ΚΕΥΑΛΑΙΟ 2 843-1054 (Η εποχή της ακμής: από τον τερματισμό της εικονομαχίας ως το σχίσμα των δύο εκκλησιών ) 1. Προοίμιο της ακμής του Βυζαντινού κράτους (εκχριστιανισμός λάβων, το Πρώτο σχίσμα) 2. Κοινωνία 3. Η διεθνής ακτινοβολία του Βυζαντίου 4. Οικονομία και κοινωνία στη Δυτική Ευρώπη-Σο σύστημα της φεουδαρχίας. 1. ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΣΗ ΑΚΜΗ ΣΟΤ ΒΤΖΑΝΣΙΝΟΤ ΚΡΑΣΟΤ. Βασιλεία Μιχαήλ Γ : α) πρόοδος στην παιδεία και την οικονομία β) σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες κατά των Αράβων στη Μ. Ασία. α) Ο εκχριστιανισμός των λάβων. εκχριστιανισμός των Ρώσων: 860 ανεπιτυχής επίθεση των Ρώσων κατά της Κωνσταντινούπολης. αποστολή βυζαντινών ιεραποστόλων στο νεοσύστατο ρωσικό κράτος. εκχριστιανισμός Μοραβών: ο ηγεμόνας της Μοραβίας Ραστισλάβος απευθύνει πρόσκληση στον αυτοκράτορα για ιεραποστόλους. 863: ακολουθεί αποστολή ιεραποστόλωνεπικεφαλής τοποθετήθηκαν ο λόγιος Κωνσταντίνος-Κύριλλος και ο αδελφός του Μεθόδιος. Ο Κωνσταντίνος: επινόησε το γλαγολιτικόαλφάβητο μετέφρασε την Αγία Γραφή στα σλαβονικά η Λειτουργία και το κήρυγμα στη Μοραβία άρχισαν να γίνονται στη σλαβονική γλώσσα οι δύο αδελφοί εργάστηκαν με ακάματο ζήλο Οι μαθητές τους αργότερα εκδιώχτηκαν από τη χώρα κυριάρχησε ο φραγκικός κλήρος υνέπειες του εκχριστιανισμού: ο βυζαντινός πολιτισμός ρίζωσε βαθιά στη Μοραβία οι λάβοι οφείλουν τις απαρχές της εθνικής τους φιλολογίας στους δύο αυτούς ιεραποστόλους. 1
εκχριστιανισμός των Βουλγάρων: στον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων το πατριαρχείο και η αυτοκρατορική εξουσία έδρασαν δυναμικά. οι Βούλγαροι ζήτησαν ιεραποστόλους από τον πάπα. το Βυζάντιο επενέβη δραστικά για να αποτρέψει την ένταξή του στη σφαίρα επιρροής της Δύσης: στρατός και στόλος απέκλεισαν τα σύνορα και τα παράλια της Βουλγαρίας ο βούλγαρος ηγεμόνας αναγκάστηκε να υποχωρήσει 864: ο βούλγαρος ηγεμόνας βαπτίζεται στην Κωνσταντινούπολη με ανάδοχο τον αυτοκράτορα και έλαβε το όνομα Μιχαήλ. β) Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο εκκλησιώνκαι το πρώτο χίσμα μετά το βάπτισμα του βούλγαρου ηγεμόνα ο ελληνικός κλήρος οργάνωσε τη βουλγαρική εκκλησία σύμφωνα με τις υποδείξεις του πατριάρχη Υωτίου. Ο Βόρηςσυνέτριψε την αντίσταση των βουλγάρων ευγενών (βογιάρων), που έμειναν πιστοί στην εθνική θρησκεία. απογοητεύθηκε όμως από την ανάθεση της διοίκησης της Εκκλησίας σε έλληνα επίσκοπο. στρέφεται πάλι προς τη Ρώμη. ο πατριάρχης Υώτιος: απέκρουσε τη νέα επέμβαση κατηγόρησε τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία για θέματα λατρείας και εκκλησιαστικής τάξης κυρίως για το δόγμα ότι το Αγιο Πνεύμα εκπορεύεται και εκ του Τιού (filioque) το δόγμα αυτό απορρίφθηκε από τη ύνοδο του 867 ο πάπας Νικόλαος αναθεματίστηκε-πρώτο χίσμα ύνοδος του 870: διευθέτησε το βουλγαρικό ζήτημα η Βουλγαρία θα υπαγόταν στο εξής στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως 2
2. ΚΟΙΝΩΝΙΑ α. Η ανώτερη αριστοκρατία Η σύνθεση της κυρίαρχης τάξης στο Βυζάντιο: Πριν από τον 8ο αιώνα: μεγαλογαιοκτήμονες Από τον 8ο αιώνα: παλατιανή αριστοκρατία που μισθοδοτούνταν για τα αξιώματα που κατείχε. Αποτέλεσμα: οικογένειες νέων γαιοκτημόνων συνέρρεαν στην ΚΠ για να εξασφαλίσουν ένα προσοδοφόρο αξίωμα και να ενταχθούν στην αριστοκρατία αυτή. Από τα τέλη του 10ου αιώνα: βασιλικοί. Σάξη που προέρχεται από την ενοποίηση της αριστοκρατίας της γης και της αριστοκρατίας των αξιωμάτων με επιγαμίες. Φαρακτηριστικά της τάξης αυτής: μονοπωλούν τα κυριότερα στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα κυριαρχούν οικονομικά και κοινωνικά στην ΚΠ είναι ακόρεστοι για πλούτο, γιατί γνωρίζουν ότι κάποια στιγμή μπορεί να χάσουν την αυτοκρατορική εύνοια. Αποτέλεσμα: Οι αγροτικές κοινότητες και ο δήμος υφίστανται την πίεση των δυνατών (μεγάλων γαιοκτημόνων) και περιέρχονται σταδιακά υπό την κηδεμονία και προστασία τους. β. Η μεσαία τάξη Η εμποροβιοτεχνική τάξη (10ος - 11οςαι.): Τπήρξε πηγή της ευημερίας του Βυζαντίου (αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας) Αποτελούταν από τολμηρούς μεγαλέμπορους που έκαναν μακρινά ταξίδια για να εμπορευθούν τα πολύτιμα προϊόντα της Ανατολής, εξασφαλίζοντας τεράστια κέρδη. Άρχισε να συμμετέχει στην πολιτική ζωή (11ος αι.) ενθρονίζοντας ή εκθρονίζοντας αυτοκράτορες και συμμετέχοντας στη σύγκλητο. γ) Η κοινωνία του χωριού και η πάλη κατά των δυνατών. Σο βυζαντινό χωρίον (κονότητα) ως τα τέλη του 8ουαι. ο ιερέας (ηθικό κύρος) οι δυνατοί: κατέχουν τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη ζουν απόμερα από το χωριό οι ελεύθεροι μοκροϊδιοκτήτες (ο κορμός του πληθυσμού) οι δούλοι Από τα τέλη του 8ου αι.: εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας: οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται με αποτέλεσμα: 3
να αναδυθεί μια νέα αριστοκρατία οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από τους φόρους, να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών. οι γείτονες των μικροκαλλιεργητών να τρέπονται σε φυγή, γιατί τους επιβάρυνε ο φόρος των γεωργών που εγκατέλειπαν τη γη τους. Ο αγώνας κατά των δυνατών: υπήρξε από τις σημαντικότερες πλευρές της εσωτερικής πολιτικής των Μακεδόνων. θέσπισαν το αλληλέγγυον, νόμο που υποχρέωνε τους εύπορους γείτονες να καταβάλλουν τους φόρους των φτωχών αγροτώντης κοινότητας. 4
2. Η ΔΙΕΘΝΗ ΑΚΣΙΝΟΒΟΛΙΑ ΣΟΤ ΒΤΖΑΝΣΙΟΤ α. Η βυζαντινή διπλωματία 1. Πρέσβεις: Ευκαιριακή αποστολή όχι μόνιμοι αντιπρόσωποι 2. Μορφές βυζαντινής διπλωματίας α. Αποστολή πρέσβεων σε ξένες χώρες β. Χορηγίες (χρήματα ή δώρα) στους ξένους ηγεμόνες γ. ύναψη συμμαχιών (επιγαμίες) δ. Εμπορικές συνθήκες ε. Εκχριστιανισμός β. Οι σχέσεις με τους Άραβες 1. 10ος αι. : τοαποκορύφωμα της σφοδρότητας των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων. 2. Οι συγκρούσεις α. άλωση της Θεσσαλονίκης(904) μέτρα για την ενίσχυση του βυζαντινού στόλου. β. Ιωάννης Κουρκούας: από τους μεγαλύτερους στρατηγούς του Μεσαίωνα άλωση της συριακής Έδεσσας - ανάκτηση του ιερού μανδηλίου γ. Ανάκτηση Κρήτης και Κύπρου περιορισμός της πειρατικής δραστηριότητας του αραβικού στόλου. δ. Αυτοκράτορες: Νικηφόρος Φωκάς, Ιωάννης Σσιμισκής: i. επέκταση συνόρων ως τη υρία και την Παλαιστίνη ii.προσάρτησηκιλικίαςκαιυρίας στο Βυζάντιο 3. Ο χαρακτήραςτων σχέσεων Βυζαντινών και Αράβων (βλ.σχολ. βιβλ. "Ας σημειωθεί... εμπορικών ανταλλαγών"). 5
γ. Οι σχέσεις με τους Βούλγαρους γ1. Οι Βούλγαροι υπό τον υμεών 1. Βασιλεία του υμεών(διάδοχος του Βόρη) α. Μεταφέρει την πρωτεύουσα στην Πρεσλάβα. β. μετάφραση έργων της βυζαντινής λογοτεχνίας γ. πρώτη ακμή της παλαιοσλαβικής εκκλησιαστικής λογοτεχνίας δ. περίοδος έντασης στις βυζαντινοβουλγαρικές σχέσεις - ανταγωνισμός για την κυριαρχία στα βαλκάνια. ε. τόχος του υμεών:βουλγαροβυζαντινή αυτοκρατορία με αυτοκράτορα τον ίδιο. - Τιοθεσία του τίτλου βασιλεύς αντί του τίτλου χάνος. στ. 913: μπροστά στα τείχη της ΚΠ αποτυχία κατάληψής της - διαπραγματεύσεις με τον πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό ενίσχυση του κύρους του βούλγαρου ηγεμόνα. αυτοαναγόρευση του υμεών ως "βασιλεύς των Βουλγάεων και των Ρωμαίων". ζ. 924: νέα εμφάνιση του υμεών μπροστά στα τείχη της ΚΠ Αδυναμία κατάληψης γιατί: δε διέθετα στόλο εξασθενίστηκε ο στρατός του από τους πολέμους με τους έρβους και Κροάτες. 2. Βασιλεία του Πέτρου: ειρήνη με το Βυζάντιο νυμφεύεται την εγγονή του Ρωμανού Λακαπηνού λαμβάνει τον τίτλο βασιλέας της Βουλγαρίας γ2: Η ίδρυση του νέου βουλγαρικού κράτους από το αμουήλ-η υποταγή του στο Βυζάντιο 1. αμουήλ: ίδρυση νέου βουλγαρικού κράτους με κέντρο τη ΒΔ Μακεδονία. επέκταση των βουλγαρικών κτήσεων μέχρι το Δούναβη και την κεντρική Ελλάδα. αντιμετώπιση από τό Βασίλειο Β με διπλωματικά μέτρα. 2. Πολεμικές συγκρούσεις α. νίκη των Βυζαντινών στο περχειό - Νικηφόρος Ουρανός β. αποφασιστική νίκη των Βυζαντινὠν στο Κλειδί γ. Οριστική προσάρτηση της Βουλγαρίας στο Βυζαντινό κράτος Πολιτική εξελληνισμού της παλαιοβουλγαρικής εκκλησίας 6
δ. Οι σχέσεις με τους Ρώσους Σο Βυζάντιο απειλήθηκε πολλές φορές από τους Ρώσους, παράλληλα όμως ανέπτυξε και άλλες σχέσεις με το κράτος του Κιέβου, όπως εμπορικές σχέσεις που ρυθμίστηκαν με ειδικές συνθήκες. Ρώσοι έμποροι και πρεσβευτές επισκέπτονταν το Βυζάντιο για να ανταλλάξουν τα προϊόντα τους (γούνες, σκλάβους κ.λ.π) με τα περιζήτητα βυζαντινά μεταξωτά. εκχριστιανισμός: α) το 957 η ηγεμονίδα του Κιέβου Όλγα επισκέφθηκε την ΚΠ-Δεύτερος και οριστικός εκχριστιανισμός των Ρώσων που ολοκληρώθηκε στα τέλη του 10ου αι. β) Ο Βασίλειος Β υποσχέθηκε να δώσει στο ρώσο ηγεμόνα Βλαδίμηρο ως σύζυγο την αδελφή του Άννα, αν ο ίδιος και το έθνος του ασπάζονταν το χριστιανισμό. τα γεγονότα εξελίχθηκαν σύμφωνα με τις υποσχέσεις και προθέσεις του Βασιλείου Β και η βάπτιση του Βλαδίμηρου έγινε πιθανότατα στη Φερσώνα. Η σημασία του γάμου: Ήταν το μέσο για να αποκτήσει η Ρωσία διεθνές κύρος τα αγαθά που συνεπαγόταν η διάδοση της ορθοδοξίας και του βυζαντινού πολιτισμού στη χώρα αυτή. Με τις ιεραποστολές εισήχθησαν στη Ρωσία και αποτέλεσαν τη βάση του ρωσικού πολιτισμού και της ρωσικής πνευματικής παράδοσης: στοιχεία κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης θεσμοί η βυζαντινή τέχνη και ο βυζαντινός πολιτισμός ε. Η βυζαντινή πολιτική στην Ιταλία και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Νικηφόρος Υωκάς: ακολούθησε την πολιτική των προκατόχων του στην Ιταλία για: να προστατεύσει τις εκεί βυζαντινές επαρχίες από τουςάραβες και να ενισχύσει τη βυζαντινή επιρροή στη Ρώμη και στα ημιαυτόνομα κρατίδια της κεντρικής Ιταλίας. Μετά τη στέψη του Όθωνος Α ως αυτοκράτορα των Ρωμαίων και την ίδρυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους, τα κρατίδια αυτά έγιναν το μήλο της έριδος μεταξύ του Βυζαντίου και της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Νικηφόρος Υωκάς αρνήθηκε να αναγνωρίσει τον αυτοκρατορικό τίτλο του Όθωνα και απαίτησε την αποχώρησή του από τα βυζαντινά εδάφη που είχαν κατακτήσει πρόσφατα οι Γερμανοί. Έγινε ανταλλαγή πρεσβειών αλλά οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε ναυάγιο και ο πρεσβευτής αναγκάστηκε να επιστρέψει άπρακτος στη χώρα του. 7
Ιωάννης Σσιμισκής: Βελτίωση των σχέσεων των δύο αυτοκρατοριών Ο Όθων Β πήρε ως σύζυγο τη βυζαντινή πριγκίπισσα Θεοφανώ, η οποία έφερε στην αυλή των οθωνιδών τις συνήθειες και τις παραδόσεις του βυζαντινού πολιτισμού. Οι Ιταλικές κτήσεις χάθηκαν οριστικά για το Βυζάντιο το 1071 όταν τις κατέκτησαν οι Νορμανδοί. στ. Σο χίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών Η έριδα που οδήγησε στο σχίσμα των δύο Εκκλησιών ξεκίνησε από διαφωνίες σχετικές με: θεολογικά και δογματικά ζητήματα: νηστεία του αββάτου, αγαμία του κλήρου, η χρήση των αζύμων στη Θεία Λειτουργία, και το δόγμα περί εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και από τον Τιό Κύρια αιτία όμως του χίσματος υπήρξε η διεκδίκηση από τη Ρώμη της πρωτοκαθεδρίας στο χριστιανικό κόσμο, πράγμα που δεν μπορούσε να αποδεχθεί η Κωνσταντινούπολη. Ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος και ο καρδινάλιος Ουμβέρτος ευθύνονται για το σχίσμα, δεδομένου ότι με την αδιαλλαξία τους εξώθησαν τα πράγματα στα άκρα. Οι συζητήσεις τερματίστηκαν με αμοιβαίους αφορισμούς. υνέπειες του σχίσματος: προκάλεσε έντονη αντιβυζαντινή διάθεση στην Ιταλία και παρεμπόδισε τη συνεργασία Ρώμης Κωνσταντινούπολης διευκόλυνε την κατάκτηση των ιταλικών κτήσεων του Βυζαντίου από τους Νορμανδούς η κοσμοϊστορική όμως σημασία του έγινε αντιληπτή αργότερα και κυρίως τις παραμονές της άλωσης της ΚΠ από τους Σούρκους. ζ. Οι σχέσεις με τις ιταλικές ναυτικές πόλεις 10ος αι.: οικονομική ανάπτυξη των ιταλικών ναυτικών πόλεων - Βενετία στενότερες σχέσεις με το Βυζάντιο Βασίλειος Β :σύναψη ευνοϊκής εμπορικής συνθήκης με τους Βενετούς (ανταμοιβή για τη μεταφορά των βυζαντινών στρατευμάτων στο θέμα της Λογγοβαρδίας). υνέπεια: εγκαινιάζεται μια πολιτική παραχώρησης προνομίων στο ιταλικό και ιδιαίτερα στο βενετικό εμπορικό κεφάλαιο, πράγμα που απέβη μοιραίο για τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας. 8
4. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΗ ΔΤΣ. ΕΤΡΩΠΗ ΣΟ ΤΣΗΜΑ ΣΗ ΥΕΟΤΔΑΡΦΙΑ α. Φαρακτηριστικά και εξέλιξη 1. Η κοινωνία του φραγκικού κράτους ήταν κυρίως αγροτική. Η μεγάλη μάζα του πληθυσμού ήταν αγρότες. 2. Λόγω των συνθηκών ανασφάλειας κατά την εποχή των Μεροβιγγείων, οι αδύναμοι (αγρότες) αναζητούσαν την προστασία των ισχυρών, δηλ. των αρχόντων. 3. Αυτό είχε ως συνέπεια τη δημιουργία δεσμών εξάρτησης μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και τη διαμόρφωση της φεουδαρχίας. 4. Υεουδαρχία. α. Οι ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν εκτάσεις γης σε ευνοούμενους υποτελείς τους (βασάλους), με αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια και άλλες υπηρεσίες. Ο άρχοντας αναλάμβανε την υποχρέωση παροχής προστασίας και κάθε είδους βοήθεια. Υέουδο=η γη που παραχωρούνταν φεουδαρχική κοινωνία φεουδάρχες, οι άρχοντες. β. τελετή της περιβολής: η επίσημη αναγνώριση ενός άρχοντα ως υποτελούς ενός άλλου ισχυροτέρου άρχοντος. γ. Αφαίρεση του φέουδου σε περίπτωση που οι υποτελείς παραμελούσαν τις υποχρεώσεις τους. 5. Η κοινωνική πυραμίδα στη φεουδαρχική κοινωνία α. Βασιλιάς β. Άμεσοι υποτελείς του βασιλιά ( κόμητες, μαρκήσιοι, βαρώνοι κ.α)= αριστοκρατία. γ. Κατώτεροι υποτελείς-(έπαιρναν φέουδα ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους.) δ. εκκλησιστικοί άρχοντες. (έπαιρναν φέουδα) στ. ελεύθεροι γεωργοί, μικροϊδιοκτήτες ζ. πάροικοι, είχαν περιορισμένη ελευθερία με διαβαθμίσεις κατά τόπους (δεμένοι με τη γη, καταβολή τελών, δεν μπορούσαν χωρίς την άδεια του φεουδάρχη να νυμφευθούν) στ, δούλοι, θεωρούνταν κινητά αντικείμενα. β. Η επικράτηση του συστήματος της φεουδαρχίας. α. η φεουδαρχία αναπτύχθηκε τον 8ο αι. μετά την κατάρρευση της δυναστείας των Μεροβιγγείων. Μεταρρυθμίσεις του Καρόλου: Ο στρατός αλλάζει χαρακτήρα. Παλαιότερα τον αποτελούσαν κυρίως ελεύθεροι αγρότες υπό την ηγεσία του αυτοκράτορα. Σώρα γίνεται φεουδαρχικός, τίθεται δηλ. υπό την ηγεσία των φεουδαρχών. 9
Καθένας φεουδάρχης συμμετέχει με τους υποτελείς του και με τον οπλισμό του. Ση δυνατότητα αυτή αποκτούν χάρη στην οικονομική και πολιτική δύναμη που τους δίνει το φέουδο. Διοικητική μεταρρύθμιση α. Παραχώρηση γαιών στους βασιλικούς αξιωματούχους. β. τρατιωτική, οικονομικοκοινωνική και πολιτική λειτουργία αναπτύχθηκαν πλήρως στο κράτος του Καρόλου κα των διαδόχων του. γ. 10ος-11ος αι.: διάλυση κρατών των Καρολιδών, εχθρικές επιδρομές κλίμα ανασφάλειας ανάγκη προστασίας κατοίκων γενίκευση φεουδαρχικού συστήματος 10