ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΥΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥΣ Η πολιτική ιστορία του δεσποτάτου του Μορέως την περίοδο 1382-1448 Μεταπτυχιακή εργασία : Τσιόπας Ζήσης Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Β. Νεράντζη-Βαρμάζη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΥΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥΣ Η πολιτική ιστορία του δεσποτάτου του Μορέως 1382-1448 Μεταπτυχιακή εργασία : Τσιόπας Ζήσης Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Β. Νεράντζη-Βαρμάζη Ημερομηνία έγκρισης : 3-4-2008 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 2

«Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα» 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ..9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Πηγές για την ιστορία του δεσποτάτου του Μορέως 27 Ιστορικό πλαίσιο.34 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Θεόδωρος Α Παλαιολόγος (1382-1407) 41-64 Το πριγκιπάτο της Αχαΐας και η Εταιρεία των Ναβαρραίων. Αγώνες κατά της αριστοκρατίας. Συμμαχία του Θεόδωρου Α με το Νέριο Α Ατζαγιόλι. Ο δεσπότης υποτελής του Μουράτ Α. Κατάληψη του Άργους και του Ναυπλίου. Η συνάντηση των Σερρών (τέλη 1393 - αρχές 1394). Η διεκδίκηση της κληρονομιάς του Νέριο Α Ατζαγιόλι και οι Τουρκικές επιδρομές του 1395 και 1397. Οι Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου στην Πελοπόννησο (1397-1404). Τελευταίοι αγώνες κατά των Λατίνων και θάνατος του Θεόδωρου Α (1404-1407). ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Θεόδωρός Β Παλαιολόγος (α περίοδος ηγεμονίας 1407-1427)...65-93 Το δεύτερο ταξίδι του Μανουήλ Β στην Πελοπόννησο (1414-1416). Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων στο Μυστρά και οι ιδέες του για την αναδιοργάνωση του κράτους. Εκστρατεία των Ιωάννη Η και Θεοδώρου Β εναντίον του πριγκιπάτου της Αχαΐας (1417). Το ιστορικό πρόβλημα κατάληψης της Μονεμβασίας από τους Βενετούς. Ο γάμος του Θεόδωρου Β με την Κλεόπα Μαλατέστα (1421). Διπλωματικές επεμβάσεις της Βενετίας στην Πελοπόννησο (1421-1423). Η εισβολή του Τουραχάν στην Πελοπόννησο (1423). Επανάληψη του πολέμου με το πριγκιπάτο της Αχαΐας και διπλωματικές προστριβές με Βενετία (1423-1424). Πόλεμος των Παλαιολόγων με τον Κάρολο Α Τόκκο (1426-1427)- Διπλωματική αποστολή του Miani στο Μοριά (1427). Θεόδωρος Β (β περίοδος ηγεμονίας 1427-1443) Κωνσταντίνος (α περίοδος ηγεμονίας 1428-1443) Θωμάς (1428-1460) 94-111 Το τέλος της κυριαρχίας των Τόκκο στην Πελοπόννησο-κατάληψη της Γλαρέντζας (1428). Ο γάμος του Κωνσταντίνου με τη Μαγδαληνή Τόκκο (Ιούλιος 1428). Πρώτη 4

πολιορκία της Πάτρας (1428)-Κατάληψη της πόλης από τον Κωνσταντίνο (1429)-Το τέλος του πριγκιπάτου της Αχαΐας (1432). Επιδρομή των Τούρκων στο Μοριά (1431)- Προσπάθεια του Κωνσταντίνου να ενσωματώσει το δουκάτο των Αθηνών (1435). Σχέσεις του δεσποτάτου του Μορέως με δημοκρατία της Βενετίας και άλλες δυτικές δυνάμεις (1428-1443). Εμφύλιες διαμάχες των Παλαιολόγων-Ο Κωνσταντίνος δεσπότης στο Μυστρά (1435-1443). Κωνσταντίνος (β περίοδος ηγεμονίας1443-1449) Θωμάς...111-128 Ο Κωνσταντίνος στο Μυστρά - ανοικοδόμηση Εξαμιλίου (1444) - Εσωτερική αναδιοργάνωση του δεσποτάτου. Οι μεταρρυθμιστικές προτάσεις του Βησσαρίωνα προς τον Κωνσταντίνο (1444). Η σταυροφορία του 1443-1444 - Οι κατακτήσεις του Κωνσταντίνου στη Στερεά Ελλάδα- Η εισβολή του Μουράτ Β στο δεσποτάτο (1446). Διπλωματικές επαφές των δεσποτών με τη Βενετία και άλλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις (1443-1448). ΕΠΙΛΟΓΟΣ Θάνατος του Ιωάννη Η (1448)-στέψη του Κωνσταντίνου στο Μυστρά (1449)-ο Θωμάς και ο Δημήτριος δεσπότες στο Μοριά (1449) 129-130 Τα τελευταία χρόνια του δεσποτάτου (1449-1460) υποταγή στους Οθωμανούς (1460).130-132 ΧΑΡΤΕΣ..133 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ όλες τις περιόδους της Ελληνικής ιστορίας, από την σφαίρα του μύθου ακόμη, ο γεωγραφικός χώρος της Πελοποννήσου συνδέθηκε άρρηκτα με τις τύχες του Ελληνισμού. Στη νότια αυτή γωνιά του Ελληνικού χώρου αναπτύχθηκαν οι περισσότεροι μύθοι και έλαμψαν οι «πολύχρυσες» Μυκήνες του Ομήρου εδώ η κάθοδος των Δωριέων σηματοδότησε το τέλος ενός λαμπρού πολιτισμού και την αφετηρία ενός καινούριου. Στη δυναμική των Πελοποννησιακών πόλεων με πρωταγωνίστρια τη Σπάρτη στηρίχθηκε κατά πολύ ο πανελλήνιος αγώνας εναντίον των Περσών στην Κόρινθο έγινε πραγματικότητα η ενότητα των Ελλήνων και πάρθηκε η απόφαση για την πανελλήνια εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και πάνω στη γη της Πελοποννήσου, στη μάχη της Λευκόπετρας, γράφτηκε το τέλος της ανεξαρτησίας των Ελλήνων από τους Ρωμαίους. Ενώ στα αρχαία χρόνια η Πελοπόννησος αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τον Ελληνισμό κατά την πρώιμη και μέση βυζαντινή περίοδο δεν έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στα δρώμενα της αυτοκρατορίας. Αντίθετα στην ύστερη περίοδο και ιδιαίτερα μετά την άλωση του 1204 ο χώρος της Πελοποννήσου τέθηκε και πάλι στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος όσον αφορά τις σχέσεις Ανατολής Δύσης, Βυζαντίου Δυτικής Ευρώπης. Το Φραγκικό πριγκιπάτο της Αχαΐας (από το 1204-1432) και το βυζαντινό δεσποτάτο (από το 1262-1349 θέμα της αυτοκρατορίας και από 1349-1460 ως ημιαυτόνομο δεσποτάτο) που αναπτύχθηκαν στον Πελοποννησιακό χώρο αποτέλεσαν σημαντικά κρατικά μορφώματα, τα οποία διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις υποθέσεις της νοτιοανατολικής Μεσογείου, καθ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής τους. Τέλος στην Πελοπόννησο θα κλείσει ουσιαστικά την ιστορία της η βυζαντινή αυτοκρατορία στον Ελλαδικό χώρο (1460), ενώ η Πελοπόννησος θα είναι ένα από τα κέντρα απ όπου και πάλι θα ξεκινήσει η αναγέννηση του Ελληνισμού το 1821. Το ζωηρό ενδιαφέρον μου για τις τύχες του ύστερου Βυζαντινού Ελληνισμού στην Πελοπόννησο με παρακίνησε να ασχοληθώ με το δεσποτάτο του Μορέως. Μέχρι σήμερα μόνο ο κορυφαίος βυζαντινολόγος Δ.Α. Ζακυθηνός μελέτησε διεξοδικά - από τις απαρχές ως την πτώση του - το βυζαντινό δεσποτάτο στο έργο του, Le Despotat grec de Morée v. I: Historie politique (Paris 1932 1, London {VR} 1975 2 ), v. II : Vie et Insitutions. (Athens 1953 1 London {VR} 1975 2 ). Εκτός όμως από τη μονογραφία του Ζακυθηνού υπάρχουν αρκετά βοηθήματα που ασχολούνται είτε έμμεσα είτε άμεσα με την ιστορία του δεσποτάτου όπως η σπουδαία διατριβή του A. Bon, La Morée Franque. Recherches historiques, topographiques 6

et archéologiques sur la principauté d Achaie (1204-1430) v. I-II, Paris 1969, το σύγγραμμα του W. Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204-1566). (μτφρ. Αγ. Φουριώτη Αθήνα 1997 3, The Latins in the Levant, A History of Frankish Greece (1204-1566), Λονδίνο 1908 1, το πολύτιμο βιβλίο του Π. Καλλιγά, Λασκαρίδαι-Παλαιολόγοι, από της πρώτης(1204) μέχρι της τελευταίας αλώσεως (1453), Αθήνα 1894 1 (Μελέται Βυζαντινής Ιστορίας, προλ. Αλ. Σαββίδης, Αθήνα 1997 2 ). Ακόμη μπορούμε να σημειώσουμε το μνημειώδες έργο του K.M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571) v. I-II Philadelphia 1976-1978, τη σειρά του Σπ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά (Αθήνα 1912-1930 1, 1972 2 περιέχει αποκλειστικά πηγές, όπως έγγραφα, λόγους, ποιήματα, επιστολές), τις μονογραφίες για τη ζωή και τη δράση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου των D.M. Nicol, The Immortal Emperor. The Life and Legend of Constantine Palaiologos Last Emperor of the Romans. (Cambridge University Press 1992) και J. Malherbe, Constantin XI. Dernier empereur des Romains. (Academie-Brulant 2001), το βιβλίο του St. Runciman, Μυστράς, Βυζαντινή πρωτεύουσα της Πελοποννήσου (μτφρ. Π. Κορρέ, Τζίνα Καπατσώρη, Αθήνα 1986) καθώς και τα παλαιότερα συγγράμματα των Φ. Γκρεγκορόβιους, Μεσαιωνική Ιστορία των Αθηνών τ. Ι-ΙΙΙ (Αθήνα 1904-1906 1, 1990-1994 2 ) και Ch. Hopf, Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mittelalters bis auf unsere Zeit, (Leipzig 1867-1868 1, 1960 2 ). Επίσης εκτός από τα ανωτέρω επιστημονικά συγγράμματα υπάρχει και ένας μεγάλος αριθμός άρθρων σχετικά με επιμέρους γεγονότα της ιστορίας του βυζαντινού δεσποτάτου, όπως των R.J. Loenertzt, Pour la Histoire du Péloponése au XIVe siécle (1382-1404), (Byzantina et Franco-Graeca, Roma 1970 σ. 227-265 και RΕB (=ΕΒ) 1 (1943) σ. 152-196), Α.Γ. Μομφερράτος, Οι9 Παλαιολόγοι ε)ν Πελοποννήσω ΕΕΕΚΠ 9 (1913) σ. 169-244, J. Chrysostomides, Corinth 1394-1397: Some new facts, ΒYZANTINA 7 (1975) σ.83-110, O.J. Schmitt, Zur Geschichte der Stadt Glarentza im 15. Jahrhundert Byzantion 65 1 (1995) σ. 98-135, G. Hofmann, Kirchengeschichtliches zur Ehe des Herrschers Theodor II Palaiologos (1407-1443). OS 4 (1955) σ. 129-137, J. W. Barker, On the Chronology of The Activities of Manuel II Paleologus in 1415. BZ 55 (1962) σ. 39-55. Επιπλέον σημαντικότατο επιστημονικό βοήθημα αποτέλεσε το το Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, I-XII, (εκδ. Ε.Trapp, Wien 1976-1996), όπου παρουσιάζονται από τις πηγές, όλα τα πρόσωπα της Παλαιολόγειας περιόδου του βυζαντινού κόσμου. Το θέμα της παρούσας εργασίας όπως προαναφέρθηκε είναι το δεσποτάτο του Μορέως. Η μελέτη μου επικεντρώθηκε αποκλειστικά στην περίοδο κατά την οποία αυτό κυβερνήθηκε από μέλη της δυναστείας των Παλαιολόγων (1382-1460). Χρονικά η εργασία καλύπτει το διάστημα 1382-1449, από την άνοδο στο θρόνο του δεσπότη Θεόδωρου Α Παλαιολόγου έως τη στέψη του Κωνσταντίνου ΙΑ Παλαιολόγου στο Μυστρά και την αναχώρησή του ως αυτοκράτορα για την Κωνσταντινούπολη. Η πρόθεσή μου αρχικά ήταν να καλύψω ολόκληρη την περίοδο μέχρι και την κατάλυση του δεσποτάτου από τους Οθωμανούς (1460) αλλά η 7

έκταση που έπαιρνε η εργασία κυρίως και η ιδιαίτερα πλούσια βιβλιογραφία, καθιστούν τη μελέτη της τελευταίας δεκαετίας του δεσποτάτου αντικείμενο ιδιαίτερης και ξεχωριστής εργασίας. Στόχος μου ήταν να μελετήσω και να αναδείξω με κάθε λεπτομέρεια και ακρίβεια, όλα τα πολιτικά, στρατιωτικά και διπλωματικά γεγονότα του βυζαντινού δεσποτάτου κατά τα τελευταία ογδόντα χρόνια της ύπαρξής του. Για την πραγμάτωση της εργασίας μου στηρίχθηκα σε μεγάλο βαθμό τόσο σε πηγές της εποχής όσο και στα προαναφερθέντα σύγχρονα βοηθήματα και άρθρα (καθώς και σε αρκετά επιπλέον τα οποία παρατίθενται στη βιβλιογραφία), ανάμεσα στα οποία το Le Despotat grec de Morèe v. I: Historie politique κατείχε εξέχουσα θέση. Στη συγγραφή της εργασίας αποφαστική ήταν η βοήθεια και η συνεργασία των καθηγητών μου. Από τη θέση αυτή επιθυμώ ιδιαίτερα να ευχαριστήσω την ομότιμη καθηγήτρια και σεβαστή μου δασκάλα κ. Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη, η οποία δέχτηκε με μεγάλη προθυμία να αναλάβει την εποπτεία της πρωτεύουσας μεταπτυχιακής εργασίας μου. Οι εύστοχες παρατηρήσεις της υπήρξαν καταλυτικές για τη συγγραφή της εργασίας. Ευχαριστίες οφείλω και στην επίκουρο καθηγήτρια κ. Πολυμνία Κατσώνη, τόσο επειδή με ενθάρρυνε να ασχοληθώ με το δεσποτάτο του Μορέως όσο και για τις γνώσεις που μου παρείχε κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στον επίκουρο καθηγητή κ. Ιωάννη Λεοντιάδη και το λέκτορα κ. Ανδρέα Γκουτζιουκώστα για την πρόθυμη βοήθεια και συνεργασία τους καθ όλη τη διάρκεια συγγραφής της διπλωματικής εργασίας, αλλά και στους καθηγητές κ. Θεόδωρο Κορρέ και κ. Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα για τη διδασκαλία και μετάδοση πολύτιμων γνώσεων κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών. Επίσης με την ευκαιρία που μου δίνεται θα ήθελα να ευχαριστήσω και όλους εκείνους με τους οποίους συνεργάστηκα αυτά τα δύο χρόνια στο φιλόξενο χώρο του σπουδαστηρίου της βυζαντινής ιστορίας. Κλείνοντας, επιθυμώ πάνω απ όλα να ευχαριστήσω ολόψυχα τους γονείς μου, οι οποίοι στάθηκαν πολύτιμοι αρωγοί τόσο υλικά όσο και ηθικά καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου στο τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Σε αυτούς αφιερώνω την εργασία αυτή ως ελάχιστο δώρο ευγνωμοσύνης και αγάπης. Ζήσης Τσιόπας Θεσσαλονίκη 2008 8

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ BCH Bulletin de Correspondance Hellénic (École Française d Athènes) Athènes-Paris 1887 κ.ε. ΒYZANTINA Βυζαντινά, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. BΥΖ Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Paris-Liege 1924-1929, Paris-Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. ΒΚΜ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται Θεσσαλονίκη 1970 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München 1950-1990, Stuttgart/Leipzig 1991-1998, München/Leipzig 1999 κ.ε. CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington- Berlin-Wien-Bruxelles-Roma-Thessalonique 1967 κ.ε. CHJ Cambridge Historical Journal CMH Cambridge Medieval History CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Bonnae 1828-1897. ΔΙΠΤ Δίπτυχα Eταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών, Αθήνα 1979 κ.ε. ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Αθήνα 1924 κ.ε. EB Études Byzantines(=Revue des Études Byzantines) ΕΕΕΚΠ Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, Αθήνα 1902 κ.ε. ΕΜΑ Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, Αθήνα 1939 κ.ε. EO Échos d Orient, Paris 1897-1942 [συνεχίστηκε ως Études Byzantines (1943-1946) και ακολούθως ως REB]. HES Hesperia, American School of Classical Studies at Athens 1931 κ.ε. ΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Αθήνα 1978-2000. JOHS The Journal of Hellenic Studies. The Society for the Promotion of Hellenic Studies United Kingdom 1880 κ.ε. ΚΒΕ Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη. ΜΜ Miclosich Müller. NE Νέος Ελληνομνήμων, τ. 1-21, Αθήνα 1904-1921. OCA Orientalia Christiana Analecta OCP Orientalia Christianica Periodica, Pontificio Istituto Orientale Vaticano 1935 κ.ε. ODB Oxford Dictionary of Byzantium v. 1-3. New York- Oxford/ Oxford University Press 1991. OS Ostkirchliche Studien, Ostkirchliches Institut Wuerzburg 1952 κ.ε. PG J.P. Migne, Patrologiae cursus completes, Series graeca, 9

Paris 1857-1906. PLP Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, I-XII, εκδ. Ε.Trapp, Wien 1976-1996. ΠΠ Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, Αθήνα 1912-1930. ΠΕΛΟΠ Πελοποννησιακά Eταιρεία Πελοποννησικών Σπουδών 1956 κ.ε. REB Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. REG Revue des Études Grecques, Paris 1888 κ.ε. ROL Revue de l Orient Latin. Paris 1892 κε. RSBS Rivista di Studi Bizantini e slavi. Bologna 1981 κ.ε. SBN Studi Bizantini e Neollenici. Napoli-Roma 1924-1963. SΡΕC Speculum, Journal of Medieval Studies, Cambridge, Massachusetts 1925 κ.ε. ΣYMM Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1966 κ.ε. ΘΑΣ Θασιακά, Θασιακή Ένωση Ελλάδας 1984 κ.ε. VR Variorum Reprints ΖRVI Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta. Recueil des Travaux de l Académie Serbe/Institut d Études Byzantines, Beograd 1952 κ.ε. 10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ 'Ανωνύμου (Ισίδωρος Κιέβου), Πανηγυρικός 'Ανωνύμου (Ισίδωρος Κιέβου), Πανηγυρικός ει)ς Μανουήλ και\ )Ιωάννην Η του_ς Παλαιολόγους. ΠΠ Γ σ. 132-199, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). 'Απόφασις τω~ν Βενετικω~ν α)ρχω~ν 'Απόφασις τω~ν Βενετικω~ν α)ρχω~ν περι\ διευκολύνσεως του~ ει)ς Πελοπόννησον πλου τη~ς μνηστη~ς Θεόδωρου Β Παλαιολόγου Κλεόπης Μαλατέστα. ΠΠ Δ σ. 143, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Βησσαρίωνος, Μονω δία Βησσαρίωνος, Στίχοι ι0αμβικοί J.A.Buchon, Recherches historiques Chalkokondyles Μονω δία ε)πι_ τη~ θειοτάτη και_ ευ)σεβει~ κυρία η(μω~ν τη~ α)οιδίμω και\ μακαριτίδι βασιλίσση κυρα~ Κλεόπη τη~ Παλαιολογίνη συγγραφει=σα παρά του~ ε)ν ιερομονάχοις Βησσαρίωνος. ΠΠ Δ σ. 154-160 εκ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Βησσαρίωνος, Στίχοι ι0αμβικοί ε0πιτύμβιοι ε0πι τη~ μακαρίτιδι και_ α0οιδίμω κυρία η(μω~ν βασιλίδι κυρία Θεοδώρα τη~ Παλαιολογίνη ποιηθέντες παρα_ Βησσαρίωνος ι9ερομονάχου. ΠΠ Δ σ. 94-95 εκ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1924 (ανατύπωση 1972). J.A.Buchon, Recherches historiques sur la principaute francaise de Morée et ses Hautes Baronnies v. I : Le Livre de la Conqueste de la Princée de la Morée. v.ii : Βιβλίον της Κουγκέστας (et autre poème Grec inédit suivi du code diplomatique de la Princée de Morée), Paris 1845. N. Nicoloudis, Laonikos Chalkokondyles. A Translation and Commentary of the «Demonstrations Historiques» (Βοοks I-III). Αθήνα 1996. Χαλκοκονδύλης Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, 'Αποδείξεις 9Ιστοριω~ν, Laonici Chalcocondylae Atheniensis Historiarum, Libri Decem, ed. I.Bekker, (CSHB) Bonnae 1843. Χειλάς (Νικηφόρος), Μονω δία Χειλάς (Νικηφόρος), Μονω δία ε)πι_ τη~ θειοτάτη και_ ευ)σεβει~ κυρία η(μω~ν τη~ α)οιδίμω και\ μακαριτίδι βασιλίσση Κλεόπη τη~ Παλαιολογίνα 11

πονηθει=σα πρίγκιπι τω~~ Χειλα~. ΠΠ Δ σ. 144-152 εκδ. Σπ. Λάμπρος Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Chr. bréve(=χρονικόν Σύντομον) Chr. br. mor. Cronaca Tocco Χρον. Μορ. Χρον. Τούρκων Σουλτ. Chronicon bréve, éd. I.Bekker, στο κείμενο του Δούκα (Ducas, Historia Byzantina, Bonnae 1834). La Chronique bréve moréote de 1423, ed. R.J.Loenertz, Texte, traduction et commentaire extraut de Mélanges Eugéne Tisserant v.ii (studi e Testi, 232), Vaticano 1964. Cronaca dei Tocco di Cefalonia (di Anonimo). G. Schiro, Prolegomeni, Testo critico e Traduzione, (CFHB v. X ) series Italica Roma, 1975. Το\ Χρονικόν του~ Μορέως. Το\ 'Ελληνικόν κείμενον κατά τον κώδικα τη~ς Κοπεγχάγης μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών εκ του Παρισίου. Προλ. Ρ.Η. Αποστολίδη εισ., υποσ., επεξ. Π.Π. Καλονάρος σχέδια Γ. Πανουτσόπουλος 1990. Χρονικό περί τω~ν Τούρκων Σουλτάνων (κατά τον Βερβερινόν ε((λληνικόν κώδικα 111). Γ. Ζώρας, Αθήνα 1958. Δημητρίου Πεπαγωμένου, Μονω δία Δημητρίου Πεπαγωμένου, Μονω δία ε)πι_ τη~ θειοτάτη και_ ευ)σεβει~ κυρα~ η(μω~ν τη~ α)οιδίμω και\ μακαριτίδι βασιλίσση Κλεόπη τη~ Παλαιολογίνα σ. 224-229. (G. Schmalzbauer, Eine bisher unedierte Monodie auf Kleope Palaiologina von Demetrios Pepagomenos JÖB 20 (1971) σ. 223-240). Δημ. Χρυσολωρά, Σύγκρισις παλαιω~ν α)ρχόντων Cydonés (Δημ. Κυδώνης) Δημητρίου Παλαιολόγου, α)ργυρόβουλλον περί τω~ν υι(ω~ν του~ Γεμιστου~ Δημητρίου Χρυσολωρα~, Σύγκρισις παλαιω~ν α)ρχόντων και_ νέου του~ νυ_ν αυ)τοκράτορος (Μανουήλ Παλαιολόγου), ΠΠ Γ σ. 240-243, εκδ. Σπ. Λάμπρος Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). Démétrius Cydonés, Correspondance, par R.J. Loenertzt, v. 2 Vatican 1960. Δημητρίου Παλαιολόγου, α)ργυρόβουλλον ε)πικυρου~ν τα_ς κτη_σεις τω~ν υι(ω~ν του~ Γεμιστου~ Φανα_ριον και_ Βρύσιν ΠΠ Δ σ. 192-195, εκδ. Σπ. Λάμπρος Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Dölger, Regesten Dölger Fr., Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453(Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit) v.1:565-1025. v.2:1025-1204. v.3:1204-1282. v.4:1282-1341. v.5:1341-1453. München-Berlin 1931-1965. Δούκας (Ducas) Ducae, Historia Byzantina (Michaelis Ducae Nepotis) ed. I. Bekker, (CSHB) Bonnae 1834. 12

Ellissen, Analekten Ellissen, Analekten der mittel-und neugriechischen Literatur bd. I-V Leipzig (1855-1862 1 ) 1976. Γεωργίου Γεμιστου~~, Ει)ς Μανουήλ Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, Νόμων Συγγραφή Γεωργίου του Σχολαρίου, 4Απαντα τα 'Ευρισκόμενα Γεωργ. Σχολαρίου, 'Εγκώμιον Γεωργίου Σχολαρίου, 'Επιτάφιος Γράμμα του~ κοινού τη~ς Φλωρεντίας ευ)χαριστούντος το_ν Κωνσταντι=νον Παλαιολόγον Γράμματα τη~ς Βενετικής Πολιτείας προ\ς το\ν Μανουήλ Παλαιολόγον Γεωργίου Γεμιστου~, Ει)ς Μανουήλ Παλαιολόγον περί τω~ν ε)ν Πελοποννη~σω πραγμάτων ΠΠ Γ σ. 247-265 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, Νόμων Συγγραφή. Πρόλογος : Diether Roderich Reinsch, εισ.-μτφρ-σχόλια: Δ.Κ. Χατζημιχαήλ. Θεσσαλονίκη 2005. Γεωργίου του Σχολαρίου, 4Απαντα τα_ 'Ευρισκόμενα 1-8. Georges Scholares, Oeuvres Completes 1-8 publ. L. Petit, X.A. Siderides, M. Jugie, Paris 1928. Γεωργίου Σχολαρίου, 'Εγκώμιον του~ ο(σίου Λεοντίου του~ ε)ν 'Αχαι5α. ΠΠ Β σ. 161-168, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1924 (ανατύπωση 1972). Γεωργίου Σχολαρίου, Του~ σοφωτάτου διδασκάλου και_ καθολικου~ κριτου~ τω~ν 9Ρωμαι_ων κυ~ρ Γεωργίου του~ Σχολαρίου. 'Επιτάφιος ε)πι_ τω~ μακαρι_τη και_ α)οιδι_μω δεσπότη κυ~ρ Θεοδω~ρω Παλαιολο_γω τω ~ πορφυρογεννήτω. ΠΠ Β σ. 3-13, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1924 (ανατύπωση 1972). Γράμμα του~ κοινού τη~ς Φλωρεντίας ευ)χαριστούντος το_ν Κωνσταντι=νον Παλαιολόγον ω~ς δεσπότην Πελοποννήσου. ΠΠ Δ σ. 31 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Γράμματα τη~ς Βενετικής Πολιτείας προς τον Μανουήλ Παλαιολόγον. Επιστολές Α, Β ΠΠ Γ σ. 127-131, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). Γρηγοράς Ν. Γρηγοράς, 9Ρωμαι+κή 9Ιστορία, v. I-III εκδ. L. Schopen, (CSHB), Bonnae 1829, 1830,1855. G.Hofmann, Epist. Pont. G.Hofmann, Epistolae Pontificiae ad Concilium Florentinum spectantes. Ed G. Hofmann I-III. Roma 1940. Ch. Hopf, Chroniques gréco-romanes Ch. Hopf, Chroniques gréco-romanes inedites ou peu connues. Berlin 1873. N. Iorga, Notes et extraits N. Iorga, Notes et extraits pour servir à l histoire des Croisades au XVe siècle, v. I-V, Paris Bucarest, 1899-1915. 'Ιωάννου του~ Δοκειανου~,'Εγκώμιον ει0ς Κωνσταντι=νον Παλαιολόγον 'Ιωάννου του~ Δοκειανου~,'Εγκώμιον ει0ς το_ν βασιλέαν Κωνσταντι=νον το_ν Παλαιολόγον ΠΠ Α σ. 221-231 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1923 (ανατύπωση 1972). 13

'Ιωάννου του~ Ευ)γενικού, Ει)ς τάφον Δημητρίου Λεοντάρη ε1τεροι η)ρωικοί 0Ιωάννου του Ευγενικού, Στίχοι ει)ς τάφον Δημητρίου του~ Λεοντάρη 'Ιωάννου του~ Ευ)γενικού, Ει)ς τάφον Δημητρίου Λεοντάρη ε1τεροι η)ρωικοί ΠΠ Α σ. 214 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1923 (ανατύπωση 1972). 0Ιωάννου του Ευγενικού Στίχοι ει)ς τάφον του~ κυρου~ Δημητρίου του~ Λεοντάρη ε)ν τη~ μονη~ τη~ς Πέτρας ΠΠ Α σ. 213 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1923 (ανατύπωση 1972). 'Ιωάννου του Ευγενικού, 9Υπόμνημα παραινετικόν 'Ιωάννου Η Παλαιολόγου, χρυσόβουλλον Καντακουζηνός 'Ιωάννου Διακόνου Ευγενικού, 9Υπόμνημα παραινετικόν ε0πι_ διορθώσει βίου και_ α)ρχη~ τη~ς κατά Χριστόν πολιτείας προς τον δεσπότην κυρ Θεόδωρον τον πορφυρογέννητον, οτε το μοναχικόν ε0πόθει σχη~μα ΠΠ Α σ. 67-111. εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1912-1923 (ανατύπωση 1972). 'Ιωάννου Η Παλαιολόγου, χρυσόβουλλον περί τη~ς ει)ς Γεωργίου Γεμιστόν δωρεα_ς του~ Φαναρίου και_ τη~ς Βρύσεως, ΠΠ Γ σ. 331-333, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). 'Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορία (CSHB) Ioannis Cantacuzeni Eximperatoris Historiarum Libri IV éd L. Schopen, v. Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, Bonnae 1828-1834. B. Krekić, Dubrovnik B. Krekić, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au moyen âge (Documents et recherches sur l èconomie des pays byzantins, islamiques et slaves et leur relations commerciales au moyen âge, V) Paris 1961. Κριτόβουλος Κριτόβουλος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, 'Αργυρόβουλλον Κριτόβουλος ο_ 1Ιμβριος, Ιστορίαι. Critobuli Imbriotae Historiae (CFHB) εκδ. D.R. Reinsch Berolini et Novi Eboraci 1983. Κριτοβούλου του~ 'Ιμβρίου, 9Ιστορίαι. Εισ.-μτφρσχόλια D.R. Reinsch-Φ.Κολοβού, εκδ. Κανάκη Αθήνα 2005. Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, 'Αργυρόβουλλον δι ου παραχωρούνται κτήματα ε0ν Πελοποννη~σω ει0ς το_ν Δημήτριον Μαμωνάν Γρηγοράν (1444) ΠΠ Δ σ. 17-18, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Χρυσόβουλλον Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, χρυσόβουλλον δι ου ε)πικυρου~νται αι(( κτη~σεις τω~ν υι(ω~ν του~ Γεμιστου~ ΠΠ Δ σ. 19-22, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Σπ. Λάμπρος, 'Ενθυμήσεων η1τοι χρονικών σημειωμάτων Σπ. Λάμπρος, 'Ενθυμήσεων η1τοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώτη (αρ. 1-562) ΝΕ 7 (1910) σ. 14

113-313. R.J. Loenertz, Gestae Theodori Μάζαρις Manuel II Paleologus, Funeral Oration Manuel Paléologue, Lettres R.J. Loenertz, Res Gestae Theodori Ioann. F. Paleologi. Titulus metricus A.D. 1389, ΕΕΒΣ 25 (1955) Αθήνα. Διάλογος Νεκρικός, )Επιδημία Μάζαρι ε)ν 3Αδου. J.Fr. Boissonade, Anecdota Graeca v. III, σ. 112-186, Paris 1829. Manuel II Paleologus, Funeral Oration on his brother Theodore, ed. J. Chrysostomides Introduction, Text, Translation, Notes, (CFHB 26), Thessalonike 1985. Lettres de l empereur Manuel Paléologue. ed. Émile Legrand Paris 1893. Μανουήλ Β Παλαιολόγος Μανουήλ του ~ 9Ραούλ, 'Επιστολαι= Μάρκου Μοναχού, Στίχοι ει))ς τη_ν Κόρινθον Μανουήλ Χρυσολωρά, Λόγος Nikolai de Marthono(=Martoni), Pelerinage a Jerusalem MΜ Λόγος ε)πιτάφιος ει)ς το&ν αυ)ταδελφόν αυ)του~ δεσπότην πορφυρογέννητον κυ&ρ Θεόδωρον. Σπ. Λάμπρος, ΠΠ Γ σ. 11-119, Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). R.J. Loenertz, Μανουήλ του~ 9Ραούλ 'Επιστολαι~ Emmanuelis Raul Epistolae XII. ΕΕΒΣ 26 (1956) σ. 130-163. Μάρκου Μοναχού, Στίχοι ει)ς τη_ν Κόρινθον και_ ει)ς τη_ν στήλην του~ α(γίου η(μω~ν αυ)θέντου του~ δεσπότου του~ πορφυρογεννήτου. Ει)ς τη_ν πύλην τη~ς Κορίνθου. ΠΠ Δ σ. 11, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Μανουήλ Χρυσολωρά, Λόγος προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β Παλαιολόγο. Εισαγ. και εκδ. Χ.Γ. Πατρινέλης Δ.Ζ. Σοφιανός. Ακαδημία Αθηνών Κέντρο Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού. Αθήνα 2001. Nicolai de Martono, notarii liber peregrintionis ad loca Sancta. ed. L. Le Grand (Relation du pèlerinage à Jerusalem de Nicolas Martoni, notaire italien, 1394-1395), ROL 3 (1895) σ. 577-669. Miclosich F. Müller J. Acta et diplomata graeca medii aevi, τ. 1-6, Vienne 1860-1890. E. Mioni, Una inedita Cronaca bizantina E. Mioni, Una inedita Cronaca bizantina RSBS 1 (1981) σ. 71-87. L. Mohler, Kardinal Bessarion L. Mohler, Kardinal Bessarion als Theologe, Humanist und Staatsman v. I-III Paderborn 1942. ΜP Μonumenta Peloponnesiaca. Documents for the history of the Peloponnese in the 14 th and 15 th centuries. Ed. by J. 15

Chrysostomides, Porphyrogenitus 1995. Παχυμέρης Χρονικόν Γεωργίου Παχυμέρη του~ πρωτεκδίκου και διακαιοφύλακος, εκδ. J. Failler, Georges Pachymeres, Relation historiques, I-IV. (CFHB XXIV/1-40), Paris 1984-1999. Patrologia Graeca J.P. Migne, Patrologiae cursus completes, Series graeca, τ. 156 σ. 174-307, Paris 1857-1906. Πλήθωνος, μονω δία Πλήθωνος του~ σοφωτάτου μονωδία ε)πί τη~ α)οιδίμω βασιλίδι Κλεόπη. ΠΠ Δ σ. 161-176 εκδ. Σπ. Λάμπρος Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Πλήθωνος, Συμβουλευτικός Πλήθωνος, Συμβουλευτικός προς τον Δεσπότην Θεόδωρον περί τη~ς Πελοποννη~σου. ΠΠ Δ σ. 113-136, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). P. Schreiner, Bραχέα Χρονικά P.Schreiner, Βραχέα Χρονικά (Die Byzantinischen Kleinchroniken CFHB 12/1, 12/2, 12/3 series Vindobonensis) Wien 1975. Sphrantzés G. Sphrantzes G., (Chronicon Minus) Memorii 1401-1477. (Chronicon Majus) Pseudo-Phrantzes: Macarie Mellisinos, Chronica 1258-1481, éd. V. Grecu (Scriptores Byzantini V), Bucarest 1966. S. Syropoulos, «Mémoires» Les «Mémoires» du Grand Ecclésiarque de l Église de Constantinople Sylvestre Syropoulos sur la concile de Florence (1438-1439). Par V. Laurent, Paris 1971. Σιγισμούνδου, 'Επιστολή πρός 'Ιωάννην Η Παλαιολόγον Θεοδώρου Παλαιολόγου Β, α)ργυρόβουλλον περί Γεωργίω Γεμιστω~ Θεοδώρου Παλαιολόγου Β, α)ργυρόβουλλον περί Κλεόπης Θεοδώρου Παλαιολόγου Β, α)ργυρόβουλλον περί υιω~ν Γεμιστου~ Θεοδώρου Παλαιολόγου, Γράμμα προς Αμεδαίο Ζ τον Σαβαυδικόν 'Επιστολή του~ αυ)τοκράτορος Γερμανίας Σιγισμούνδου προ_ς 'Ιωάννην Η Παλαιολόγον ΠΠ Γ σ. 323, εκδ. Σπ. Λάμπρος Αθήνα 1926 (ανατύπωση 1972). Θεόδώρου Παλαιολόγου Β, α)ργυρόβουλλον δι/ ου( χορηγει~ται τω~ Γεωργίω Γεμιστω~ το_ κάστρον και_ η( χω_ρα του~ Φαναρίου. ΠΠ Δ σ. 104-106, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Θεοδώρου Παλαιολόγου Β, α)ργυρόβουλλον περί της μνηστής Κλεόπης Μαλατέστα, ΠΠ Δ σ. 102-103 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Θεοδώρου Παλαιολόγου Β, α)ργυρόβουλλον επικυρουν τας κτησεις τω~ν υιω~ν του~ Γεμιστου~ Φανάριον καί Βρύσιν, ΠΠ Δ σ. 106-109, εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). Θεοδώρου Παλαιολόγου, Γράμμα προς Αμεδαίο Ζ τον Σαβαυδικόν ΠΠ Δ σ. 3-10 εκδ. Σπ. Λάμπρος, Αθήνα 1930 (ανατύπωση 1972). 16

F. Thiriet, Régestes F.Thiriet, Régestes des délibéretions du Sénat de Venise concernant la Romanie, v. I: 1329-1399, II: 1400-1430, III: 1431-1463 (=Documents et recherches sur l économie des pays byzantins, islamiques et slaves et leur rélations commerciales au Moyen-Age I,II,IV) Paris-La Haye 1958, 1959,1961. Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Κ. Άμαντος, Σχέσεις Κ. Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων από του 11 ου αιώνος μέχρι του 1821. τ. Α Οι πόλεμοι των Τούρκων προς κατάληψη των Ελληνικών χώρων 1071-1571, Αθήνα 1955. Μ.Α.Andreeva, Torgovij dogorov Vizantii i Dubrovnika Α.Bakalopoulos, Les limites Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία Μ.Α. Andreeva, Torgovij dogorov Vizantii i Dubrovnika i istorija ego podgotovki BS 6 (1936) σ. 110-164. A. Bakalopoulos: Les limites de l empire byzantin depuis la fin du XIV e siècle jusqu à sa chute (1453). BZ 55 (1962) σ. 55-66. Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ. Α - Η Θεσσαλονίκη 1961-1988. J. W. Barker, Activities of Manuel II Paleologus in 1415 J. W. Barker, On the Chronology of The Activities of Manuel II Paleologus in 1415. BZ 55 (1962) σ. 39-55. J.W. Barker, Manuel II J.W. Barker, Manuel II Paleologus, 1391-1425. A Study in Late Byzantine Statesmapship, New Jersey 1969. H.-G. Beck, Reichsidee und nationale Politik H.-G. Beck, Reichsidee und nationale Politik im spätbyzantinischen Staat BZ 53 (1960) σ. 86-94. Ι.Κ. Βογιατζίδη, Προσθη~και Προλόγου E.W. Bodnar, Cyriacus of Ancona Ι.Κ. Βογιατζίδη, Προσθη~και Προλόγου ΠΠ Β σ. λη -μδ, Αθήνα 1912-1924 (ανατύπωση 1972). E.W. Bodnar, Cyriacus of Ancona and Athens. Coll. Latomus v. XLIII, Bruxelles-Berchen 1960. A. Bon, La Morée Franque A. Bon, La Morée Franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d Achaie (1204-1430) v. I-II Paris 1969. 17

P. Charanis, Strife P. Charanis, The Strife Among the Paleologi and the Ottoman Turks, 1370-1402. Byzantion 16 (1942-1943) σ. 286-313. Ν. Cheetham, Medieval Greece Ν. Cheetham, Medieval Greece. Yale University Press New Haven and London 1981. J. Chrysostomides, An unpublished letter J. Chrysostomides, An unpublished letter of Nerio Acciaiuoli, ΒYZANTINA 7 (1975) σ.113-127. J. Chrysostomides, Corinth J. Chrysostomides, Corinth 1394-1397: Some new facts, ΒYZANTINA 7 (1975) σ.83-110 J. Delaville le Roulx, La France en Orient J. Delaville le Roulx, La France en Orient au XIV siècle. Expeditions du Maréchal Boucicaut. Paris 1885-1886. J. Delaville le Roulx, Les Hospitaliers J. Delaville le Roulx, Les Hospitaliers à Rhodes jusqu a la mort de Philibert de Naillac (1310-1421), Paris 1913 1. Les Hospitaliers à Rhodes (1310-1421) intrd. by A. Luttrell VR London 1974 2. G.T. Dennis, Byzantine -Turkish treaty of 1403 G.T. Dennis, The Byzantine -Turkish treaty of 1403 OCP 33 (1967) σ.72-88. G.T. Dennis, Capture of Thebes G. T. Dennis, The Capture of Thebes by the Navarrese (6 March 1378) and Other Chronological Notes in two Paris Manuscripts. Κεφ. XV σ. 42-50. VR London 1982. G.T. Dennis, Reign G.T. Dennis, The Reign of Manuel II Paleologus in Thessalonica, 1382-1387, OCA 159 Roma 1960. Ch. Diehl, Figures Byzantines Ch. Diehl, Figures Byzantines, v.i-ii Paris 1948. B. Ferjančič, Despoti B. Ferjančič, Despoti u Vizantiji i Južnoslav, (Die Despoten in Byzanz und den Südslavischen Ländern) Beograd 1960. B.Ferjančič, Medjusobni sukobi poslednjih Paleologa B. Ferjančič, Medjusobni sukobi poslednjih Paleologa (1425-1449) ZRVI 16 (1975) σ.131-160 (Les Luttes intestines entre les derniers Palèologues 1425-1449). J. Finley, Corinth J. Finley, Corinth in Middle Ages Speculum 7 (1932) σ. 477-499. D.J. Geanakoplos, Byzantine and Western Cultures D.J. Geanakoplos, Interaction of the «Sibling» Byzantine and Western Cultures in the Middle Ages and the Italian- Renaissaince (330-1600). New Haven and London, Yale University Press 1976. D. J. Geanakoplos, Greek Scholars in Venice D. J. Geanakoplos, Greek Scholars in Venice. Studies in the Dissemination of Greek learning from Byzantium to Western Europe. Harvard University Press Cambridge Massachusetts 1962. 18

Δ.Κ. Γιαννακόπουλος, Δουκάτο Αθηνών Δ.Κ. Γιαννακόπουλος, Δουκάτο Αθηνών. Η κυριαρχία των Acciaiuoli. Θεσσαλονίκη 2006. E. Gerland, Neue Quellen E. Gerland, Neue Quellen zur Geschichte des Lateinischen Erzbistums Patras. Leipzig 1903. G. Gerola, L effige G. Gerola, L effige del despota Giovanni Cantacuzeno, Byzantion 6 (1931) σ. 379-387. J. Gill, Council of Florence J. Gill, The Council of Florence, Cambridge 1959. J. Gill, John VIII Palaeologus J. Gill, John VIII Palaeologus, A character Study. Studi Bizantini e Neoellenici (SBN 9) Silloge Bizantina in onore di Silvio Giuseppe Mercati. Roma 1957. V. Grecu, Georgios Sphrantzes V. Grecu, Georgios Sphrantzes Leben und Werk Makarios Melissenos und sein Werk Die Ausgabe BS 26 (1965) σ. 62-73. Φ. Γκρεγκορόβιους, Ιστορία των Αθηνών Φ. Γκρεγκορόβιους, Μεσαιωνική Ιστορία των Αθηνών τ. Ι- ΙΙΙ Αθήνα 1990-1994. R. Guilland, Le protovestiarite George Phrantzès R. Guilland, Le protovestiarite George Phrantzès REB 6 (1948) σ. 48-58. Η. Ηunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Η. Ηunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία τ. Α -Γ. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών 3. μτφρ. Τ. Κόλιας, Κ. Συνέλλη, Γ.Χ. Μακρής, Ι. Βάσσης ΜΙΕΤ Αθήνα 2001. G.Hofmann, Ehe G.Hofmann, Kirchengeschichtliches zur Ehe des Herrschers Theodor II Palaiologos (1407-1443). Ostkirchiliche Studien 4 (1955) σ. 129-137. Ch. Hopf, Analekten Ch. Hopf, Veneto-Byzantinische Analekten. Wien 1859. Ch. Hopf, G G Ν.Iorga, Geschichte Ch. Hopf, Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mittelalters bis auf unsere Zeit, Leipzig 1960. Ν.Iorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, v. I-V Gottha 1908-1913. H. Kalligas, Monemvasia H. Kalligas, Byzantine Monemvasia, The Sources, Monemvasia 1990. Ν. Καζάζης, Πλήθων Ν. Καζάζης, Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων και ο κοινωνισμός κατά την Αναγέννησιν. ΕΕΕΚΠ 1 (1902-1903) σ. 5-48. Π. Καλλιγάς, Λασκαρίδαι-Παλαιολόγοι Π. Καλλιγάς, Λασκαρίδαι-Παλαιολόγοι, από της πρώτης(1204) μέχρι της τελευταίας αλώσεως (1453). Μελέται Βυζαντινής Ιστορίας, προλ. Αλ. Σαββίδης, Αθήνα 1997 2 (Αθήνα 1894 1 ). Δ. Καμπούρογλου, Χαλκοκονδύλαι Δ. Καμπούρογλου, Οι9 Χαλκοκονδύλαι. Μελέται 19

Βυζαντινής Ιστορίας, προλ. Αλ. Σαββίδης, Αθήνα 1997 2 (1926 1 ). Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 5 1996. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας 5 Θεσσαλονίκη 1987. Π. Κατσώνη, Ιδεολογικοπολιτικές προσεγγίσεις Π. Κατσώνη, Ιδεολογικοπολιτικές προσεγγίσεις και Οικονομικές σχέσεις Κωνσταντινουπόλεως και Μυστρά κατά το β μισό του 14 ου αι. σ. 1-31. A. Keller, Cardinal Bessarion A. Keller. A Byzantine Αdmirer of Western Progress: Cardinal Bessarion CHJ 11 3 (1955) σ. 343-348. Α. Κοντογιαννοπούλου, Εσωτερική πολιτική Ανδρόνικου Β Α. Κοντογιαννοπούλου, Η εσωτερική πολιτική του Ανδρόνικου Β Παλαιολόγου (1282-1328) Διοίκηση Οικονομία. ΚΒΕ Θεσσαλονίκη 2004. L. Labowsky, Bessarion s Library L. Labowsky, Bessarion s Library and the Biblioteca Marciana. Six Early Inventories. Roma 1979. Sp. Lambros, Tavia Σπ. Λάμπρος, 9Η α3λωσις του~ τείχους Σπ. Λάμπρος, Κωνσταντι=νος Παλαιολόγος Γραίτζας Σπ. Λάμπρος, Νέα προσθήκη ει0ς τα_ περί τειχίσεως του~ 'Ισθμου~ Σπ. Λάμπρος, 9Ο Κωνσταντι=νος Παλαιολόγος ω(ς σύζυγος Σπ. Λάμπρος, Προσθήκη ει0ς τα_ περί τω~ν τειχω~ν του~ 'Ισθμου~ Σπ. Λάμπρος, Τα τείχη του~ )Ισθμου~ τη~ς Κορίνθου V. Laurent, Un nouvelle foundation monastique des Choumnos Sp. Lambros, Tavia eine verkannte mittelgriechische Stadt. BZ 7 (1897) σ. 309-315. Σπ. Λάμπρος, 9Η α3λωσις του~ τείχους του~ 'Ισθμου~ υ(πό του~ Μουράτ ΝΕ 5 (1908) σ. 115-116. Σπ. Λάμπρος, Κωνσταντι=νος Παλαιολόγος Γραίτζας. 9Ο α)μύντωρ του~ Σαλμενίκου ΝΕ 11 (1914) σ. 260-288. Σπ. Λάμπρος, Νέα προσθήκη ει0ς τα_ περί τειχίσεως του~ 'Ισθμου.~ ΝΕ 4 (1907) σ. 239-243. Σπ. Λάμπρος, 9Ο Κωνσταντι=νος Παλαιολόγος ω(ς σύζυγος ε)ν τη~ ι(στορία και_ τοίς θρύλοις. ΝΕ 4 (1907) σ. 417-466. Σπ. Λάμπρος, Προσθήκη ει0ς τα_ περί τω~ν τειχω~ν του~ 'Ισθμου~ τη~ς Κορίνθου κατά του~ς μέσους αι0ώνας ΝΕ 4 σ. 20-26. Σπ. Λάμπρος, Τα τείχη του~ )Ισθμου~ τη~ς Κορίνθου κατά του~ς μέσους αι)ώνας ΝΕ 2 (1905) σ. 435-489. V. Laurent, Un nouvelle foundation monastique des Choumnos: la Nea Moni de Thesalonique, REB 13(1955) σ. 109-132. P. Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο P. Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204-1500. (μτφρ Γ. Κουτσουνέλος) Αθήνα 1995 R.J.Loenertzt, Autour du Chronicon Maius R.J.Loenertzt, Autour du Chronicon Maius attribuè a 20

Georges Phrantzès. Byzantina et Franco-Graeca σ. 3-44 Roma 1970. R.J.Loenertzt, Byzantina et Franco-Graeca R.J. Loenertzt, Byzantina et Franco-Graeca, Roma 1970. R.J.Loenertzt, Épitre R.J. Loenertzt, Épitre de Manuel II Paléologue aux moines David et Damien 1416. Studi Bizantini e Neoellenici v. 9 σ. 294-304. Silloge Bizantina in onore di Silvio Giuseppe Mercati Rpma 1957. R.J.Loenertzt, Hospitaliers et Navarrais R.J. Loenertzt, Hospitaliers et Navarrais en Gréce 1376-1383, Regestes et Documents. Byzantina et Franco-Graeca, Roma (1970) σ. 329-369. R.J. Loenertz, La date de la letter Θ R.J. Loenertzt, Péloponése R.J. Loenertzt, Prostagma R.J. Loenertz, La date de la letter Θ de Manuel Paléologue et l inauthenticité de Chronicon Maius de Georges Phrantzès EO 39 (1940) σ. 91-99. R.J. Loenertzt, Pour la Histoire du Péloponése au XIVe siécle (1382-1404). Byzantina et Franco-Graeca, Roma 1970 σ. 227-265 και RΕB (=ΕΒ) 1 (1943) σ. 152-196. R.J. Loenertzt, Un Prostagma Perdu de Theodore Ier Paléologue Regardant Thessalonique (1380/82?). ΕΕΒΣ 25 (1955) σ.170-172. J. Longnon, L empire Latin J. Longnon, L empire Latin de Constantinople et la principauté de Morée, Paris 1949. A. Luttrel, The Latins of Argos and Nauplia 1311-1394 A. Luttrel, The Latins of Argos and Nauplia 1311-1394 Κεφ.VIII. Latin Greece, The Hospitallers and the Crusades 1291-1440 VR London 1982. A. Luttrel, Βυζάντιο και Ιωαννίτες A. Luttrel, Το Βυζάντιο και οι Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου (1306-1409) Σύμμεικτα 11 (1997) σ. 189-207. J. Mahlerbe, Constantin XI J. Mahlerbe, Constantin XI. Dernier empereur des Romains. Academie-Brulant 2001. L. Maksimović, Provincial administration L.Maksimović, The Byzantine Provincial administration under the Palaiologoi. Amsterdam 1988. Chr. Maltezou, Political views of Bessarion Chr. Maltezou, Still more on the political views of Bessarion σ. 99-105 (ηλεκτρ. διευθ. www.europa-zentrumwuerzburg.de/unterseiten/band 12-Maltezou pdf. Χ. Μαλτέζου, Ηγεμονία Αχαΐας Χ. Μαλτέζου, Ηγεμονία Αχαΐας. Λατινοκρατούμενη Ελλάδα-Βενετικές και Γενουατικές κτήσεις ΙΕΕ τ. Θ σ. 270-272. Χ. Μαλτέζου, Οι ιστορικές περιπέτειες της Κορίνθου Χ. Μαλτέζου, Οι ιστορικές περιπέτειες της Κορίνθου στα τέλη του 14 ου αι. Σύμμεικτα 3 (1979) σ. 29-51, Αθήνα. Χ. Μαλτέζου, Οι Πελοποννησιακές κτήσεις της Χ. Μαλτέζου, Οι Πελοποννησιακές κτήσεις της Βενετίας. 21

Βενετίας Χ. Μαλτέζου, Προσωπογραφικά Βυζαντινής Πελοποννήσου Λατινοκρατούμενη Ελλάδα-Βενετικές και Γενουατικές κτήσεις ΙΕΕ τ. Θ σ. 275-276. Χ. Μαλτέζου, Προσωπογραφικά Βυζαντινής Πελοποννήσου και ξενοκρατούμενου Ελληνικού χώρου (με αφορμή τον φάκελο Foscari της Βενετίας). Σύμμεικτα 5 (1983) σ. 1-27. Χ. Μαλτέζου, Το δεσποτάτο του Μορέως Χ. Μαλτέζου, Το δεσποτάτο του Μορέως (1262-1461). ΙΕΕ τ. Θ σ. 282-291. Ι. Μαμαλάκης, Γεώργιος Γεμιστός Ι. Μαμαλάκης, Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων. Byzantinischneugriechischen jahrbucher, Αθήνα 1939. F. Masai, Pléthon F. Masai, Pléthon et le Platonism de Mistra, Paris 1956. Λ. Μαυρομάτης, Ο Καρδινάλιος Βησσαρίων Λ. Μαυρομάτης, Ο Καρδινάλιος Βησσαρίων και ο εκσυγχρονισμός της Πελοποννήσου. Σύμμεικτα 9Β (1994) σ. 41-51. W.E. McLeod, Kiveri and Thermisi W.E. McLeod, Kiveri and Thermisi HES 31 (1962) σ. 378-392. Α. Μηλιαράκης, Οικογένεια Μαμωνά Α. Μηλιαράκης, Οικογένεια Μαμωνά. Ιστορική και Γενεαλογική μελέτη της οικογένειας Μαμωνα από της εμφανίσεως αυτής εν τη ιστορία μέχρι σήμερον (1248-1902). Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών Αθήνα (1902 1 ) 1988 2. W. Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας W. Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204-1566). (μτφρ. Αγ. Φουριώτη γ εκδ., Αθήνα 1997. 1 η εκδ. Λονδίνο 1908, The Latins in the Levant, A History of Frankish Greece (1204-1566). W. Miller, Monemvasia W. Miller, Monemvasia. JOHS 27 (1907) σ. 229-241, 300-301. G. Millet, Inscriptions Byzantines de Mistra G. Millet, Inscriptions Byzantines de Mistra. BCH 23 (1899) σ. 97-156. Α.Γ. Μομφερράτος, Παλαιολόγοι Α.Γ. Μομφερράτος, Οι9 Παλαιολόγοι ε)ν Πελοποννήσω. ΕΕΕΚΠ 9 (1913) σ. 169-244. J. Monfasani. Byzantine Scholars in Renaissance Italy J. Monfasani. Byzantine Scholars in Renaissance Italy: Cardinal Bessarion and other Emigrés. VR 1995 Ν.Γ. Μοσχονάς, Η επιδρομή του Καρόλου Α Τόκκο στην Αργολίδα Λ.Κ. Μπαρτζελιώτης, Ελληνοκεντρισμός κοινωνικοπολιτικές ιδέες Λ.Κ. Μπαρτζελιώτης, Βησσαρίων Ν.Γ. Μοσχονάς, Η επιδρομή του Καρόλου Α Τόκκο στην Αργολίδα το 1395. Δίπτυχα 3 (1982-1983) σ. 242-248 Λ.Κ. Μπαρτζελιώτης, ο Ελληνοκεντρισμός και οι κοινωνικοπολιτικές ιδέες του Πλήθωνος. Αθήνα 1989 Λ.Κ. Μπαρτζελιώτης, Καρδινάλιος Βησσαρίων Ε-Ιστορικά 221 (2004) σ. 6-13. 22

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Αγιορείτικες ιδιοκτησίες στη Θάσο D.Μ. Nicol, Emperor D.Μ. Nicol, Family Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Αγιορείτικες ιδιοκτησίες στη Θάσο κατά τον 14ο αιώνα. ΘΑΣ 10 (1996-1997) σ. 523-530 Πρακτικά Γ Συμποσίου Θασιακών Μελετών (αφιέρωμα στον Τάσο Γριτσόπουλο) Η Θάσος διαμέσου των Αιώνων: Ιστορία Τέχνη Πολιτισμός Καβάλα 2001. D.Μ. Nicol, The Immortal Emperor. The Life and Legend of Constantine Palaiologos Last Emperor of the Romans. Cambridge University Press 1992. D.Μ. Nicol, The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenus), ca. 1100-1460. A Genealogical and Prosopographical Study, Dumbarton Oaks, Washington 1968. D.Μ. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία D.Μ. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία. Μελέτη των διπλωματικών και πολιτιστικών σχέσεων. Μτφρ. Χρ.-Α. Μουτσόπουλου Αθήνα 2004. Byzantium and Venice. A Study in Diplomatic and Cultural Relations 1 Cambridge 1988. D.Μ. Nicol, Δεσποτάτο 1267-1479 D.Μ. Nicol, Το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Μια συνεισφορά στην ιστορία της Ελλάδας κατά το Μεσαίωνα 1267-1479, Αθήνα 1991. The Despotate of Epirus 1267-1479 1 Cambridge 1984. D.Μ. Nicol, Τελευταίοι Αιώνες D.Μ. Nicol, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453. ελλ. μτφρ. Στ. Κομνηνός, Αθήνα 1996. The Last Centuries of Byzantium 1261-1453 1, London 1972. Θ.Στ. Νικολάου, Αι( περί Πολιτείας και_ Δικαίου )Ιδέαι Θ. Στ. Νικολάου, Αι( περί Πολιτείας και_ Δικαίου )Ιδέαι του~ Γ.Πλήθωνος Γεμιστου~ 2. ΒΚM ΚΒΕ Θεσσαλονίκη 1989. W. Norden, Papsttum W. Norden, Das Papsttum und Byzanz. Die Trennung der beiden Mächte und das Problem ihrer Wiedervereingung bis zum Untergang des byzantinischen Reichs (1453). Berlin 1903. G. Ostrogorsky, Ιστορία G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ. Γ (μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, επιστ. εποπ. Ε.Κ. Χρυσός), Αθήνα 2002. G. Ostrogorsky, La feódalité byzantine G. Ostrogorsky, Pour l hisoire de la feódalité byzantine. (μτφρ. στη γαλλική H. Grégoire et P. Lemerle) Brüssel 1954. G. Ostrogorsky, The Paleologi G. Ostrogorsky, The Paleologi in the Morea σ. 381-383, κεφ. VIII, C.M.H. v. IV, part I, Byzantium and ist Neighbours, edit. by J.M.Hussey, Cambridge 1966. A.Th. Papadopoulos, Genealogie A. Th. Papadopoulos, Versuch einer Genealogie der Palaiologen 1259-1453, München 1938. 23

J. Papadopoulos, Phrantzès est-il rèellment l auteur J. Papadopoulos, Phrantzès est-il rèellment l auteur de la Grande Chronique qui porte son nom?, Πρακτικά Δ Διεθνούς Βυζαντινολογικού Συνεδρίου, Σόφια 1934, σ. 177-189 (ανατύπωση 1978 Nendeln/Liechtenstein). Πρακτικά Συνεδρίου για Πλήθωνα Πρακτικά Συνεδρίου αφιερωμένου στον Πλήθωνα και την εποχή του με τη συμπλήρωση 550 ετών από το θάνατό του. Μυστράς, 26-29 Ιουνίου 2002 γεν. επιμ. : Λ.Γ. Μπενάκης Χ.Π. Μπαλόγλου. (Διεθνής Επιστημονική Εταιρία Πληθωνικών και Βυζαντινών Μελετών) Αθήνα-Μυστράς 2003. Ι.Χ. Πούλος, Η ε)ποίκησις τω~ν )Αλβανών Ι.Χ. Πούλος, Η ε)ποίκησις τω~ν )Αλβανών ει)ς Κορινθίαν, ΕΜΑ 3 (1950) σ.31-105. J.O. Rosenquist, Byzantinische Literatur J.O. Rosenquist, Die Byzantinische Literatur vom 6 Jahrhundert bis zum Fall Konstantinopels 1453. ubers. von J.O. Rosenquist und D.R. Reinsch. Walter der Grunter, Berlin New York 2007. St. Runciman, Marriages of the sons of Manuel II St. Runciman, Τhe Marriages of the sons of Emperor Manuel II RSBS 1 (1981) σ. 273-282. St. Runciman, Μυστράς St. Runciman, Μυστράς, Βυζαντινή πρωτεύουσα της Πελοποννήσου, μτφρ. Πέι Κορρέ, Τζίνα Καπατσώρη. Αθήνα 1986. Ε. Σαράντη-Mendelovici, Η μεσαιωνική Γλαρέντζα Ε. Σαράντη-Mendelovici, Η μεσαιωνική Γλαρέντζα σ. ΔΙΠΤ 2 (1980-81) σ. 60-71. Α. Savvides, Morea and Islam Α. Savvides, Morea and Islam, 8th-15th Centuries: A Survey (ΒυζαντινοΤουρκικά Μελετήματα, ανατύπωση άρθρων 1981-1991). A. Savvides, Nauplion A. Savvides, Nauplion in the Byzantine and Frankish periods. Πελοποννησιακά 19 (1992) σ. 286-302. A.G.C. Savvides, Turkish Raids Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Βυζαντινό Ιστοριογραφικό Πεντάπτυχο A.G.C. Savvides, Notes on the Turkish Raids in the Mystra Area from c.1360 to the Ottoman Conquest of 1460. ΕΕΒΣ 48 (1990-1993) σ. 45-51. Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Βυζαντινό Ιστοριογραφικό Πεντάπτυχο. Προκόπιος, Μιχαήλ Ψελλός, Άννα Κομνηνή, Ιωάννης Κίνναμος, Γεώργιος Σφραντζής. Συμβολή για τους ιστοριογράφους και την εποχή τους. Ηρόδοτος 2001. G. Schiro, Manuel II Paleologo incorona Carlo Tocco G. Schiro, Manuel II Paleologo incorona Carlo Tocco despota di Giannina. Byzantion 29/30 (1959-1960) σ. 209-230. G. Schmalzbauer, Monodie auf Kleope Palaiologina G. Schmalzbauer, Eine bisher unedierte Monodie auf Kleope Palaiologina von Demetrios Pepagomenos JÖB 20 (1971) σ. 223-240. 24

O.J. Schmitt, Glarentza O.J. Schmitt, Zur Geschichte der Stadt Glarentza im 15. Jahrhundert. Byzantion 65 1 (1995) σ. 98-135. O.J. Schmitt, Vostitza O.J. Schmitt, Beitrag zur Geschichte der Stadt Vostitza (Aigion) im späten Mittelalter. BS 57 2 (1996) σ. 284-292. P. Schreiner, Chronologische Untersuchungen Ρ.Schreiner,Chronologische Untersuchungen zur Familie Kaiser Manuels II. ΒΖ 63(1970) σ. 285-299. K.M. Setton, Catalan Domination K.M. Setton, Catalan Domination of Athens 1311-1388. Cambridge 1948. K.M. Setton, Crusades K.M. Setton, Papacy K.M. Setton, The Byzantine background Χ.Σ. Σολδάτος, Πλήθων Σ.Π. Σπέντζας, Γ.Γεμιστός- Πλήθων K.M. Setton, A History of the Crusades. I. The First Hundert Years, ed. M.W. Baldwin. II. The Later Crusades, 1189-1311, ed. R.L. Woff H.W. Hozard. III The fourteenth and fifteenth centuries, ed. H.W. Hazard. IV. The Art and Architecture of the Crusader States, ed. H.W. Hazard. V. The Impact of the Crusades on Near East, ed. H.W. Hazard. VI. The Impact of the Crusades on Europe, ed H.W. Hazard, N.P. Zacour. K.M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571) v. I-II Philadelphia 1976-1978. K.M. Setton, The Byzantine background to the Italian Renaissance. Κεφ. Ι σ. 1-76. Europe and the Levant in the Middle Ages VR London 1974. Χ.Σ. Σολδάτος, Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων : συμβολή ει)ς το_ ε)θνικόν ε1ργον του~ φιλοσόφου ει)ς τον Μυστράν και_ τη_ν θεμελίωσιν υ)π αυτου~ των Πλατωνικω~ν σπουδω~ν ει)ς τη_ν Φλωρεντίαν. Αθήνα 1973. Σ.Π. Σπέντζας, Γ.Γεμιστός- Πλήθων. Ο φιλόσοφος του Μυστρά. Οι οικονομικές, κοινωνικές και δημοσιονομικές του απόψεις, Αθήνα 1987. A.M. Talbot, Bessarion A.M. Talbot, Bessarion (Βησσαρίων) ODB 1 σ. 285. Β. Τατάκης, Φιλοσοφία Β. Τατάκης, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, (μτφρ. από γαλλική εκδ. (Παρίσι 1949) Ε.Κ. Καλπουρτζή, εποπτεία βιβλιογρ. ενημέρ. Λ.Γ. Μπενάκης) Αθήνα 1977. Thiriet, Les chroniques vénitiennes Thiriet, Les chroniques vénitiennes de la Marcienne et leur importance pour l histoire de la Romanie gréco-vénitienne σ. 241-292 στο F. Thiriet, Etudes sur la Romanie Gréco- Vénitienne (Xe-XVe siècles). F. Thiriet, Romanie Vénitienne F. Thiriet, La Romanie Vénitienne au Moyen Age. Le dévelopement et l exploitation du domaine colonial vénitien (XIIe XVe siècles). Paris 1959. H.F. Tozer, Franks H. F. Tozer. The Franks in the Peloponnese. JOHS 4 (1884) σ. 165-236. 25

H.F. Tozer, Reformer H.F. Tozer, A Byzantine Reformer, JOHS 7 1886 σ. 353-380. E. Trapp, Τα τελευταία χρόνια του Θεόδωρου Β Παλαιολόγου E. Trapp, Τα τελευταία χρόνια του Θεόδωρου Β Παλαιολόγου ΒYZANTINA 13 2 (1985 Δώρημα στον Ι. Καραγιαννόπουλο) σ. 959-964. Ν. Β. Τωμαδάκης, Περί Αλώσεως Ν. Β. Τωμαδάκης, Δούκα-Κριτόβουλου-Σφραντζή- Χαλκοκονδύλη. Περί Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453). Συναγωγή κειμένων μετά προλόγου και βιογραφικών μελετημάτων περί των τεσσάρων ιστοριογράφων. Αθήνα 1953. Ι. Vassis, Ein unediertes Gedicht Ι. Vassis, Ein unediertes Gedicht anlässlich des Todes von Theodora, erster Gemahlin des Despotes Konstantinos (XI.) Palaiologos JÖB 49 (1999) σ. 181-189. H. Vast, Bessarion H. Vast, Le Cardinal Bessarion (1403-1472). Étude sur la chrétienté et la Renaissance vers le milieu du XV e siecle. Paris 1878. J. Verpaux, ο( μεσάζων J. Verpaux, Contribution a l etude de l administration Byzantine: ο( μεσάζων BS 16 2 (1955) σ. 270-296. N. G. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση N. G. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση. Ελληνικές σπουδές κατά την Ιταλική Αναγέννηση. Μτφρ. Φ. Πρεβεδούρου-Γεωργίνη, Αθήνα 1994. P. Wirth-W. Gessel, Plethon P. Wirth-W. Gessel, Georgios Gemistos Plethon. Politik Philosophie und Rhetorik im spätbyzantinischen Reich (1355-1452). Übersetzt und erläutert von W. Blum. Stuttgart 1988. H. Wurm, Die Übergabe Phanarions/Argolis H. Wurm, Die Übergabe Phanarions/Argolis durch den Despoten Theodoros I an die Johanniter im August 1401 JÖB 39 (1989) σ. 201-208. Ε. Ζαχαριάδου, Η διάσπαση του Οθωμανικού κράτους Ε. Ζαχαριάδου, Η διάσπαση του Οθωμανικού κράτους σ. 195-198. (Από τη μάχη της Άγκυρας ως την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως (1402-1453)) ΙΕΕ τ. Θ. Ε. Ζαχαριάδου, Η πολιορκία του 1422 Ε. Ζαχαριάδου, Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης του 1422 σ. 200-202. (Από τη μάχη της Άγκυρας ως την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως (1402-1453)) ΙΕΕ τ. Θ. Ε. Ζαχαριάδου, ο Βυζαντινός αυτοκράτωρ υποτελής Ε. Ζαχαριάδου, Ο Βυζαντινός αυτοκράτωρ υποτελής του σουλτάνου σ. 188-190.(Οι κατακτήσεις των Οθωμανών από το 1354 ως το 1402) ΙΕΕ τ. Θ. D.A. Zakythinos, Despotat D.A. Zakythinos, Le Despotat grec de Morée (1262-1460),v.I : Histoire Politique (Paris 1932 1 ), VR 1975 2 London, v. II : Vie et Insitutions. (Athens 1953 1 ) VR 1975 2 London. 26

D. A. Zakythinos, Isabelle de Lusignan D. A. Zakythinos, Un princesse Francaise a la cour de Mistra au XIV e siecle. Isabelle de Lusignan Cantacuzène. REG 49 (1936) σ. 62-76. Δ.Α. Ζακυθηνός, Μανουήλ Β και ο Καρδινάλιος Ισίδωρος Δ.Α. Ζακυθηνός, Μανουήλ Β ο Παλαιολόγος και ο Καρδινάλιος Ισίδωρος. Mélanges O et M. Merlier v. 3 σ. 45-69, Aθήνα 1956. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Πηγές για το δεσποτάτο του Μορέως την περίοδο των Παλαιολόγων (1382-1460) Οι πληροφορίες που έχουμε για την ιστορία του δεσποτάτου του Μορέως προέρχονται από έναν αρκετά μεγάλο αριθμό πηγών. Σύμφωνα με το διαχωρισμό που πραγματοποίησε ο καθ. Ι. Καραγιαννόπουλος οι βυζαντινές ιστορικές πηγές διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες : 1. Τα Γεγονότα 2. Τα Μνημεία 3. Τα Κείμενα. Κάθε μία από αυτές τις τρεις κεφαλαιώδεις κατηγορίες χωρίζεται με τη σειρά της σε υποκατηγορίες κ.ο.κ. Στη παρούσα μελέτη θα μας απασχολησει η τρίτη κατηγορία πηγών, τα Κείμενα στην οποία περιλαμβάνονται Χειρόγραφες πηγές (Αφηγηματικές, Έγραφα, Κείμενα πρακτικής σημασίας, Πάπυροι) και Επιγραφικές πηγές (Επιγραφές, Νομίσματα, Σιγίλλια-Σφραγίδες). 1 Η συγκεκριμένη εργασία εξετάζει την ιστορία του βυζαντινού δεσποτάτου υπό τη δυναστεία των Παλαιολόγων (1382-1448) γι αυτό και θα περιορίσουμε την αναφορά μας στις πηγές που μας παρέχουν πληροφορίες για αυτή την περίοδο. 1. Αφηγηματικές Πηγές : Ιστοριογραφία : Η ιστορία του δεσποτάτου του Μορέως απασχόλησε και τους τέσσερις ιστορικούς της αλώσεως. Τις περισσότερες μαρτυρίες για τα γεγονότα τις δίνουν οι Γεώργιος Σφραντζής και Λαόνικος Χαλκοκονδύλης. Οι άλλοι δύο 1 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί σ. 19-21, όπου παρατίθεται πλήρης πίνακας με όλες τις κατηγορίες και υποκατηγορίες των βυζαντινών ιστορικών πηγών. 27