Ελευθερίου Βενιζέλου 237, Γάζι Τηλ./Fax: 2810 823411 email: syxekp@gmail. com www.syekp.gr Βρέντζου Μαρία, Φιλόλογος ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2015 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΘΕΜΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοτέλη «Πολιτικά» Τῷ περὶ πολιτείας ἐπισκοποῦντι, καὶ τὶς ἑκάστη καὶ ποία τις, σχεδὸν πρώτη σκέψις περὶ πόλεως ἰδεῖν, τὶ ποτέ ἐστιν ἡ πόλις. Νῦν γὰρ ἀμφισβητοῦσιν, οἱ μὲν φάσκοντες τὴν πόλιν πεπραχέναι τὴν πρᾶξιν, οἱ δ οὐ τὴν πόλιν ἀλλὰ τὴν ὀλιγαρχίαν ή τὸν τύραννον τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν, ἡ δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις τις. Ἐπεὶ δ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ ἐκ πολλῶν μορίων, δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν. Ὥστε τίνα χρῇ καλεῖν πολίτην καὶ τὶς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον. Καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατία πολίτης ὢν ἐν ὁλογαρχία πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης. Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν ποῦ πολίτης ἐστὶν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν) πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἡ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς.... Τὶς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
1. Να δώσετε τη μετάφραση του παρακάτω χωρίου «Ἐπεὶ δ ἡ πόλις ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν)». 2. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της ουσίας και των γνωρισμάτων κάθε πολιτεύματος (κάθε τρόπου διακυβέρνησης ενός κράτους), το πρώτο που πρέπει να εξεταστεί κατά τον Αριστοτέλη είναι η έννοια πόλις (του κράτους). Για ποιους λόγους πρέπει να γίνει αυτό; 3. Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα τα οποία δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης μιας πόλης κράτους; Ποιους ορισμούς δίνει ο φιλόσοφος για την έννοιας του πολίτη και της πόλεως και ποια μέθοδο ακολουθεί για να φτάσει σε αυτούς; 4. Στην Ιλιάδα του Ομήρου, παρουσιάζεται ο Ποσειδώνας να προσπαθεί να εμψυχώσει τον Ιδομενέα σε μια μάχη λέγοντάς του ότι: «και οι πιο αδύναμοι, αν ενωθούν, θα κάνουν τα πάντα» (Ομήρου Ιλιάδα, Ν 237). Πώς συνδέεται η άποψη αυτή με τις απόψεις του Αριστοτέλη όπως διατυπώνονται στο μεταφρασμένο απόσπασμα που ακολουθεί; Κείμενο από μετάφραση «Η άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει μάλλον να την ασκεί το πλήθος παρά οι άριστοι που είναι λίγοι, νομίζω ότι μπορεί να συζητηθεί με το νόημα ότι είναι μια άποψη που παρουσιάζει, βέβαια, κάποιες δυσκολίες, που περιέχει όμως ίσως και κάποια αλήθεια. Για το πλήθος μπορεί κανείς να πει τούτο: το κάθε επιμέρους άτομο μπορεί να μην είναι τίποτε το αξιόλογο, ενωμένοι όμως όλοι μαζί είναι ενδεχόμενο να είναι, όχι σαν άτομα αλλά σαν σύνολο, καλύτεροι από εκείνους όπως ακριβώς τα δείπνα που γίνονται με τη συνεισφορά πολλών είναι καλύτερα από εκείνα που γίνονται με τα έξοδα ενός μόνο ανθρώπου. Πολλοί καθώς είναι, ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης και έτσι, ενωμένοι οι πολλοί γίνονται, κατά κάποιο τρόπο, ένας άνθρωπος με πολλά χέρια και με πολλές αισθήσεις και με ανάλογη, βέβαια, αρετή και εξυπνάδα. Γι αυτό και οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της μουσικής και των ποιητών: ο ένας κρίνει ένα μέρος, ο άλλος ένα άλλο, και όλοι μαζί το σύνολο. Από την άλλη όμως μεριά, οι αξιόλογοι άνθρωποι είναι ανώτεροι από το κάθε επιμέρους άτομο ενός πλήθους, ακριβώς γιατί στο πρόσωπό τους συνενώνονται στοιχεία που εκεί είναι διάσπαρτα και χωριστά έτσι δεν λέμε ότι συμβαίνει και στην περίπτωση των ωραίων και μη ωραίων ανθρώπων, των ζωγραφισμένων και αληθινών μορφών; Αν τα στοιχεία αυτά τα πάρουμε χωριστά, μπορούμε, βέβαια, τότε να πούμε ότι το τάδε συγκεκριμένο άτομο έχει πιο όμορφο μάτι από το μάτι του ανθρώπου της ζωγραφιάς, ή ότι ένα άλλο άτομο έχει πιο όμορφο κάποιο άλλο μέλος του σώματός του». 5. Για ποιο λόγο τα Πολιτικά του Αριστοτέλη αποτελούν συνέχεια των Ηθικών Νικομαχείων σε ότι αφορά το θέμα της αρετής;
6. Να δώσετε για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου μια συνώνυμη της αρχαίας ελληνικής. ὁρῶμεν: οἱ φάσκοντες: πᾶσαν: δῆλος: καλεῖν: ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Επειδή όμως το κράτος ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον αλλά αποτελείται από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από πολίτες. Επομένως πρέπει να ερευνήσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια η ουσία της έννοιας πολίτης. Πράγματι, για το περιεχόμενο της έννοιας πολίτης διατυπώνονται πολλές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες. Δηλαδή δεν υπάρχει ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης: κάποιος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι είναι εγκατεστημένος σε ένα συγκεκριμένο τόπο (γιατί και οι μέτοικοι και οι δούλοι μοιράζονται με τους πολίτες έναν κοινό τόπο) ούτε είναι πολίτες αυτοί οι οποίοι από όλα τα πολιτικά δικαιώματα έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (το δικαίωμα αυτό το έχουν και όσοι μοιράζονται ένα τόπο χάρη σε ειδικές συμφωνίες) 2. Κατά τον Αριστοτέλη για να διερευνηθεί η έννοια του πολιτεύματος (πολιτεία), δηλαδή ο τρόπος διακυβέρνησης ενός κράτους, το πρώτο που πρέπει να εξεταστεί είναι η έννοια της πόλης κράτους (πόλις). Αυτό πρέπει να γίνει διότι, κατά το φιλόσοφο, υπάρχει μια διχογνωμία ως προς την ουσία του κράτους σχετικά με το ποιος έχει κάθε φορά την ευθύνη για μια πολιτική πράξη / απόφαση (οἱ μὲν φάσκοντες τὴν πόλιν πεπραχέναι τὴν πρᾶξιν, οἱ δ οὐ τὴν πόλιν ἀλλὰ τὴν ὀλιγαρχίαν ή τὸν τύραννον ). Άλλοι, λοιπόν, πιστεύουν ότι την την ευθύνη των πολιτικών πράξεων την έχει το απρόσωπο κράτος ή τα πρόσωπα φορείς της εξουσίας, και ιδιαίτερα όταν πρόκειται για φορείς που δεν εκπροσωπούν όλο το λαό ή την πλειοψηφία του. Ένας δεύτερος λόγος είναι να κατανοηθεί ο τρόπος δράσης των πολιτικών και των νομοθετών, καθώς οι ενέργειές τους και οι αποφάσεις τους αφορούν στο κράτος και ουσιαστικά αποτελούν ένα είδος ανταπόδοσης προς το λαό (τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν). Τέλος, είναι αναγκαίο να εξεταστεί η έννοια της πόλεως για να κατανοηθεί η οργάνωση του κράτους σε σχέση με τον τρόπο διακυβέρνησής της, από τη στιγμή που ένα κράτος οργανώνεται με βάση το πολίτευμα που επικρατεί σ αυτό (ἡ δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις). 3. Ο Αριστοτέλης ακολουθώντας το σχήμα «άρσης θέσης», θα αναφερθεί αρχικά στα στοιχεία που δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης μιας πόλης και στη συνέχεια θα δώσει τον τελικό ορισμό της έννοιας πολίτης. Ειδικότερα, υποστηρίζει ότι ο τόπος κατοικίας δεν αποτελεί στοιχείο πιστοποίησης της ιδιότητας του πολίτη, από τη στιγμή που και οι μέτοικοι και οι δούλοι μοιράζονταν το ίδιο τόπο κατοικίας με τους πολίτες ενός κράτους. Οι άνθρωποι
αυτοί δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και κατά συνέπεια δεν θεωρούνταν πολίτες, ωστόσο κατοικούσαν στον ίδιο τόπο με τους πολίτες μιας πόλης. Επιπλέον, τα δικαιϊκά δικαιώματα δεν συναρτώνται με την έννοια του πολίτη. Το ότι έχει κάποιος το δικαίωμα να εμφανίζεται στο δικαστήριο είτε ως ενάγων είτε ως εναγόμενος, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και πολίτης μιας πόλης, διότι και κάποιοι κάτοικοι μιας πόλης που είναι πολίτες άλλων πόλεων έχουν το δικαίωμα αυτό, ύστερα από μια ειδική συμφωνία ανάμεσα στην πόλη στην οποία διαμένουν και στην πόλη από την οποία προέρχονται και της οποίας είναι πολίτες. Συνεχίζοντας ο Αριστοτέλης, δίνει τον τελικό ορισμό της έννοια του πολίτη, στηριζόμενος στα δύο κυριότερα γνωρίσματά του. Πολίτης λοιπόν είναι αυτός που μπορεί να δικάζει ως μέλος δικαστηρίου (μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς) και αυτός που μπορεί να μετέχει στη διοίκηση του κράτους και στα όργανα από τα οποία λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις και τα οποία νομοθετούν. Αυτό σημαίνει ότι πολίτης είναι αυτός που συμμετέχει στη νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία όπως θα λέγαμε με βάση τα σημερινά δεδομένα. Τέλος, αφού έκρινε ότι πρώτα έπρεπε να δοθεί ο ορισμός του πολίτη, προχωρά στον ορισμό της πόλεως: η πόλις αποτελεί το σύνολο των ατόμων που μπορούν να μετέχουν στην πολιτική και τη δικαστική εξουσία και που είναι ικανά για να εξασφαλίσουν την αυτάρκεια στο κοινό. Η αυτάρκεια στον Αριστοτέλη αποτελεί έννοια ταυτόσημη με την ευδαιμονία, δηλαδή την ευτυχία που εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο και τις πράξεις του. Ο φιλόσοφος για να φτάσει στον ορισμό αυτό χρησιμοποίησε την αναλυτική μέθοδο, καθώς πρώτα ανάλυσε την έννοια πόλις στα συστατικά της (καθώς η πόλις είναι ένα όλον, που αποτελείται από μέρη, δηλαδή τους πολίτες) και στη συνέχεια όρισε την έννοια της. 4. Ο Αριστοτέλης εξετάζοντας την έννοια πολίτης στο πλαίσιο της δημοκρατικής πόλης, αναφέρεται στην αξία και τη δύναμη των πολλών στην άσκηση της εξουσίας. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα εξετάζει την καταλληλότητά τους όσον αφορά στη διακυβέρνηση της πόλης. Αρχικά, επισημαίνει το βασικό πλεονέκτημα που παρουσιάζουν οι πολλοί αν αναλάβουν τα ηνία του κράτους, υποστηρίζοντας ότι το κάθε επιμέρους άτομο μπορεί να μην είναι αξιόλογος άνθρωπος, όμως αν ενωθούν πολλοί μαζί μπορεί ως σύνολο να είναι καλύτεροι από τους λίγους και αρίστους, αφού ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης ενώ ενωμένοι όλοι μαζί ενώνουν και τις δυνάμεις τους και τις ικανότητές τους και γίνονται πιο αποτελεσματικοί στη διακυβέρνηση του κράτους. Για να κάνει πιο εύληπτη την άποψή του για τη δύναμη και την αξία των πολλών, φέρνει τρία παραδείγματα. Στο πρώτο παράδειγμα, που σχετίζεται με τις υλικές απολαύσεις, παρομοιάζονται οι πολλοί που κυβερνούν το κράτος με τους συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν ό,τι μπορεί ο καθένας τους για ένα κοινό δείπνο. Αυτό το δείπνο, όπως αναφέρει, είναι καλύτερο από εκείνο που θα γινόταν με τα έξοδα ενός μόνο ατόμου. Έπειτα, το δεύτερο παράδειγμα έρχεται από τη μυθολογία και είναι ιδιαίτερα παραστατικό, αν και υποθετικό: ο φιλόσοφος αναφέρεται σε έναν άνθρωπο που διαθέτει πολλά χέρια και πόδια, πολλές αισθήσεις και επομένως μια συσσωρευμένη δύναμη και αρετή όπως συμβαίνει και στην περίπτωση που κυβερνούν οι πολλοί σε μια πόλη κράτος. Τέλος, το τρίτο παράδειγμα είναι σχετικό με τις πνευματικές απολαύσεις αφού γίνεται λόγος για την κρίση των δραματικών αγώνων στην αρχαία Αθήνα: οι δέκα κριτές ήταν αυτοί που έκριναν τα έργα που παρακολουθούσαν και έτσι η τελική κρίση εξέφραζε τη γνώμη όλων των Αθηναίων πολιτών. Όλα τα παραπάνω επαληθεύουν και συμφωνούν με τα λόγια του Ποσειδώνα στην Ιλιάδα του Ομήρου για την υπεροχή ακόμα και των
πιο αδύναμων στην περίπτωση που ενωθούν όλοι μαζί και ξεπεράσουν τις αδυναμίες τους. 5. Ο Αριστοτέλης στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων δήλωσε ότι αφού μίλησε για την ηθική αρετή, επόμενο βήμα ήταν να μιλήσει για νόμους και πολιτεύματα. Αυτή η δήλωση εξηγείται ως πέρασμα σε ένα καινούριο βιβλίο, τα Πολιτικά. Ως γνωστό κάθε άνθρωπος στην αρχαία Ελλάδα δεν μπορούσε να νοηθεί παρά μόνο ως μέλος ενός συνόλου, ως πολίτης μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο. Επομένως, η απόκτηση των ηθικών αρετών δε γίνεται για χάρη του εαυτού του. Ο άνθρωπος αποκτά τις ηθικές αρετές για να λειτουργεί σωστά ως πολίτης μέσα στην πόλη του. Επομένως, η ηθική αρετή σχετίζεται με την πολιτική αρετή ή διαφορετική η ηθική φιλοσοφία σχετίζεται με την πολιτική φιλοσοφία. 6. ὁρῶμεν: θεώμεθα οἱ φάσκοντες: οἱ λέγοντες πᾶσαν: όλην δῆλος: φανερός καλεῖν: ονομάζειν