Το Πανόραµα του Παγκόσµιου Τουρισµού Σύνοψη Μελέτης Η επισκόπηση του τουριστικού τοµέα σε παγκόσµιο επίπεδο, µέσα από την εικόνα που παράγει η υφιστάµενη στατιστική πληροφόρηση, οδηγεί σε µια σειρά από διαπιστώσεις-συµπεράσµατα και επισηµάνσεις. Εφιστάται, ωστόσο, η προσοχή του µη εξοικειωµένου µε τα στατιστικά στοιχεία του τουρισµού - διεθνούς και εγχωρίου - ότι τα προβλήµατα αξιοπιστίας εδώ είναι πολύ σοβαρότερα σε σύγκριση µε τα αντίστοιχα στοιχεία άλλων δραστηριοτήτων. Στην αξιοπιστία των στοιχείων προστίθεται και η εγγενής δυσχέρεια υπολογισµού του τµήµατος του τουριστικού προϊόντος που συµπαράγεται (µεταφορές, επικοινωνίες, εστιατόρια κτλ.). Το τουριστικό προϊόν ορίζεται από πλευράς της ζητήσεως είναι πολυσύνθετο προϊόν, συµπαραγόµενο από πολλούς κλάδους παραγωγής δεν υπάρχει χωριστός κλάδος ή τοµέας παραγωγής που να περικλείει όλα τα οικονοµικώς δρώµενα, τα οποία συνεπάγεται το ταξίδι που εµπίπτει στην έννοια του τουρισµού. Οι ανωτέρω επισηµάνσεις δεν πρέπει να ερµηνευθούν ως συνεπαγόµενες απαξίωση των σχετικών στατιστικών πληροφοριών. Οι στατιστικές πληροφορίες έχουν ουσιαστικό περιεχόµενο, ιδίως όταν αφορούν σε διαχρονικές µεταβολές. Το πρόβληµα αξιοπιστίας που επισηµάνθηκε σχετίζεται στενά µε το γεγονός, ότι η φύση των τουριστικών υπηρεσιών προσφέρεται ιδιαιτέρως όχι µόνον για φοροδιαφυγή αλλά και στατιστική διαφυγή ως οικονοµικό µέγεθος. (α) Η τουριστική δραστηριότητα αναγνωρίζεται ως ο µεγαλύτερος ποσοτικώς και σηµαντικότερος από δυναµική άποψη κλάδος παραγωγής σε παγκόσµιο επίπεδο. Εκτιµάται, ότι παράγει το 6% του παγκοσµίου ΑΕΠ και δηµιουργεί το 7% της συνολικής παγκοσµίου απασχολήσεως. Τα ποοσοστά αυτό είναι αρκετά µεγαλύτερα για τις τουριστικώς ανεπτυγµένες χώρες (κυρίως χώρες της. Ευρώπης, και δη της Μεσογειακής Ευρώπης). (β) Κατά την περίοδο 1950-95 για την οποία υπάρχουν συγκρίσιµα στοιχεία, ο διεθνής τουρισµός σε όρους αφίξεων αυξήθηκε µε µέσο 203
ετήσιο ρυθµό 7,2% και σε όρους εισπράξεων σε $ µε ρυθµό 12,2%. Πρόκειται για επίδοση σαφώς υπερτέρα οποιουδήποτε άλλου οικονοµικού µεγέθους. Ούτε η βιοµηχανική παραγωγή, ούτε η παραγωγή ή οι εξαγωγές οποιουδήποτε άλλου κλάδου αγαθών ή υπηρεσιών έχουν δείξει δυναµισµό ικανό να συγκριθεί µε την επίδοση του διεθνούς τουρισµού. Οι διεθνείς τουρίστες από 25 εκατ. το 1950 ανήλθαν σε 561 εκατ. το 1995, οι δε συναλλαγµατικές εισπράξεις (υπεκτιµηµένες καθώς είναι) από 2,1 δισ. $ έφθασαν στο ποσό των 381 δισ. $. (γ) Ο τουρισµός αποτελεί δραστηριότητα κατεξοχήν προσιδιάζουσα στην οικονοµική ανάπτυξη περιοχών που δεν διαθέτουν συγκριτικό πλεονέκτηµα για άλλες οικονοµικές δραστηριότητες, και έχει συµβάλει ουσιωδώς στην άµβλυνση των οικονοµικών περιφερειακών ανισοτήτων. Με βάση τις υπάρχουσες εµπειρικές ενδείξεις οι τουριστικώς ανεπτυγµένες περιοχές των διαφόρων χωρών είναι εκείνες µε τα χαµηλότερα ποσοστά ανεργίας. (δ) Αποτελεί οικονοµική δραστηριότητα εντάσεως εργασίας, απασχολεί δε, αµέσως ή εµµέσως, περίπου 200 εκατ. άτοµα, ποσό που προβλέπεται να αυξηθεί σε 300-350 εκατ. το 2005. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα ειδικών ερευνών, η ικανότητα του τουριστικού τοµέα να δηµιουργεί νέες θέσεις εργασίας είναι 1,5 φορά µεγαλύτερη σε σύγκριση µε την αντίστοιχη ικανότητα του συνόλου της οικονοµίας. ηµιουργεί δε θέσεις εργασίας - και αυτό είναι ιδιαιτέρως σηµαντικό - για εκείνο ακριβώς το τµήµα του εργατικού δυναµικού που αποτελεί τον βασικό πυρήνα της ανεργίας. Επίσης, τα στοιχεία των ερευνών δείχνουν, ότι οι ευρίσκοντες απασχόληση στον τουρισµό µετά από κατάσταση ανεργίας έχουν κατά 70% προέλευση από µη τουριστικά επαγγέλµατα. Αυτό και µόνο, σε συνδυασµό µε την συγκριτικά µε άλλους τοµείς ταχύτερη αυτοδύναµη ανάπτυξη υπογραµµίζει την σχετική σπουδαιότητα του τοµέα για την καταπολέµηση της ανεργίας. 204
(ε) Ο διεθνής τουρισµός, ως οικονοµική δραστηριότητα, καταξιώνεται ακόµη περισσότερο, από το γεγονός ότι είναι κατεξοχήν εξαγωγική δραστηριότητα. Οι συναλλαγµατικές εισπράξεις από τον τουρισµό σε παγκόσµιο επίπεδο αντιστοιχούν στο 8,3% των συνολικών εξαγωγών και στο 30,4% των εξαγωγών υπηρεσιών. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τις µεσογειακές χώρες, όπου το συνάλλαγµα αποτελεί κατ εξοχήν περιοριστικό παράγοντα της αναπτύξεως, τα ποσοστά είναι 9,6% και 44,5%. Υπενθυµίζεται, ότι τα ποσοστά είναι κατά πάσα πιθανότητα µεγαλύτερα, αν ληφθούν υπόψη οι αδυναµίες ακριβούς στατιστικής καταγραφής του τουριστικού συναλλάγµατος. (στ ) Με τα στοιχεία του 1994, ο διεθνής τουρισµός αποτελεί το 30% του συνολικού παγκοσµίου τουρισµού βάσει αριθµού διανυκτερεύσεων. Στην Ευρώπη το σχετικό ποοσοστό είναι αρκετά υψηλότερο του παγκοσµίου µέσου όρου, για προφανείς λόγους. Για τους λόγους αυτούς το ποσοστό του διεθνούς τουρισµού θα τείνει µακροχρονίως να αυξάνεται, καθώς τα βιοτικά επίπεδα θα βελτιώνονται και το κόστος µεταφοράς και πληροφορήσεως θα µειώνεται. (ζ) Βάσει αφίξεων, ο διεθνής τουρισµός συγκεντρώνεται, ακόµη, σε δύο κύριες, µείζονος σηµασίας περιοχές: Την Ευρώπη, η οποία µε ποσοστό 60% αποτελεί τον δεσπόζοντα προορισµό και την Αµερική µε ποσοστό 20% περίπου και ακολουθεί η Ανατ. Ασία-Ειρηνικός µε 14%. Με βάση τις συναλλαγµατικές εισπράξεις η κατανοµή διαφοροποείται. Η Ευρώπη περιορίζεται στο 50% και τα µερίδια Αµερικής και Ανατ. Ασίας-Ειρηνικού αυξάνονται σε 27% και 17,8% αντιστοίχως. Οι µεσογειακές χώρες εξακολουθούν να αποτελούν τον δηµοφιλέστερο προορισµό, µε µερίδιο αφίξεων ίσο µε 30,9% (1994) και µερίδιο εισπράξεων ίσο µε 26,6%. (η) Το πρότυπο του διεθνούς τουρισµού βάσει προελεύσεως δεν διαφοροποιείται, εντόνως τουλάχιστον, έναντι του αντιστοίχου προτύπου βάσει αφίξεων. Η Ευρώπη, ως προέλευση, τροφοδοτεί τον διεθνή τουρισµό (βάσει αριθµού τουριστών) µε ποσοστό 59% έναντι 205
20% της Αµερικής και 15,7% της Α.Ασίας-Ειρηνικού. Το 87,7% του διεθνούς τουρισµού στην Ευρώπη έχει ευρωπαϊκή προέλευση και είναι το υψηλότερο ποσοστό ενδοπεριφερειακής τουριστικής συγκεντρώσεως στον κόσµο, µε δεύτερη την Ανατ. Ασία-Ειρηνικό (79,2%) και τρίτη την Αµερική µε 77,2%. Στις ήσσονος τουριστικής σηµασίας περιοχές τα ποσοστά ενδοπεριφερειακού τουρισµού είναι πολύ χαµηλότερα. (θ) Η Ευρώπη αποτελεί και την δεσπόζουσα πηγή διαπεριφερειακού διεθνούς τουρισµού. Ο διαπεριφερειακός διεθνής τουρισµός (διηπειρωτικός, ορθότερα) αποτελεί το 18% του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού. Η Ευρώπη συµβάλλει σ αυτό κατά 40%, έναντι 23,5% της Αµερικής και 17% της Ανατ. Ασίας-Ειρηνικού. Με άλλα λόγια η ευρωπαϊκή συµβολή στον διαπεριφερειακό διεθνή τουρισµό είναι αναλογικώς µικρότερη από την τουριστική συγκέντρωση που δείχνουν οι αριθµοί αφίξεων και προελεύσεως για την εν λόγω ήπειρο. Αναλογικώς πολύ µεγαλύτερη είναι η συµβολή των ήσσονος σηµασίας περιοχών (Μ. Ανατολή, Αφρική), οι οποίες, ενώ ως πηγή προελεύσεως διεθνών τουριστών αντιπροσωπεύουν ποσοστό µικρότερο του 6% του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού, ως πηγή τροφοδοτήσεως του διαπεριφερειακού διεθνούς τουρισµού αποτελούν το 20%! Η Ευρώπη ως τροφοδότρια διεθνών τουριστών σε µη ευρωπαϊκούς προορισµούς συνέβαλε κατά 65% στον διαπεριφερειακό διεθνή τουρισµό της Αµερικής, κατά 55% της Αν. Ασίας-Ειρηνικού, κατά 58% της Ν. Ασίας και 78% της Αφρικής. (ι) Οι κυριότεροι 20 προορισµοί (χώρες) συγκεντρώνουν το 73% του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού βάσει αφίξεων και το 70% βάσει εισπράξεων. Είναι αξία µνείας η διαπίστωση, ότι οι 15 δεσπόζοντες προορισµοί, µε κριτήριο κατατάξεως τις συναλλαγµατικές εισπράξεις, αντιπροσωπεύουν το 65% των συνολικών εισπράξεων, το ποσοστό δε αυτό έµεινε αµετάβλητο επί 15 έτη (1980-1994). 206
Αυτό υπογραµµίζει την ύπαρξη ορισµένων σταθερών στοιχείων έλξεως που προσδιορίζουν τις τουριστικές ροές διαµέσου του χρόνου. Τέτοια σταθερά στοιχεία αφορούν, ενδεχοµένως, όχι τόσο στα τρέχοντα ανθρωπογενή στοιχεία όσο σε φυσικούς και πολιτισµικούς παράγοντες, η ακτινοβολία των οποίων µπορεί να αµβλυνθεί ή να σβήσει µόνο µε βάναυση έως εχθρική συµπεριφορά των εν λόγω χωρών υποδοχής έναντι των διεθνών τουριστών και έναντι αυτών τούτων των στοιχείων έλξεως. (ια) Είκοσι (20) χώρες προελεύσεως αντιπροσωπεύουν το 84% της διεθνούς τουριστικής δαπάνης. Από αυτές 12 είναι ευρωπαϊκές, 5 ανήκουν στην περιοχή Αν. Ασίας-Ειρηνικού και 3 βρίσκονται στην αµερικανική ήπειρο. Είναι δε αξιοσηµείωτο ότι οι 10 πρώτες χώρες έχουν αυξήσει το µερίδιό τους µεταξύ 1980 και 1994 από 57% σε 68%. Η µελέτη του βαθµού συγκεντρώσεως των πηγών προελεύσεως της διεθνούς τουριστικής δαπάνης και η διαχρονική συµπεριφορά της µπορεί να οδηγήσει σε συναγωγή δυνητικώς χρησίµων συµπερασµάτων για τον σχεδιασµό και την εφαρµογή πολιτικής προσελκύσεως διεθνών τουριστών στην χώρα µας. Οι τάσεις της 15ετίας 1980-1994, όσον αφορά στις κύριες πηγές προελεύσεως του διεθνούς τουρισµού για την Ελλάδα, δικαιολογεί ειδική προσπάθεια προσελκύσεως από χώρες της Βόρειας, Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Φυσικά, ο στόχος δεν πρέπει να είναι υποκατάσταση τουριστών της Β. Ευρώπης (τώρα και Ανατολικής) στους τουρίστες από Γερµανία και Η. Βασίλειο, αν και το σχετικό παίγνιο είναι θετικού αθροίσµατος. Στόχος πρέπει να είναι η αύξηση του µεριδίου χωρών που θα προκαλέσουν βελτίωση της ανά τουρίστα δαπάνης, θα αυξήσουν τον µέσο βαθµό πληρότητας και θα αµβλύνουν την έντονη εποχικότητα που χαρακτηρίζει την διεθνή ζήτηση του ελληνικού τουριστικού προϊόντος. (ιβ) Η κατανοµή της παραγωγικής δυναµικότητας σε κλίνες διαφέρει πολύ από την κατανοµή σε αφίξεις διεθνών τουριστών για τους δύο 207
κύριους προορισµούς: Ευρώπη και Αµερική. Η Ευρώπη δέχεται το 60% των διεθνών τουριστών και διαθέτει το 46% της παγκοσµίου παραγωγικής δυναµικότητας, ενώ η Αµερική µε 20% των διεθνών αφίξεων διαθέτει το 35% της παγκοσµίου δυναµικότητας κλινών. Προφανώς, η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στο αυξηµένο ποσοστό εγχωρίου τουρισµού στηνβ. Αµερική (βασικώς ΗΠΑ) έναντι της Ευρώπης, στην οποία η µεταξύ γειτονικών χωρών µετακίνηση αποτελεί διεθνή τουρισµό, ενώ η µεταξύ πολιτειών µετακίνηση στις ΗΠΑ αποτελεί εγχώριο τουρισµό. Αυτό εξηγεί και την µικρή αναλογία διεθνών αφίξεων ανά κλίνη, η οποία για το σύνολο του κόσµου είναι 23, για την Ευρώπη 30, την Α. Ασία-Ειρηνικό 24 και την Αµερική µόλις 13. (ιγ) Προκαλεί έκπληξη ο χαµηλός βαθµός πληρότητας (υψηλός βαθµός αργούσας δυναµικότητας) που φαίνεται να χαρακτηρίζει, σε παγκόσµιο επίπεδο, τον κλάδο των καταλυµάτων. Ο µέσος βαθµός πληρότητας δεν υπερβαίνει το 57% (Ισπανία), η µεγαλύτερη δε συχνότητα καταγράφεται στο διάστηµα 30-40% (7 από τις 10 χώρες για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία). Το υψηλό ποσοστό µέσου βαθµού πληρότητας εξηγείται εν µέρει από την έντονη εποχικότητα που χαρακτηρίζει την ζήτηση τουριστικών υπηρεσιών αναψυχής και διακοπών. Παραµένει, ωστόσο, ένα αρκετά υψηλό ποσοστό αργούσας δυναµικότητας, το οποίο θέτει σοβαρά ζητήµατα ερµηνείας ενόψει των προβληµάτων βιωσιµότητας που συνεπάγεται. Γενίκευση εξηγήσεως του φαινοµένου πρέπει να αναζητηθεί µάλλον στην χωρίς ολοκληρωµένη θεώρηση, χωρίς µακροχρόνιο ορίζοντα και στρατηγική τουριστικής αναπτύξεως, αντιµετώπιση τόσο από τον ιδιωτικό όσο και από τον δηµόσιο τοµέα (υποδοµές, θεσµικό πλαίσιο) του σοβαρότατου για την µακροχρόνια ανάπτυξη θέµατος του τουρισµού. (ιδ) Τα διαθέσιµα στοιχεία (µέγεθος δείγµατος µικρό, µη απολύτως συγκρίσιµα στοιχεία) δεν προσφέρονται για συναγωγή στέρεων συµπερασµάτων, όσον αφορά στα αίτια της εποχικότητας. Ωστόσο, 208
οι ενδείξεις που έχοµε υποδεικνύουν ύπαρξη αρνητικής συσχετίσεως µεταξύ εποχικότητας και συχνότητας µε την οποία τα διεθνή ταξίδια γίνονται για επαγγελµατικούς λόγους. Οι χώρες µε σχετικώς υψηλά ποσοστά τουριστών µε σκοπό ταξιδίου την ικανοποίηση επαγγελµατικών αναγκών εµφανίζουν και χαµηλότερο βαθµό εποχικότητας. (ιε) Σε παγκόσµιο επίπεδο, 55% των διεθνών τουριστών µετακινείται οδικώς και 36% αεροπορικώς. Η Ευρώπη παρουσιάζει το χαµηλότερο ποσοστό αεροµεταφεροµένων (26%) και το υψηλότερο η Ν. Ασία (84%), η Ανατ. Ασία-Ειρηνικός (56%) και η Αµερική (50%). Για προφανείς λόγους εξαιρετικώς υψηλά ποσοστά αεροµεταφεροµένων έχουν η Ιαπωνία και η Αυστραλία (99,7%), η Ν. Ζηλανδία (99%) και η Καραϊβική (90,6%). Από τις ευρωπαϊκές χώρες το υψηλότερο ποσοστό αεροµεταφεροµένων παρουσιάζει η Ελλάδα (78% έναντι 59% της Τουρκίας και 38,5% της Ισπανίας). Οι τάσεις του διεθνους τουρισµού σε συνδυασµό µε τις τεχνολογικές και θεσµικές αλλαγές στις µεταφορές και την πληροφόρηση προβλέπεται ότι θα αυξήσουν το µερίδιο των αεροπορικώς µεταφεροµένων. Η βαθµιαία ελκυστικότητα των εξωτικών προορισµών θα αυξάνει την ζήτηση των υπηρεσιών αεροµεταφοράς και τα φθηνά τουριστικά πακέτα θα τείνουν να µειώνουν την σχετική οικονοµική σηµασία του ναύλου για µακρυνούς προορισµούς. (ιστ ) Ο µέσος ετήσιος ρυθµός αυξήσεως του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού κατά την περίοδο 1950-1995 υπήρξε µεν ταχύς (7,2% σε αφίξεις, 12,2% σε συναλλαγµατικές εισπράξεις), πλην όµως έβαινε φθίνων κατά αδιαµφισβήτητο τρόπο, κατά δε την πιο πρόσφατη πενταετία είχε µειωθεί στο επίπεδο του 4,1%. Το πρότυπο αυτό της συνεχούς µειώσεως του ρυθµού αυξήσεως αφίξεων παρατηρείται, υπό αυστηράν έννοια, µόνον στην Ευρώπη - την πιο ώριµη τουριστικά περιοχή. Κατά την τελευταία πενταετία ο διεθνής 209
τουρισµός στην Ευρώπη αυξάνεται µε ρυθµό µόλις 3,1%, έναντι 3,4% της Αµερικής και 9,4% της Αν. Ασίας-Ειρηνικού. Ωστόσο, η απώλεια δυναµισµού είναι εµφανής τόσο στην Αµερική όσο και στις άλλες περιοχές. Οι προορισµοί Αν. Ασία-Ειρηνικός, Μ. Ανατολή και Ν. Ασία φαίνεται να ανακτούν ή να διατηρούν τον µέσο δυναµισµό της περιόδου 1970-1990. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως συνέπεια τα µερίδια της Ευρώπης και της Αµερικής να µειωθούν από 66,6% και 29,6% αντιστοίχως το 1950 σε 59,4% και 19,7% το 1995, µε δραµατική αύξηση του µεριδίου της Αν. Ασίας-Ειρηνικού από 0,8% σε 14,8%. Οι ανωτέρω τάσεις εκτιµάται ότι δεν θα συνεχισθούν, ούτε σε συνολικό, ούτε σε περιφερειακό επίπεδο. Οι πολιτικο-οικονοµικές συνθήκες, όπως τείνουν να εξελιχθούν µε την παγκόσµια απελευθέρωση των αγορών, την πτώση των συνόρων, τις προοπτικές αναπτύξεως πολυανθρώπων χωρών, όπως η Κίνα, η Αν. Ευρώπη κ.ά., και οι ραγδαίες τεχνολογικές µεταβολές στις µεταφορές και την πληροφόρηση, θα επηρεάσουν κατά καταλυτικό τρόπο τις θέσεις των καµπυλών ζωής των τουριστικών προϊόντων των διαφόρων περιοχών της γης, µε εµφανέστερη µεταβολή εκείνη της Αν. Ασίας- Ειρηνικού. (ιζ) Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο ενδοπεριφερειακός διεθνής τουρισµός αποτελεί την κυριαρχούσα δύναµη στον διεθνή τουρισµό. Με βάση τα στοιχεία του 1994 το 82% του συνολικού διεθνούς τουρισµού έχει ενδοηπειρωτική προέλευση. Αυτό δε που έχει ιδιαίτερη σηµασία είναι ότι το ποσοστό αυτό είναι κατά 11 ποσοστιαίες µεγαλύτερο σε σύγκριση µε το 1980. Έναντι αυξήσεως του παγκόσµιου διεθνούς τουρισµού κατά 90% ο διαπεριφερειακός διεθνής τουρισµός αυξήθηκε µόλις κατά 24% (1980-1994). Στην περίοδο αυτή η Ευρώπη και η Αµερική παρουσίασαν σταθερότητα στα σχετικά µερίδια ενδο-διαπεριφερειακού τουρισµού, µε 210
δραµατικές µεταβολές στα σχετικά µερίδια των άλλων περιφερειακών προορισµών. (ιη) Οι ανωτέρω διαπιστώσεις όσον αφορά στην δυναµική ενδοπεριφερειακού και διαπεριφερειακού τουρισµού έχουν σηµαντικά συνεπαγόµενα για την περιφερειακή κατανοµή του διεθνούς τουρισµού στο µέλλον, και, εποµένως, για την κατεύθυνση και το είδος της τουριστικής πολιτικής σε υποδοµές, µορφές τουρισµού και κατεύθυνση και έκταση προβολής και διαφηµίσεως, τόσο σε µεγα-περιφερειακό επίπεδο όσο και σε επίπεδο χώρας. Τα υψηλά ποσοστά του ενδοπεριφερειακού τουρισµού και η µακροχρόνια τάση αυξήσεώς τους υπογραµµίζουν την ύπαρξη θεµελιωδών παραγόντων προσδιορισµού του φαινοµένου, η αποδυνάµωση των οποίων θα απαιτήσει και αντίστοιχη επιθετική προσπάθεια τόσο σε ένταση όσο και σε χρονική διάρκεια. Ειδικότερα καθόσον αφορά στην Ευρώπη - που αφορά αµεσότερα και στην χώρα µας - η οποία έχει τον υψηλότερο στον κόσµο βαθµό ενδοπεριφερειακής συγκεντρώσεως (86%) και τον χαµηλότερο τρεχόντως ρυθµό τουριστικής επεκτάσεως, η δηµιουργία δυνατοτήτων προσβάσεως σε εξω-ευρωπαϊκές πηγές προελεύσεως τουριστών αποτελεί όρο sine qua non για την διατήρηση του µεριδίου της στην παγκόσµια αγορά, πολλώ δε µάλλον για την ανάκτηση τµήµατος από το απωλεσθέν κατά την τελευταία δεκαπενταετία. (ιθ) Η διερεύνηση των ποσοτικών πληροφοριών που είναι διαθέσιµες (1990-94), αν και καλύπτουν σχετικώς βραχεία χρονική διάρκεια, οδηγεί σε επισηµάνσεις που έχουν κρίσιµη σηµασία για την Ευρώπη, για δύο βασικούς λόγους: (α) ιότι η ευρωπαϊκή τουριστική αγορά είναι πιο ώριµη στον κόσµο και είναι πιθανόν να διανύει την φάση προς την στασιµότητα και την κάµψη, και (β) το σηµαντικότερο, διότι οι προοπτικές της παγκόσµιας οικονοµίας για τα προσεχή 15-30 έτη είναι πολύ 211
διαφορετικές σε σύγκριση µε τις αντίστοιχες προοπτικές πριν από 15 ή 20 έτη. Πρόκειται για προοπτικές, όπως ήδη αναφέρθηκε, που είναι εφικτό να αξιοποιηθούν και να αλλάξουν την καµπύλη κύκλου ζωής του ευρωπαϊκού τουριστικού προϊόντος, και ιδιαιτέρως του ευρωπαϊκού µεσογειακού, που είναι ζωτικής σηµασίας για την χώρα µας. - Στην εξεταζόµενη βραχεία περίοδο, εντοπίζεται αποδυνάµωση των προτιµήσεων των αµερικανών προς ευρωπαϊκούς προορισµούς (µείωση 8,5%), σε αντίθεση µε την προέλευση Αν. Ασίας-Ειρηνικού η προς την Ευρώπη προτίµηση της οποίας χαρακτηρίζεται από επαρκή δυναµισµό (+19,1%). Επιπλέον, η µειωµένη ζήτηση των αµερικανών για το ευρωπαϊκό τουριστικό προϊόν έχει συνδυασθεί µε µετάθεση ζητήσεως προς το προϊόν των χωρών του πρώην ανατολικού συνασπισµού, και δραµατική µείωση για το ευρωπαϊκό µεσογειακό τουριστικό προϊόν. - Αντιθέτως, η Ευρώπη συντηρεί υψηλούς ρυθµούς ζητήσεως για το αµερικανικό τουριστικό προϊόν. - Η Ευρώπη, ως κύρια πηγή προελεύσεως διεθνούς τουριστικής ζητήσεως αυξάνει συνεχώς το µερίδιό της στην διεθνή ζήτηση για τουριστικό προϊόν µη ευρωπαϊκών προορισµών, σε αντίθεση µε την Αµερική, όπου παρατηρείται αύξηση του ενδοπεριφερειακού µεριδίου. - Η Ευρώπη ως προορισµός µειώνεται σε σχετική σπουδαιότητα τόσο από πλευράς αµερικανικής τουριστικής ζητήσεως όσο και από πλευράς ενδο-ευρωπαϊκής. Αυτό υπογραµµίζει το βαρύ χρέος που οφείλει να επωµισθεί η ευρωπαϊκή τουριστική πολιτική, και ιδιαιτέρως η αφορώσα στην Ν. Ευρώπη, προκειµένου αφενός να ανακοπεί η ενδοευρωπαϊκή τάση φυγής και αφετέρου να αξιοποιηθούν οι νέες δυνατότητες στις οποίες έγινε ανωτέρω αναφορά. 212
(κ) Συγκεκριµένες εµπειρικές ενδείξεις για τις επιδράσεις του τουρισµού, και δη του µαζικού, στην ποιότητα των φυσικών και λοιπών τουριστικών πόρων καθώς και στους τρόπους ζωής των κατοίκων των τόπων υποδοχής δεν είναι προς το παρόν διαθέσιµες. Εξ αντανακλάσεως, από τις πανικόβλητες και υστερικές πολλάκις ενέργειες και παρεµβάσεις εθνικών και υπερεθνικών συλλογικών οργάνων, που ενεργοποιούνται για την διαφύλαξη πόρων κοινής κληρονοµίας, συνάγεται ύπαρξη προβλήµατος. Ωστόσο, το πρόβληµα δεν φαίνεται να είναι ούτε τραγικό, ούτε ανυπέρβλητο, αν ως ένδειξη των πιθανών επιδράσεων του τουρισµού πάνω στους φυσικούς και πολιτισµικούς πόρους, υιοθετήσουµε την τουριστική πυκνότητα, δηλ. τον αριθµό των επισκεπτών ανά 1000 κατοίκους της χώρας ή του τόπου υποδοχής. Σύγκριση των συντελεστών πυκνότητας ανά χώρα οδηγεί στο αβίαστο συµπέρασµα ότι ο παγκόσµιος τουρισµός διαθέτει δυνατότητες αυξήσεως µε µεγάλο ακέραιο πολλαπλασιαστή, χωρίς η πυκνότητα να καταστεί αφόρητη. Ο πολλαπλασιαστής αυτός µπορεί να αυξηθεί περαιτέρω σηµαντικώς αν επιτευχθεί βελτίωση του προτύπου εποχικότητας κατά τόπο υποδοχής. Για σωστή αξιολόγηση δεν πρέπει, προφανώς, να εξετασθούν οι συντελεστές πυκνότητας σε κενό. Πρέπει να ληφθεί υπόψη η πληθυσµιακή πυκνότητα της χώρας καθώς και περιφερειακά και εποχικά κριτήρια. Πάντως, µπορεί να υποστηριχθεί ότι τα περιθώρια ανοχής των τουριστικών πόρων, για χώρες µε ικανοποιητική υποδοµή και οργάνωση υποδοχής µαζικού τουρισµού, είναι πολύ µεγάλα. υνητικοί κίνδυνοι υπάρχουν. Και είναι µεγάλοι τόσο για τους φυσικούς όσο και για τους πολιτισµικούς πόρους, για κοινωνίες που δεν συνειδητοποιούν εγκαίρως το πόσο ζωτική είναι η σηµασία της περιφρουρήσεως, συντηρήσεως και αναδείξεως των περιβαλλοντικών και πολιτιστικών στοιχείων για το διατηρήσιµο της τουριστικής αναπτύξεως. Συναφώς, πρέπει να επισηµανθεί η ύπαρξη αιτιώδους αλληλεξαρτήσεως µεταξύ ποιότητας περιβάλλοντος, υπό την γενική 213
του έννοια, και τουριστικής αναπτύξεως. Το ελκυστικό περιβάλλον προάγει τον τουρισµό, ο οποίος µε την σειρά του αποτελεί τον γεννήτορα. Υποστηρίζεται, πράγµατι, ότι η ανάπτυξη του τουρισµού δηµιουργεί οικονοµικούς πόρους, οι οποίοι χρηµατοδοτούν την περιφρούρηση της διατηρήσεως αλλά και την ανάπλαση και ανάδειξη τουριστικών πόρων, τους οποίους η πάροδος του χρόνου καθεαυτήν φθείρει, και πολλάκις εξαφανίζει, µε την συµπαράσταση και της κοινωνικής αδιαφορίας. Η ανάπτυξη του τουρισµού - καθώς και η συνειδητοποίηση των εξ αυτού κινδύνων - αφυπνίζει το ενδιαφέρον και παράλληλα παρέχει τα µέσα για την διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και της πολιτισµικής ταυτότητας κάθε περιοχής. Η συντήρηση και ανάδειξη των µουσείων, η συντήρηση των αρχαιολογικών και ιστορικών µνηµείων και η τεράστια εργασία που έχει γίνει παγκοσµίως στην συγκέντρωση και αξιοποίηση του ποικίλου πολιτισµικού υλικού αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Η προοπτική για την ανάπτυξη του παγκόσµιου τουρισµού, όπως αυτή προσδιορίζεται από τις διαµορφωθείσες νέες συνθήκες στην λειτουργία της παγκοσµίου κοινωνίας, µε την κατάρρευση των τεχνητών συνόρων, την φιλελευθεροποίηση των αγορών, την οικονοµική ανάπτυξη της Κίνας και την προοπτική για αντίστοιχη - σε σχετικούς όρους - ανάπτυξη στις χώρες της Κεντρικής και Ανατ. Ευρώπης, εµφανίζεται ιδιαιτέρως αισιόδοξη µακροπροθέσµως. Πιθανότατα θα συντελεσθεί µετακίνηση προς τα άνω και δεξιά της καµπύλης κύκλου ζωής του παγκόσµιου τουρισµού µε σηµαντικού µεγέθους δραµατικές συνέπειες, θετικές ή αρνητικές. Αυτό θα εξαρτηθεί από τον βαθµό στον οποίο οι διάφορες χώρες θα προβούν σε προγραµµατισµένες προσαρµογές γενικής και ειδικής τουριστικής υποδοµής στις απαιτήσεις και τις ευκαιρίες που δηµιουργεί η παραπάνω προοπτική. Η Ευρώπη µε την συντήρηση και ανάδειξη των µοναδικών τουριστικών της πόρων έχει την δυνατότητα να µετάσχει δηµιουργικά και κερδοφόρα στην νέα αυτή τουριστική προοπτική που διανοίγεται. Οι µοναδικοί τουριστικοί πόροι τους οποίους διαθέτει η περιοχή θα ελκύουν πάντοτε υψηλό µερίδιο της παγκοσµίου τουριστικής ζητήσεως, ωστόσο, για διατήρηση του µεριδίου σε µια νέα επέκταση της αγοράς και µάλιστα µε αιχµή του δόρατος - από άποψη νέας ζητήσεως - την Άπω Ανατολή, θα απαιτηθούν πολυµέτωποι 214
συντονισµένες προσπάθειες όχι µόνο σε κοινοτικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο χώρας. Η ανάλυση των τάσεων του παγκόσµιου διεθνούς τουρισµού και η µελέτη των οικονοµικών, τεχνολογικών και θεσµικών παραγόντων που έχει αρχίσει να διαµορφώνει και θα συνεχίσει, τουλάχιστον µέχρι το 2010, να διαµορφώνει την εικόνα της παγκοσµίου κοινωνίας και οικονοµίας, καθώς και η µελέτη των χαρακτηριστικών των τουριστικών ροών, οδήγησε σε µια σειρά από σηµαντικές διαπιστώσεις και προβλέψεις. (α) Η πρώτη σηµαντική διαπίστωση είναι ότι ο τουρισµός, ως δύναµη αναπτυξιακή θα διατηρήσει την ορµή των τελευταίων χρόνων και κατά την προσεχή δεκαπενταετία. Αυτό αποδίδεται στην εξουδετέρωση της επιβραδύνσεως, που αναποφεύκτως προκαλεί η τουριστική ωρίµανση των ανεπτυγµένων χωρών, από τις νέες συνθήκες που δηµιούργησε η παγκοσµιοποίηση των οικονοµιών και κοινωνιών (πτώση τειχών, εκτενής οµογενοποίηση πολιτικών συστηµάτων κτλ.), οι συντελούµενες τεχνολογικές αλλαγές σε συγκοινωνίες και επικοινωνίες και η γρήγορη άνοδος του βιοτικού επιπέδου των λιγότερο ανεπτυγµένων οικονοµιών. Ποσοστιαίως, η συµβολή του τουριστικού τοµέα στην ανάπτυξη της παγκοσµίου οικονοµίας θα είναι σαφώς µικρότερη παρ όσον στις δεκαετίες του 60, 70 ακόµη και του 80. Ο έντονος δυισµός που χαρακτηρίζει την παγκόσµια κοινωνία από απόψεως βιοτικού επιπέδου θα διατηρήσει για 2-3 δεκαετίες ακόµη ρυθµό αναπτύξεως του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού ίσο ή ελαφρώς υψηλότερο του µέσου παγκοσµίου ρυθµού οικονοµικής αναπτύξεως. Μακροχρονιότερα, όµως, ο τουρισµός θα επανακάµψει σε αναπτυξιακή σηµαντικότητα όταν το κατά κεφαλήν εισόδηµα πολυανθρώπων χωρών, όπως η Κίνα, Ινδία, Ινδονησία, Πακιστάν, Βραζιλία κτλ. υπερβεί το επίπεδο κατωφλίου, που επιτρέπει για µεγάλα τµήµατα του πληθυσµού πραγµατοποίηση διεθνών ταξιδίων. Εξόχως διαφωτιστικές είναι εν προκειµένω οι πληροφορίες που περιέχονται στον παρακάτω πίνακα. Το 215
76% του παγκόσµιου πληθυσµού έχει κατά κεφαλήν εισόδηµα µικρότερο από 2.785 $ και το 56% µικρότερο από 700 $. Θα χρειασθούν δε πενήντα έτη από σήµερα για να φθάσουν οι χώρες (59) χαµηλού εισοδήµατος µέσο εισόδηµα $ 4.320, όσο δηλ. της κατηγορίας ανώτερο µέσο και περίπου 30 έτη οι χώρες που εµπίπτουν στο κατώτερο µέσο για να φθάσουν το ανώτερο µέσο. Σήµερα το 15% του πληθυσµού της γης (οι ανεπτυγµένες βιοµηχανικά χώρες) απολαµβάνει το 80% του παγκοσµίου εισοδήµατος και από αυτό προέρχεται και το 60% του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού, σε δαπάνη δε ασφαλώς το ποσοστό είναι υψηλότερο. Σε πληθυσµιακούς όρους, το 60% του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού πραγµατοποιείται σήµερα από το 15% του πληθυσµού της γης. 216
Πληθυσµ ιακά και Εισοδηµατικά εδοµένα του Κόσµου έτος 1993 Μερίδια Εισοδηµατικές Κατηγορίες Αριθµός Χωρών Κατά Κεφαλή Μέσο κατά Κεφαλή ΑΕΠ σε δισ. $ Πληθυσµός σε εκατ. ΑΕΠ Πληθυσµός εισόδηµα σε $ Εισόδηµα Κατά Κεφαλή Εισόδηµα σε $ 1. Χαµηλό 59 <695 380 1.165 3.094 4,8 56,0 2. Κατώτερο µέσο 69 696-2.785 1.490 1.635 1.099 6,7 20,0 3. Ανώτερο µέσο 42 2786-8.625 4.320 2.153 498 9,0 9,0 4. Υψηλό 39 >8.625 23.150 19.304 834 79,5 15,0 ΣΥΝΟΛΟ ΚΟΣΜΟΥ 209 4.390 24.257 5.525 100,0 100,0 Πηγή: The World Bank Atlas, 1995. 217
(β) Οι παράγοντες που θα ενεργήσουν εξουδετερωτικά στην ακατάπαυστη τάση µειώσεως του ρυθµού αυξήσεως της παγκοσµίου διεθνούς τουριστικής δραστηριότητας, παρά τις επιµέρους περιφερειακές διαφοροποιήσεις, είναι οικονοµικοί, θεσµικοί, τεχνολογικοί. Αρνητικοί οικονοµικοί παράγοντες µε έντονη παρουσία κατά την παρελθούσα 15ετία έχουν σε µεγάλο βαθµό εξοβελισθεί ή ατονήσει. Η πορεία της ΕΕ, η υγιής εξέλιξη της αµερικανικής οικονοµίας και η βαθµιαία υπέρβαση των προβληµάτων της ιαπωνικής οικονοµίας αποτελούν νέα θετικά στοιχεία για την προσεχή δεκαπενταετία. Σ αυτά πρέπει να προστεθούν η συνέχιση της οικονοµικής αναπτύξεως των χωρών του αναπτυσσοµένου κόσµου, µε πρωτοπόρους πολυάνθρωπες χώρες χαµηλού εισοδήµατος (Κίνα, Ινδίες, Ινδονησία κτλ.), καθώς και η υπέρβαση των αρχικών δυσκολιών στις χώρες της Κεντρικής και Ανατ. Ευρώπης. Οι µεγάλες θεσµικές και τεχνολογικές αλλαγές που συντελούνται µε ταχύ ρυθµό θα επιφέρουν αφενός µείωση του κόστους διακινήσεως και αφετέρου θα καταστήσουν ευχερέστερη την πραγµατοποίηση ταξιδίων µε την βαθµιαία άρση των µη οικονοµικών εµποδίων. (γ) Οι προβλέψεις που διενεργήθηκαν µε εναλλακτικά υποδείγµατα οδηγούν στο συµπέρασµα ότι µεταξύ του 1994 και 2010 θα διπλασιασθεί περίπου ο αριθµός των διεθνών τουριστών µε βάση τα σενάρια αφίξεων. Το σενάριο αυτό, που κρίνεται ρεαλιστικό, συνεπάγεται µέσο ετήσιο ρυθµό αυξήσεως αφίξεων 4,5%. Πρόκειται για συγκρατηµένα αισιόδοξο σενάριο, ενόψει αβεβαιοτήτων που συνδέονται µε τον βαθµό στον οποίο θα προχωρήσουν οι ευνοούσες τον διεθνή τουρισµό θεσµικές αλλαγές στην Κίνα και τον ρυθµό µε τον οποίο οι χώρες του πρώην ανατολικού συνασπισµού θα σταθεροποιήσουν τις οικονοµίες τους και θα εισέλθουν σε φάση ταχυρρύθµου αναπτύξεως. Πρέπει να σηµειωθεί, ότι η πρόβλεψη που έγινε µε γνήσια οικονοµική προσέγγιση, δίνει µέσο ετήσιο ρυθµό αυξήσεως 5,5%. Ο ρυθµός αυτός συνεπάγεται µέγεθος διεθνούς τουρισµού το 2010 ίσο µε 1.250 εκατ. τουρίστες, µέγεθος υπερδιπλάσιο του αντιστοίχου για το 1995. 1
(δ) Πρέπει να σηµειωθεί ότι οι πραγµατοποιηθείσες προβλέψεις µε βάση τα στοιχεία προελεύσεως δίνουν υπό στατιστική έννοια ίδιες προβλέψεις µε τις ανωτέρω. (ε) Με εξαίρεση την Ανατ. Ασία - Ειρηνικό, η τάση για όλες τις άλλες περιοχές είναι να αυξηθεί το µερίδιο του διαπεριφερειακού τουρισµού. Αυτό είναι συνεπές µε όσα έχουν επισηµανθεί αναφορικώς µε τις πιθανές εξελίξεις στις µεταφορές και την πληροφόρηση. Η Αµερική εµφανίζεται µε σηµαντική µείωση του ενδοπεριφερειακού µεριδίου, ενώ στην Ευρώπη η µείωση είναι οριακή (επίδραση Ανατ. χωρών). Για το σύνολο του κόσµου το µερίδιο του ενδοπεριφερειακού διεθνούς τουρισµού προβλέπεται να διαµορφωθεί σε 81,9% έναντι 81,8% το 1994. ηλ. η κατανοµή για το σύνολο του κόσµου παραµένει αµετάβλητη, σε αντίθεση µε την παρελθούσα δεκαπενταετία κατά την οποία το µερίδιο του ενδοπεριφερειακού τουρισµού είχε αυξηθεί κατά 10 ποσοστιαίες µονάδες. Το ποσοστό των ενδοπεριφερειακών ροών για το σύνολο του κόσµου φαίνεται ότι έφθασε το ανώτατο αυτού σηµείο, στο οποίο και διατηρείται λόγω της ενισχύσεώς του στην Ανατ. Ασία - Κίνα. Ωστόσο, δεν πρέπει να προκαλέσει έκπληξη, ενόψει των όσων έχουν αναφερθεί αναφορικώς προς τις εξελίξεις, αν το παγκόσµιο ενδοπεριφερειακό µερίδιο πραγµατοποιήσει τελικώς διακριτή µείωση. Οι ποικίλες αντίρροπες δυνάµεις που θα ενεργήσουν κατά την περίοδο αυτή είναι πιθανόν να οδηγήσουν το ποσοστό προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, µε πιθανότερη πάντως την πτωτική. (στ ) Με βάση τις προβλέψεις που θεµελιώνονται πάνω σε στοιχεία προελεύσεως - συντηρητική πρόβλεψη - η Ανατ. Ασία - Ειρηνικός θα επιτύχουν τον µεγαλύτερο ρυθµό αυξήσεως των αφίξεων (6,5% ετησίως) και τον µικρότερο η Ευρώπη µε 3,2%. Οι προβλεπόµενες µεταβολές συνεπάγονται σηµαντική αύξηση κατά 50% του µεριδίου της Ανατ. 2
Ασίας- Ειρηνικού από 20,4% το 1994 σε 30% το 2010 µε αντίστοιχη αναλογική µείωση των µεριδίων Αµερικής και Ευρώπης. Με βάση, όµως, τα στοιχεία αφίξεων οι αλλαγές στα µερίδια των διαφόρων περιοχών τροποποιούνται αρκετά. Το µερίδιο της Ευρώπης µειώνεται κατά 10 ποσοστιαίες µονάδες, από 59% το 1995 σε 49% το 2010, αυξανοµένου αντιστοίχως του µεριδίου της Αν. Ασίας - Ειρηνικού από 15% σε 26%, µια πράγµατι δραµατική µεταβολή, η οποία αναβαθµίζει περαιτέρω την εν λόγω περιοχή στην θέση του δεύτερου δεσπόζοντα προορισµού. Είναι περιττό, φυσικά, να υπογραµµισθεί ότι σε µακροχρονιότερη προοπτική, όταν τα οικονοµικά δεδοµένα θα καταστήσουν τους πληθυσµούς της Αν. Ασίας - Ειρηνικού και Ν. Ασίας ικανούς να πραγµατοποιούν διεθνή ταξίδια, δεσπόζων προορισµός και δεσπόζουσα προέλευση θα αποτελέσει µονίµως η περιοχή αυτή της Αν. Ασίας - Ειρηνικού. Ωστόσο, όταν αυτό συµβεί τα τουριστικά µεγέθη στην Ευρώπη και Μεσόγειο, εξαιτίας των ροών από Ασία, θα έχουν φθάσει σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να παρέλκει κάθε ενασχόληση και προβληµατισµος µε ζητήµατα διαφορικών ρυθµών αναπτύξεως και µεταβολής µεριδίων. (ζ) Η εκτίµηση στην οποία κατέληξε η µελέτη των τάσεων και οι συνέπειες του έντονου δυισµού, που χαρακτηρίζει την παγκόσµια οικονοµία από πλευράς οικονοµικής αναπτύξεως, είναι ότι για την περίοδο πέραν του 2020, ο διεθνής τουρισµός θα επανέλθει πιθανότατα σε ρυθµούς αναπτύξεως πολύ ταχύτερους του µέσου γενικού ρυθµού οικονοµικής αναπτύξεως του κόσµου, όταν εκατοντάδες εκατοµµύρια ανθρώπων θα έχουν φθάσει σε εισοδηµατικό επίπεδο ικανό να στηρίξει διεθνή ταξίδια και οι τεχνολογικές και θεσµικές αλλαγές θα έχουν ωριµάσει ώστε και το κόστος να µειώνουν αλλά και την ελευθερία ταξιδίου να διασφαλίζουν. Εποµένως, το γενικό συµπέρασµα είναι ότι η παγκόσµια διεθνής τουριστική αγορά δεν έχει ορατό προβλεπτό επίπεδο ωριµάνσεως. Αυτό 3
δε οφείλεται σε πολύ µεγάλο βαθµό στην ανισοµερή οικονοµική ανάπτυξη των διαφόρων περιοχών του κόσµου. (η) Ένα σηµαντικό συµπέρασµα που προέκυψε από την µελέτη διαφόρων πτυχών και χαρακτηριστικών της τουριστικής συµπεριφοράς των λαών διαφόρων χωρών είναι ότι η ροπή προς διεθνή τουρισµό αποτελεί µια εξαιρετικά πολυσήµαντη σχέση. Σε πολλές περιπτώσεις, τις οποίες δεν µπορούµε ευχερώς να απορρίψουµε µε το εύκολο επιχείρηµα αποτελούν εξαίρεση, σχηµατίζεται εδραία η πεποίθηση ότι η ροπή για διεθνή ταξίδια καθορίζεται κυριαρχικά από µη εισοδηµατικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια, η άρση του εισοδηµατικού περιορισµού επιτρέπει την πραγµατοποίηση διεθνούς ταξιδίου, η οποία, ωστόσο, διαφοροποιείται εντόνως µεταξύ χωρών, προσδιοριζοµένη από µη εισοδηµατικούς παράγοντες. Ο εισοδηµατικός παράγων προσδιορίζει σε υψηλό βαθµό την εξέλιξη της διεθνούς τουριστικής ζητήσεως κατά χώρα, το σχετικό όµως µέγεθος της οποίας εξακολουθεί να προσδιορίζεται από µη οικονοµικές παραµέτρους. Φυσικά, είναι πιθανόν καταναλωτικές ροπές και προτιµήσεις των λαών να αλλάζουν διαχρονικώς υπό την επίδραση της µαζικής αποστολής µηνυµάτων µέσα από την σύγχρονη διαµόρφωση του τοµέα της πληροφορικής. Εντούτοις, όπως προκύπτει από τις εµπειρικές παρατηρήσεις, για τα ίδια εισοδηµατικά επίπεδα και τους ίδιους ρυθµούς οικονοµικής αναπτύξεως, ορισµένες θα πραγµατοποιούν συγκριτικώς µεγαλύτερες επιδόσεις στην ζήτηση διεθνούς τουριστικού προϊόντος, εν απουσία τεχνικών εµποδίων. (θ) Καθ όσον αφορά ειδικότερα στον Μεσογειακό τουρισµό πρέπει να παρατηρηθεί, ότι η µελέτη των τάσεων του παρελθόντος και µάλιστα του πιο πρόσφατου, δεν επιτρέπουν τον σχηµατισµό αισιοδόξου εικόνας για το µέλλον. Στην περίοδο 1990-94 για την οποία υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία ο ρυθµός αναπτύξεως του µεσογειακού διεθνούς τουρισµού ήταν 50% χαµηλότερος του µέσου παγκοσµίου ρυθµού και 36% χαµηλότερος και αυτού του ευρωπαϊκού! Ο δηµοφιλέστερος προορισµός του κόσµου (31% του παγκοσµίου διεθνούς τουρισµού) δείχνει σαν να έχει φθάσει σε τέτοιο επίπεδο ωριµάνσεως ώστε να χάσει 4
µέρος του δυναµισµού του. Η απώλεια αυτή δυναµισµού, εφόσον συνεχισθεί, θα καταστήσει εξόχως δυσχερή για τις κατ ιδίαν µεσογειακές χώρες µείζονος προορισµού πραγµατοποίηση ικανοποιητικών ρυθµών αναπτύξεως του διεθνούς τουρισµού στο µέλλον. Σε µια ταχέως µεγενθυνοµένη αγορά, η ζωή είναι σχετικά εύκολη για όλους. Σε µια βραδέως αναπτυσσοµένη, όµως, ή στάσιµη, οι κατ ιδίαν χώρες, ως κύριο µέσο για την διατήρηση ικανοποιητικού ρυθµού τουριστικής αναπτύξεως θα έχουν την αύξηση του µεριδίου τους, δηλ. την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τουριστικού προϊόντος που προσφέρουν. Αυτό αναδεικνύει τις δυσχέρειες που έχει να αντιµετωπίσει στο προσεχές αλλά και στο απώτερο µέλλον η ανάπτυξη του διεθνούς τουρισµού στην Ελλάδα και, συνακόλουθα, υπογραµµίζει τις µεγάλες ευθύνες όλων των εµπλεκοµένων, κυβερνήσεως, τοπικής αυτοδιοικήσεως, τουριστικών επιχειρηµατιών, αν πρόκειται ο τουριστικός τοµέας να ανακτήσει και διατηρήσει τον δυναµισµό που επέδειξε στο παρελθόν. Θα είναι δε χιµαιρική οποιαδήποτε σκέψη περί πραγµατοποιήσεως στην χώρα µας ικανοποιητικού και διατηρησίµου µεσοµακροχρονίου ρυθµού οικονοµικής αναπτύξεως, σε συνθήκες φθίνοντος ή στάσιµου διεθνούς τουρισµού. Η σχετικώς απαισιόδοξη εικόνα που αναδύεται από τις τάσεις του παρελθόντος, είναι πιθανόν να αλλάξει υπό την επίδραση των παραγόντων, οικονοµικών, τεχνολογικών, θεσµικών, στους οποίους έγινε ήδη αναφορά. Η δηµιουργία της ΟΝΕ, η πιθανότατη σηµαντική βελτίωση των οικονοµικών συνθηκών των χωρών της Κεντρικής και Ανατ. Ευρώπης, η ανερχόµενη τουριστική δύναµη -ως προέλευση- της περιοχής της Ανατ. Ασίας-Ειρηνικού και οι επαναστατικές αλλαγές στις συγκοινωνίες και επικοινωνίες σε συνδυασµό µε την απελευθέρωση των αγορών και την άρση των εµποδίων πραγµατοποιήσεως διεθνών ταξιδίων, προβλέπεται ότι θα εγχύσουν νέο αίµα στις αρτηρίες του διεθνούς µεσογειακού τουρισµού. Εκτιµούµε ότι στην περίοδο µέχρι το 2010 ο µέσος ρυθµός αυξήσεως της διεθνούς τουριστικής δραστηριότητας στις µεσογειακές χώρες θα αυξηθεί από 50% του 5