ΑΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ).

ΑΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1957-2005). Ιωάννης Σωτηρόπουλος Επίκουρος καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής. e-mail: sotiropoulosioan@yahoo.gr Georgios Georgakopoulos Assistant Professor, The Faculty of Economics and Business, Amsterdam Business School University of Amsterdam Roetersstraat 11, 1018 WB Amsterdam, The Netherlands e-mail: g.georgakopoulos@uva.nl Χρήστος Γκόγκος Καθηγητής Εφαρμογών ΤΕΙ Ηπείρου, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής. e-mail: cgogos@teiep.gr Κωνσταντίνος Κυρίτσης Επίκουρος καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής. e-mail: c_kyritsis@yahoo.com Περίληψη Στην εργασία αυτή περιγράφονται και αναλύονται τα αστικά και τα αγροτικά διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα για τη χρονική περίοδο 1957-2005. Στην αρχή της περιόδου αυτής οι διαφορές στη διατροφή μεταξύ των κατοίκων των αστικών και των αγροτικών περιοχών ήσαν σημαντικές αλλά συν τω χρόνω άρχισαν να αμβλύνονται και να παρατηρείται το φαινόμενο της «σύγκλισης των προτύπων». Τα στατιστικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται προέρχονται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (Ε.Ο.Π.) της Ελλάδας για το χρονικό διάστημα 1957-2005. Για την επεξεργασία των στοιχείων χρησιμοποιείται η συνάρτηση «χαρακτηρισμού των προτύπων» που συγκροτείται από αριθμοδείκτες, οι οποίοι ανα-ταξινομούν τα συστατικά των βασικών κατηγοριών κατανάλωσης σε α) φυτικά ή ζωικά και β) αγροτικά ή βιομηχανικά. Τα αποτελέσματα των επεξεργασιών αυτών οδηγούν στην κατασκευή πινάκων που διευκολύνουν την εξαγωγή συμπερασμάτων και τον ποιοτικό χαρακτηρισμό της εξέλιξης της κατανάλωσης (παραδοσιακή Μεσογειακή διατροφή ή σύγχρονη βιομηχανική διεθνοποιημένη, αγροτικά ή βιομηχανικά διατροφικά πρότυπα). Λέξεις κλειδιά: Καταναλωτικά πρότυπα, αστικά και αγροτικά διατροφικά πρότυπα. URBAN AND RURAL ALIMENTARY PATTERNS IN GREECE (1957-2005) Ioannis Sotiropoulos Department of Finance and Auditing, TEI of Epirus, Greece.

sotiropoulosioan@yahoo.gr Georgios Georgakopoulos The Faculty of Economics and Business, University of Amsterdam, Netherlands. g.georgakopoulos@uva.nl Christos Gogos Department of Finance and Auditing, TEI of Epirus, Greece. cgogos@teiep.gr Konstantinos Kyritsis Department of Finance and Auditing, TEI of Epirus, Greece. c_kyritsis@yahoo.com Abstract The present article studies the evolution of the alimentary models in Greece during the period 1957-2005 at geographic regions. In the beginning of this period the differences in the diet between the residents of the urban and the rural regions were important. The geographic region that led to the adoption of "industrial" models was the urban region, while the rural regions had more traditional «Mediterranean» behaviours, but during the years the alimentary models were changed and the differences were blunted. Through this period (afterwards the decade of 60) the phenomenon of convergence of models is observed and the rural alimentary models converge to urban. Key words: alimentary models, urban and rural regions. 1. Εισαγωγή Στην εξέλιξη των διατροφικών προτύπων, με την πάροδο του χρόνου, παρατηρούνται διαφοροποιήσεις μεταξύ των διαφορετικών στρωμάτων του πληθυσμού [10]. Μια από τις σημαντικότερες είναι η γεωγραφική [3]. Οι βασικές της διαστάσεις είναι α) μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών, β) μεταξύ διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών, γ) τοπικών ιδιαιτεροτήτων κ.ά. Στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο (1957-2005) παρατηρούνται μεγάλες ανατροπές συμπεριφορών: Παρακμή των παραδοσιακών Μεσογειακών και επικράτηση των βιομηχανικών- διεθνοποιημένωνδυτικού τύπου διατροφικών προτύπων [9]. Η ανάλυση βάσει γεωγραφικών περιοχών αναδεικνύει τα ειδικότερα χαρακτηριστικά και τις διαφορές διαχρονικά και μεταξύ των διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών: Ενώ οι αστικές προηγούνται χρονικά στην υιοθέτηση των αλλαγών και της βιομηχανοποίησης - διεθνοποίησης («δυτικής» προέλευσης: Δ.Ευρώπη, Β.Αμερική) των προτύπων, οι αγροτικές ακολουθούν. Στα αγροτικά πρότυπα παρατηρούνται και οι εντονότερες παραδοσιακές συμπεριφορές, παρά τη σύγκλισή τους με τα αστικά με την πάροδο του χρόνου και ιδίως μετά τη δεκαετία 70 οπότε και οι αλλαγές στα διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα επέρχονται με πιο ραγδαίους ρυθμούς. Οι αλλαγές αυτές συντελούνται μέσα σε ένα κλίμα ασύμμετρης, ανισομερούς και διαφοροποιούμενης σύγκλισης των συμπεριφορών μετά τη δεκαετία 60 [4]. 2. Μεθοδολογία Στην ανάλυση χρησιμοποιείται η συνάρτηση: Q διατροφικό πρότυπο = (Q φυτικά, Q ζωικά, Q αγροτ., Q βιομηχ., Q βιολ. )

όπου: Q φυτικά = φυτικά χαρακτηριστικά Q ζωικά = ζωικά χαρακτηριστικά Q αγροτ = αγροτικά χαρακτηριστικά Q βιομηχ = βιομηχανικά χαρακτηριστικά Q βιολ = βιολογικά χαρακτηριστικά Η συνάρτηση αυτή αναδεικνύει τη σχέση φυτικών προς ζωικά και αγροτικών προς βιομηχανικά συστατικά ενώ λαμβάνει υπ όψη τα βιολογικά συστατικά όπως πρωτεΐνες, λίπη, σάκχαρα κ.ά. [11]. Επιτρέπει έτσι, υπολογίζοντας μετρήσιμα ποσοτικά στοιχεία, τη δυνατότητα χαρακτηρισμού των προτύπων βάσει συστατικών π.χ. φυτικής ή ζωικής προέλευσης, αγροτικά ή βιομηχανικά πρότυπα κ.ο.κ. Τα διατροφικά πρότυπα της δεκαετίας του 50 χαρακτηρίζονται, συνεπώς, ως πρότυπα φυτικών συστατικών, αγροτικά, παραδοσιακά, «Μεσογειακά» ενώ της δεκαετίας του 80 και έκτοτε χαρακτηρίζονται ως ζωικών συστατικών, βιομηχανικά, διεθνοποιημένα και δυτικών (Δ.Ευρώπη-Β.Αμερική) επιρροών [10]. Τα στοιχεία της μελέτης προέρχονται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (Ε.Ο.Π.) που συλλέγει η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε) διαστρωματικά σε δείγμα άνω των 6.500 νοικοκυριών επί του συνόλου του πληθυσμού της χώρας ανά τακτά χρονικά διαστήματα και στην ανάλυση χρησιμοποιούνται μέθοδοι της περιγραφικής στατιστικής. Οι Ε.Ο.Π. της ΕΣΥΕ έχουν διεξαχθεί κατά τα έτη 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99 και 2004/05. Επειδή για την κατανάλωση βάσει γεωγραφικών περιοχών δεν υπάρχουν μελέτες σε επίπεδο ΕΟΠ, η εργασία αυτή βασίζεται στη «νέα καταναλωτική θεωρία» [5] και στις γενικές αρχές προσέγγισης του καταναλωτικού φαινομένου [1]. 3. Ανάλυση ανά κατηγορία προϊόντων Στις δεκαετίες 50 και 60, όταν κυριαρχούσαν στην Ελλάδα τα παραδοσιακά Μεσογειακά διατροφικά πρότυπα οι διαφορές στα πρότυπα διατροφής μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών ήσαν «δομικές» (πίν. 3.1. και 3.2.) με μικρές ομοιότητες μεταξύ τους. Στην πρώτη περίπτωση (αστικές ) απεικονίζεται ένα Μεσογειακό διατροφικό πρότυπο που τείνει όμως προς τα βιομηχανικά - διεθνοποιημένα -δυτικής προέλευσης πρότυπα των ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών τάξεων του πληθυσμού και στη δεύτερη περίπτωση ένα παραδοσιακό Μεσογειακό πρότυπο με αυξημένες φυτικές και μειωμένες ζωικές και βιομηχανικές δαπάνες [8]. Μεταξύ των διαφορετικών περιοχών στην ίδια κατηγορία παρατηρούνται ριζικές διαφορές, όπως για παράδειγμα τα διατροφικά πρότυπα των πολυπληθέστερων έναντι των μικρότερων χωριών στην ΕΟΠ 1963/64 που στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στα δημητριακά (τριτοκοσμικά διατροφικά πρότυπα π.χ. Αφρική) με χαρακτηριστικά στέρησης και μικρή ποικιλία προϊόντων [9] & [6]. Πίν. 3.1. Διατροφικές δαπάνες των αστικών περιοχών (ΕΟΠ 1957/58 ΕΟΠ 2004/05). (σε ποσοστά %). ΕΟΠ 1957/58 1963/64 1974 1981/82 1987/88 1993/94 1998/99 2004/05 Περιοχή Τ.Δ.Π.* 5000-9999κατ. Διατροφή 100 100 100 100 100 100 100 100 1 Ψωμί-δημητριακά 14,0 14,4 8,5 8,0 8,3 9,3 8,1 8,0 2 Κρέας 17,0 15,5 26,3 26,7 22,8 19,6 14,6 13,9

3 Ψάρια 5,2 5,7 4,0 4,5 4,4 4,7 4,8 5,2 4 Έλαια 10,7 9,4 8,1 6,0 4,6 4,2 3,5 3,5 5 Γαλακτοκομικά 12,3 12,1 12,4 12,9 13,5 13,4 12,3 12,1 6 Λαχανικά 13,8 9,1 9,9 9,1 8,5 8,3 7,8 7,4 7 Φρούτα 5,0 8,4 8,5 8,0 8,2 6,4 5,5 5,0 8 Ζάχαρη-ζαχαροπλ. 5,9 8,0 6,8 5,0 5,3 4,5 4,0 4,2 9 Έξοδα εκτός οικίας 12,8 15,4 11,4 16,9 20,6 25,7 35,1 36,1 10 Μη οινοπν. ποτά 0,4 1,4 1,6 1,0 1,7 2,0 2,3 3,7 11 Άλλα τρόφιμα 2,9 0,6 2,4 1,9 2,2 1,8 2,0 0,9 * Περιοχή «Τέως Διοικήσεως Πρωτευούσης» Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99, 2004/05. Πίν. 3.2. Διατροφικές δαπάνες των αγροτικών περιοχών (ΕΟΠ 1957/58 ΕΟΠ 2004/05). (σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 1963/64 1963/64 1974 1981/82 1987/88 1993/94 1998/99 2004/05 περιοχαί Μέχρις 199 κατ. περιοχαί Διατροφή 100 100 100 100 100 100 100 100 1 Ψωμίδημητριακά 18,0 49,4 13,0 9,9 9,9 11,9 10,4 10,7 2 Κρέας 15,6 18,3 25,3 27,0 24,1 21,8 16,4 15,8 3 Ψάρια 6,9 8,5 5,7 6,1 5,8 5,6 5,9 5,5 4 Έλαια 10,8 0,1 9,4 8,3 5,3 5,1 4,5 3,8 5 Γαλακτοκομικά 8,7 0,5 8,5 9,2 10,3 11,7 10,7 11,4 6 Λαχανικά 9,4 4,7 9,8 8,3 7,8 7,9 8,3 7,5 7 Φρούτα 3,5 3,1 6,6 5,2 5,9 5,8 4,9 4,6 8 Ζάχαρηζαχαροπλ. 5,5 6,8 6,8 4,6 5,2 5,0 3,7 4,2 9 Έξοδα εκτός οικίας 13,6 6,6 10,1 18,5 22,5 21,2 30,9 31,9 10 Μη οινοπν. ποτά 1,6 1,9 1,8 0,7 1,3 1,9 2,1 3,8 11 Άλλα τρόφιμα 1,2 0,2 2,8 2,3 2,1 2,0 2,2 0,8 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99, 2004/05. Στις προτιμήσεις των καταναλωτών αστικών και αγροτικών περιοχών τα παραδοσιακά προϊόντα υποχωρούν ενώπιον της ταχείας διείσδυσης των νέων, μοντέρνων, ζωικών, βιομηχανικών-δυτικής προέλευσης. Η υποχώρηση είναι πιο ραγδαία στον αστικό πληθυσμό και ειδικότερα στην περιοχή πρωτεύουσας. Από τη δεκαετία 60 όμως και μετά το φαινόμενο επιταχύνεται με κατάληξη, μετά τη δεκαετία 70 οι διαφορές προτύπων (αστικών και αγροτικών) να είναι, πλέον, ποσοτικές και όχι δομικές και ειδικότερα κατά την τελευταία δεκαετία. Επί μέρους διαφορές εξακολουθούν να υπάρχουν, ωστόσο, στον τρόπο που εξελίσσονται σε μακροπρόθεσμη βάση οι (ανά κατηγορία προϊόντων) διατροφικές συμπεριφορές. Στην κατανάλωση ψωμιού-δημητριακών για παράδειγμα, οι αγροτικές, ενώ παρουσιάζουν τελικά μείωση στο τέλος της πεντηκονταετίας, αυτό γίνεται μετά από διακυμάνσεις πιο έντονες απ αυτές του αστικού χώρου, ενώ τα ποσοστά είναι πάντοτε μεγαλύτερα των αστικών. Ανάλογα συμβαίνουν και με άλλες σημαντικές κατηγορίες όπως το κρέας και τα έξοδα εκτός οικίας, και επιτρέπουν την εξής παρατήρηση: Χρονική «υστέρηση» των αγροτικών στη σύγκλισή τους προς τα αστικά διατροφικά πρότυπα που επιβεβαιώνει παλαιότερες διαπιστώσεις [3] & [4]. Η χρονική αυτή υστέρηση συνοδεύεται και από ιδιαιτερότητες που επιτρέπουν την εκτίμηση περί «ασύμμετρης σύγκλισης» που σημαίνει υιοθέτηση των νέων προτύπων και από τον αγροτικό πληθυσμό αλλά με σημαντικές διαφορές [4].

4. Βιομηχανοποίηση και διεθνοποίηση στον αστικό και στον αγροτικό χώρο. Αναλύοντας με κριτήριο τη βιομηχανοποίηση και διεθνοποίηση- δυτικοποίηση των συμπεριφορών, παρατηρούνται επί πλέον διαφορές. Η «σύγκλιση» των αγροτικών προς τα αστικά πρότυπα δε φαίνεται να έχει την ίδια ένταση και εύρος όπως η σύγκλιση ανά κατηγορία προϊόντων. Δεν έχει την ίδια ένταση γιατί τα βιομηχανικά και κυρίως τα νέο-βιομηχανικά αλλά και τα τριτογενούς παραγωγής προϊόντα παρουσιάζουν μικρότερα μερίδια δαπανών στα αγροτικά συγκριτικά με τα αστικά νοικοκυριά. Δεν έχει το ίδιο εύρος γιατί τα βιομηχανικά προϊόντα που συμμετέχουν στις διατροφικές δαπάνες του αγροτικού νοικοκυριού είναι λιγότερα από αυτά που συμμετέχουν στις αντίστοιχες δαπάνες του αστικού νοικοκυριού. Πίν. 4.1. Δομή των προτύπων δημητριακών, κρέατος, οσπρίων-λαχανικών, και εξόδων εκτός οικίας στις αστικές και αγροτικές. (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %) Αγροτικές ΕΟΠ: 57/58 81/82 04/05 63/64 63/64* 81/82 04/05 Ψωμί-δημητριακά Ψωμί 67,0 58,7 46,1 31,3 4,6 47,6 59,0 Αλεύρι 6,4 4,3 3,1 24,1 71,5 16,2 5,0 Βιομηχ. δημητριακά 18,9 30,2 45,1 17,5 17,0 25,9 29,5 Ρύζι 7,5 6,8 5,7 11,1 6,9 10,3 6,5 Κρέας Μοσχάρι 34,8 50,6 49,0 17,0 0 36,5 42,0 Αρνί και κατσίκι 31,9 15,2 10,3 29,5 24,5 22,4 16,9 Παρασκευάσματα 3,5 6,1 8,0 3,8 0 6,9 6,6 Όσπρια-λαχανικά Όσπρια 13,5 6,0 5,2 20,1 16,4 9,7 Λαχανικά νωπά 70,5 66,4 65,9 56,3 44,2 50,3 58,8 Βιομηχ. λαχανικά 5,7 12,0 4,1 9,6 Έξ. εκτός οικίας Εστιατόρια 56,4 56,7 71,9 35,6 49,1 43,1 54,8 Καφενεία 43,6 43,3 28,1 64,4 50,9 56,9 45,2 * Δομή κατανάλωσης των μικρότερων χωριών («μέχρι 199 κατοίκους»). Ενδεικτικές καταναλώσεις στην κατηγορία κρέατος: προβάτου και γίδας: 31,8, χοιρινό κρέας: 17,8, λοιπά είδη κρέατος (εντόσθια, κυνήγια κλπ.): 21,2, κατεψυγμένα κρέατα: 4,8. Στην κατηγορία των λαχανικών: γεώμηλα: 55,8. Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1981/82, 2004/05 Η ανάλυση στο εσωτερικό κάθε κατηγορίας αναδεικνύει αυτά τα χαρακτηριστικά (πιν. 4.1.). Στην κατηγορία των δημητριακών τα παραδοσιακά βιομηχανικά (όπως το ψωμί) μειώνουν τα μερίδια δαπανών τους στα αστικά νοικοκυριά, ενώ αντίθετα τα αυξάνουν στα αγροτικά νοικοκυριά. Τα νεο-βιομηχανικά (β μεταποίησης δημητριακά), όμως, αυξάνουν και στις δυο κατηγορίες νοικοκυριών τα ποσοστά τους αλλά με εντελώς διαφορετικούς ρυθμούς: ταχύτερους στα αστικά νοικοκυριά, πολύ αργότερους στα αγροτικά [9]. Φαίνεται δηλαδή πως τα β μεταποίησης δημητριακά υποκαθιστούν ουσιαστικά τα α μεταποίησης και το ψωμί στα αστικά νοικοκυριά, ενώ στα αγροτικά νοικοκυριά τα β μεταποίησης δημητριακά και το ψωμί υποκαθιστούν το αλεύρι. Η διαφορά, πάντως, είναι σημαντική στα ποσοστά (45,1%- 29,5%) στην ΕΟΠ 2004/05. Παρατηρούνται, δηλαδή, ιδιαιτερότητες και ειδικές αποκλίσεις στη σύγκλιση των προτύπων, πολύ περισσότερο που η σχετική αφετηρία το 1957/58 (18,9%-17,0%) δεν εμφάνιζε μεγάλες διαφορές ποσοστών. Στην κατηγορία του κρέατος και ειδικά στο μοσχαρίσιο οι συμπεριφορές που διαμορφώθηκαν στα αστικά νοικοκυριά κατά τη δεκαετία 70 παγιώθηκαν έως και το

2004/05. Αντίθετα στα αγροτικά νοικοκυριά τα ποσοστά συνεχίζουν να είναι αυξητικά μέχρι και το 2004/05 αφού ακόμη και στο τέλος της πεντηκονταετίας τα αντίστοιχα ποσοστά δεν έχουν προσεγγίσει αυτά των αστικών νοικοκυριών του 70 (που κυμαίνονται γενικά περί το 50/50: μοσχάρι/υπόλοιπα είδη) επιτρέποντας και εδώ (όπως και στα δημητριακά) το χαρακτηρισμό της «χρονικής υστέρησης». Χρονική υστέρηση παρατηρείται στους ρυθμούς μείωσης ποσοστών των παραδοσιακών καταναλώσεων (αμνοερίφια, όσπρια), αύξησης των ποσοστών των βιομηχανικών λαχανικών, αλλά και στην ανατροπή των συμπεριφορών στις καταναλώσεις εκτός οικίας. Ενώ στα αστικά νοικοκυριά υπερείχαν ανέκαθεν αυτές σε εστιατόρια, στα αγροτικά υπερείχαν αυτές σε καφενεία μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας 90 (ΕΟΠ 1993/94), οπότε και ανατρέπονται (στην ΕΟΠ 2004/05) υπέρ αυτών σε εστιατόρια με πολύ μικρότερα, όμως, ποσοστά από αυτά των αστικών νοικοκυριών. Στη διαμόρφωση αυτών των ποσοστών σημαντική είναι η συμβολή των δύο διαμετρικά αντίθετων συμπεριφορών: Αυτής της περιοχής Τ.Δ.Π. (Αθήνα) όπου και καταγράφεται η μεγάλη διαφορά υπέρ των εστιατορίων, και αυτής των αγροτικών περιοχών υπέρ των καφενείων. Οι υπόλοιπες κινούνται σε ενδιάμεσα επίπεδα αναλογικά με τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού. Στις αστικές παρατηρείται η τάση αυξημένων δαπανών προς εστιατόρια. Σε αγροτικές και ημιαστικές παρατηρείται τάση αυξημένων δαπανών προς καφενεία, κ.ο.κ. Στις «λοιπές αστικές» ειδικότερα και στη Θεσσαλονίκη παρατηρούνται ενδιάμεσες συμπεριφορές, με τάσεις προσέγγισης προς αυτές της Αθήνας. Η ασύμμετρη σύγκλιση φαίνεται, έτσι, να ισχύει γενικά για όλη αυτή την περίοδο. Ενώ οι παραδοσιακές καταναλώσεις στα φρέσκα, για παράδειγμα, λαχανικά και στο ρύζι μειώνονται σταθερά, νέες βιομηχανικές καταναλώσεις (όπως τα παρασκευάσματα κρέατος) αυξάνονται αντίστοιχα στα αστικά νοικοκυριά. Στα αγροτικά νοικοκυριά αυτές οι καταναλώσεις παρουσιάζουν διακυμάνσεις: Αύξηση αρχικά ποσοστών, για παράδειγμα, στο ρύζι και μείωση στη συνέχεια, πράγμα που δείχνει πως και τα αγροτικά νοικοκυριά προσέγγισαν κατά τη δεκαετία του 80 το πλαφόν κατανάλωσης των αστικών νοικοκυριών της δεκαετίας 50, ακολουθώντας έκτοτε διατροφική συμπεριφορά ανάλογη των αστικών νοικοκυριών. Στα νωπά λαχανικά φαίνεται πως η διαφορά ποσοστών που υπήρχε κατά τη δεκαετία 50 εντάθηκε κατά τη δεκαετία 80, για να μειωθεί στη δεκαετία 00 παραμένοντας όμως τελικά σημαντική. Τα αστικά νοικοκυριά έχουν προσεγγίσει το ανώτατο πλαφόν ήδη από τη δεκαετία 50, και έκτοτε μειώνουν συνεχώς τα ποσοστά τους. Τα αγροτικά νοικοκυριά όμως, όχι μόνον δεν έχουν προσεγγίσει το ανώτατα πλαφόν τους ακόμη και κατά τη δεκαετία 00, αλλά παρουσιάζουν και εντονότατες διακυμάνσεις. Αυτό φαίνεται πως ισχύει αρχικά και για τα παρασκευάσματα κρέατος όπου στα αστικά νοικοκυριά η αύξηση είναι σταθερή μετά τη δεκαετία 50, αλλά στα αγροτικά μειώνεται κατά τη δεκαετία 00. Στη δεκαετία 50 πάντως η αφετηρία δεν απείχε σημαντικά, με 3,5% στα αστικά νοικοκυριά και 3,8% στα αγροτικά, ελαφρώς δηλαδή υψηλότερη στα αγροτικά όπου τελικά καταλήγει χαμηλότερη (8,0% στα αστικά - 6,6% στα αγροτικά: ΕΟΠ 2004/05) και συνεχώς μειούμενη. 5. Τοπικά πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης και Μεσογειακά χαρακτηριστικά. Τα διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα έχουν, επί πλέον, και σημαντικές τοπικές ιδιαιτερότητες, με ιστορικό, οικονομικό και πολιτιστικό βάθος [7]. Συναρτώνται ειδικότερα με την τοπική παραγωγή, τα τοπικά εισοδήματα, τις εμπορικές, επικοινωνιακές και διατοπικές σχέσεις, τις τοπικές παραδόσεις κ.ά. [4] & [10]. Αναδεικνύεται, έτσι, η θετική σχέση κατανάλωσης ψαριών και νησιωτικού χώρου

(Ιόνια νησιά, Αιγαίο, Κρήτη), η επίσης θετική σχέση ορεινών και φτωχών γενικά περιοχών (όπως η Ήπειρος) αλλά και ευπορότερων (όπως η Θεσσαλία, Β. Ελλάδα) κρεατο-παραγωγικών όμως σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και κατανάλωσης κρέατος, η επίσης θετική σχέση λαχανο-παραγωγικών περιοχών (Κρήτη, Δ. Ελλάδα) με την κατανάλωση λαχανικών, και εν γένει αγροτικών περιοχών με αγροτικά προϊόντα και αστικών με βιομηχανικά προϊόντα. Όπου το αγροτικό στοιχείο κυριαρχεί τα έξοδα σε καφενεία υπερέχουν αυτών σε εστιατόρια, και όπου αντίθετα κυριαρχεί το αστικό (Θεσ/νίκη και ιδίως στην Αθήνα) υπερέχουν τα έξοδα σε εστιατόρια κ.ο.κ. (πιν. 5.1.και 5.2.). Το φαινόμενο της «ασύμμετρης σύγκλισης» των προτύπων παρατηρείται και σ αυτή την κατηγορία κατανάλωσης όπου παρά τη ραγδαία άνοδο ποσοστών των περιοχών της επαρχίας τα ποσοστά των εστιατορίων παραμένουν μικρότερα συγκριτικά με αυτά Αττικής και Θεσσαλονίκης [3]. Πίν. 5.1. Διατροφική κατανάλωση βάσει τοπικών («κατά ΥΠΑ: Υπηρεσίες Τοπικής Ανάπτυξης») κριτηρίων (ΕΟΠ 1981/82 και 2004/05). Σε ποσοστά %. Κρήτη Θεσσαλία Αττική Θεσσαλονίκη ΕΟΠ 1981/82 2004/05 1981/82 2004/05 1981/82 2004/05 1981/82 2004/05 Διατροφή 100 100 100 100 100 100 100 100 1 Ψωμί-δημητρ. 9,4 13,9 8,1 12,9 7,6 7,8 8,6 7,6 2 Κρέας 28,0 21,4 27,6 20,0 27,7 14,6 22,5 11,5 3 Ψάρια 7,9 7,5 4,2 6,1 4,2 5,6 3,7 4,9 4 Έλαια 2,3 1,5 11,2 6,9 5,7 3,6 5,9 3,7 5 Γαλακτοκομικά 11,6 15,2 11,6 18,3 12,6 12,4 13,4 11,3 6 Λαχανικά 10,9 11,3 8,1 10,6 9,3 7,3 8,3 6,9 7 Φρούτα 6,6 6,2 6,5 7,7 8,4 4,9 8,6 5,3 8 Ζάχαρη 4,9 8,3 5,4 6,7 4,9 4,1 5,2 4,3 9 Έξ. εκτός οικ. 15,5 42,6 14,7 52,4 16,6 35,0 20,8 40,2 10 Μη οιν. ποτά 0,8 6,8 0,7 4,9 1,1 3,7 1,1 3,5 11 Άλλα τρόφιμα 2,2 1,1 1,9 1,2 1,9 1,0 1,9 0,7 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1981/82, 2004/05. Πίν. 5.2. Δομή των προτύπων δημητριακών, κρέατος, οσπρίων-λαχανικών, και εξόδων εκτός οικίας σε διαφορετικές γεωγραφικές της χώρας. (ΕΟΠ 57/58, 81/92 και 04/05, σε ποσοστά %) Αθήνα Θεσ/νίκη Κρήτη Θεσσαλία ΕΟΠ: 57/58 81/82 04/05 57/58 81/82 04/05 81/82 04/05 81/82 04/05 Ψωμί-δημητριακά Ψωμί 68,6 57,6 43,1 75,5 66,4 46,4 48,0 48,8 51,5 60,4 Αλεύρι 3,0 3,2 3,5 3,8 3,0 3,7 9,5 4,7 9,3 5 Βιομηχ. δημητριακά 20,8 32,7 46,9 13,6 24,4 43,6 31,6 39,7 29,4 28,5 Ρύζι 7,4 6,6 6,5 7,2 6,2 6,3 10,9 6,8 9,8 6,1 Κρέας Μοσχάρι 36,9 53,1 50,1 50,2 56,4 50,3 16,7 28,5 37,9 46,8 Αρνί και κατσίκι 33,4 14,4 9,8 16,3 5,4 4,3 32,9 20,3 23,9 19,0 Παρασκευάσματα 3,3 5,1 8,8 6,7 10,1 12,1 3,8 4,6 5,3 6,7 Όσπρια-λαχανικά Όσπρια 5,7 5,3 5,0 5,5 4,9 5,6 10,1 9,5 14,8 8,2 Λαχανικά νωπά 40,1 66,3 65,0 40,6 69,9 70,8 47,1 58,9 59,0 64,5 Βιομηχ. λαχανικά 6,0 12,7 6,0 11,5 3,7 6,8 3,3 9,7 Έξ. εκτός οικίας Εστιατόρια 61,6 57,6 74,0 68,3 58,2 69,5 38,0 65,9 46,2 61,2 Καφενεία 38,4 42,4 26,0 31,7 41,8 30,5 62,0 34,1 53,8 38,8 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1981/82, 2004/05.

Μια ειδική περίπτωση διατροφικού προτύπου, που περιγράφουν οι ΕΟΠ 1981/82 έως και 2004/05, είναι αυτού της Κρήτης, το οποίο μετά την «Έρευνα των 7 χωρών» έχει αποκτήσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από διατροφική και ιατρική άποψη [7]. Φαίνεται, όμως, πως το πρότυπο που περιγράφεται στην «Έρευνα των 7 χωρών» και το οποίο κατά τη δεκαετία 50 είχε ευθείες αντιστοιχίες και ομοιότητες με τα αρχαία Μινωικά πρότυπα, δεν υφίσταται πλέον. Ήδη από το 1981 και μετά η Κρήτη καταλαμβάνει μια από τις πιο υψηλές θέσεις σε Εθνικό επίπεδο στην κατανάλωση κρέατος, τη χαμηλότερη στην κατανάλωση ελαίων (ελαιολάδου), μέτρια στα φρούτα, υψηλή όμως στα λαχανικά, υψηλή επίσης στα ψάρια, ενώ στα δημητριακά ελαφρά ανώτερη του γενικού μέσου όρου της χώρας. Οι χαμηλές καταναλώσεις ελαιολάδου, οι υψηλές κρέατος, και η προϊούσα βιομηχανοποίηση του σύγχρονου διατροφικού προτύπου της Κρήτης, φαίνεται πως είναι τα κυριότερα στοιχεία που το διαφοροποιούν από αυτό που περιγράφεται στην «έρευνα των 7 χωρών» των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα βασικά συμπεράσματα αυτής της εργασίας συνοπτικά είναι: α) η σύγκλιση των αγροτικών προς τα αστικά διατροφικά πρότυπα με διαφοροποιήσεις, όμως και χρονική υστέρηση και β) η βιομηχανοποίηση- διεθνοποίηση- δυτικοποίηση των αστικών και αγροτικών προτύπων στην Ελλάδα που έχουν χάσει τα Μεσογειακά τους χαρακτηριστικά της δεκαετίας 50 σε όλες τις γεωγραφικές της χώρας. Σημαντικές ιδιαιτερότητες παρατηρούνται μεταξύ Αττικής-Θεσσαλονίκης και επαρχίας και ανά γεωγραφικές. Οι διαφορές αυτές είναι αξιοποιήσιμες από διαφορετικούς επιστημονικούς (π.χ. ιατρική) ή παραγωγικούς κλάδους (π.χ. εμπόριο και άλλες οικονομικές δραστηριότητες). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Deaton A. Understanding consumption. Oxford, Clarendon Press, 1992. 2. Έξαρχος Ι. Το πρόβλημα της διατροφής των Ελλήνων με πρωτεΐνες ζωικής προελεύσεως στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Σπουδαί, τόμ. ΚΖ, σελ. 530-549, 1977. 3. Καραποστόλης Β. Πρότυπα κατανάλωσης στην Ελληνική ύπαιθρο. Συγκρίσεις με τα αστικά πρότυπα, 1964-74. Εκδ. Α.Τ.Ε, σ. 72, 1979. 4. Καραποστόλης Β. Η καταναλωτική συμπεριφορά στην Ελληνική Κοινωνία, 1960-1975. Εκδ. Ε.Κ.Κ.Ε, σ. 156, 1983. 5. Lancaster K. A new approach to consumer theory, Journal of political economy, n o 74. σελ. 132 157, 1966. 6. Malassis L. Economie agroalimentaire, Tome III, Paris, ed. Cujas, p. 42, 1986. 7. Renaud S. Η μεσογειακή διατροφή, Αθήνα, Π. Τραυλός-Ε. Κωσταράκη, σ. 17, 20, και 21, 1996. 8. Σωτηρόπουλος Ι. και Ε. Μυγδάκος. Οι οικονομικο-κοινωνικές διαστάσεις των νέων διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα. 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ, σ. 301, 2004. 9. Σωτηρόπουλος Ι. και Μ. Ντεμούσης. Η διατροφική κατανάλωση στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική πεντηκονταετία 1950-1999. 7 ο Πανελ. Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ, σ. 457 & 460, 2002. 10. Sotiropoulos I., Georgakopoulos G. and Kyritsis K. Globalisation of the Alimentary Consumption Patterns in Greece (1957 to 2005); An economic analysis, International Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No 1, 2010. 11. Sotiropoulos I., Frangos Const. and Frangos Chr. On a Broader Descripton of Alimentary Consumption Patterns: The case of Greece (1950-2005), Journal of Mathematics Research, Vol. 2, No 2, 2010.