνώμενοι, άρχοντες και αρχόμενοι. Είναι ένα ολον που το αποτελούν, όπως θα δούμε, μέρη τα μέρη αυτά δεν χάνουν μέσα στο όλον τη δική τους φυσιογνωμία, Ως όλον λοιπόν η πόλις -κράτος αποτελείται από ανόμοια μεταξύ τους στοιχεία μερικά από αυτά ασκούν εξουσία, τα άλλα υπακούουν. Ως όλον η πόλις έχει για στόχο της
τήν ευδαιμονία, κι αυτή πάλι είναι το αποτέλεσμα της αυτάρκειας, της απόλυτης μακάρι ανεξαρτησίας από οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την πόλιν. Β5. ενόραση: σύσταση: κατάσχεση: σύγκλητος: κειμήλιο: σκόπιμος: άρχοντας: άφαντος: ρητό: άφιξη: ΘΕΜΑ Γ ὁρῶμεν συνεστηκυῖαν περιέχουσα καλουμένη συγκειμένων σκεπτέον ὀλιγαρχίᾳ φανερόν εἰπεῖν ἱκανόν Γ1. Κάποιοι μέτοικοι λοιπόν και υπηρέτες δεν κατήγγειλαν τίποτε σχετικό με τα αγάλματα των Ερμών, αλλά κάποιους ακρωτηριασμούς άλλων αγαλμάτων που έγιναν παλιότερα από νεαρότερους που διασκέδαζαν και έπιναν. Ταυτόχρονα καταγγέλλονται ότι γίνονται παρωδίες μυστηρίων σε σπίτια. Γι αυτούς τους λόγους κατηγορούσαν και τον Αλκιβιάδη. Κι επειδή υιοθετούσαν τις ίδιες κατηγορίες όσοι εχθρεύονταν πάρα πολύ τον Αλκιβιάδη καθώς ήταν εμπόδιο γι αυτούς στο να μην αναλάβουν με σιγουριά την αρχηγία του δημοκρατικού κόμματος, και επειδή πίστευαν ότι αν εξόριζαν αυτόν θα καταλάμβαναν την εξουσία, μεγαλοποιούσαν (τις κατηγορίες) και φώναζαν ότι τα μυστήρια και ο ακρωτηριασμός των Ερμών έγιναν για την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και ότι τίποτα από αυτά δεν θα συνέβαινε χωρίς τη συνδρομή εκείνου (του Αλκιβιάδη), προβάλλοντας ως απόδειξη γι αυτό και την άλλη παράνομη και μη δημοκρατική δράση του. Γ2. τινων: ὕβρει: ὄντι: μάλιστα: ἐπῃτιῶντο: ὑπολαμβάνοντες: ἐξελάσειαν: ἐβόων: εἴη: ἐπράχθη: Γ3α. περί τῶν Ἑρμῶν: ὑπό νεωτέρων: τά μυστήρια: τόν Ἀλκιβιάδην: δήμου: αὐτοῦ: τινά ὕβριν οὖσι μάλα ἐπαιτιῶ ὑποληφθεῖσι ἐξελῷεν βοᾶν ἒσται πεπράχθω εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο μηνύεται εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στο γεγενημέναι υποκείμενο στο ποιεῖται (αττική σύνταξη) αντικείμενο στο ἐπῃτιῶντο γενική αντικειμενική από το καταλύσει γενική υποκειμενική στο παρανομίαν
Γ3β. Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση. Εισαγεται με τον υποθετικό σύνδεσμο εἰ, εκφέρεται με ευκτική και με απόδοση το δυνητικό απαρέμφατο (ἄν εἶναι) δημιουργεί εξαρτημένο υποθετικό λόγο της απλής σκέψης του λέγοντος. Επιμέλεια Θεμάτων: υπεύθυνος θεωρητικής κατεύθυνσης: ΠΟΥΛΙΟΣ ΚΩΣΤΑΣ διδάσκοντες: ΧΑΝΔΟΛΙΑ ΝΑΝΤΙΑ, ΤΣΙΡΟΥ ΟΛΓΑ, ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΟΥ ΦΡΟΣΩ, ΚΟΣΚΙΝΑΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ