Κεφάλαιο 13 Λατινική Μετρική 1 Γενικοί κανόνες λατινικής προσωδίας Όλα τα φωνήεντα είναι δίχρονα και όλες οι δίφθογγοι (ae, oe, au, eu, ei, ui) είναι μακρές. Τα σύμφωνα που προτάσσονται του φωνήεντος ή της διφθόγγου δεν επηρεάζουν τη διάρκεια της συλλαβής, σε αντίθεση με αυτά που ακολουθούν. 2 Είδη συλλαβών α) Μακρόχρονη φύσει: η συλλαβή με δίφθογγο (ae, au, ei, eu, oe, ui) ή μακρόχρονο φωνήεν που δεν ακολουθείται από φωνήεν ή δίφθογγο. β) Μακρόχρονη θέσει: η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν που ακολουθείται (είτε στην ίδια λέξη είτε στην επόμενη): από δύο σύμφωνα από τα οποία το πρώτο δεν είναι άφωνο (c, p, t, b, d, g) και το δεύτερο υγρό (l, r), από τρία ή περισσότερα σύμφωνα, από ένα διπλό σύμφωνο (x, z), κάποτε από το ημίφωνο j, π.χ. στις λέξεις maior, peior. γ) Βραχύχρονη φύσει: η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν που ακολουθείται, αν πρόκειται για αρχικές ή εσωτερικές συλλαβές: από ένα απλό σύμφωνο (εκτός από το ημίφωνο j), από το δίψηφο σύμφωνο qu, ή αν πρόκειται για τελική συλλαβή: η συλλαβή που δεν την ακολουθεί τίποτα. δ) Βραχύχρονη θέσει: η συλλαβή με δίφθογγο ή μακρόχρονο φωνήεν που ακολουθείται από άλλο φωνήεν με h ή χωρίς h μπροστά (vocalis ante vocalem corripitur). Εξαιρέσεις: το e της γενικής και δοτικής ενικού των ονομάτων της 5ης κλίσης μπροστά από το i της κατάληξης, όταν προηγείται άλλο φωνήεν (π.χ. diei, faciei), το i της γενικής ενικού των αντωνυμιών και επιθέτων εκείνων που κάνουν σε ius (π.χ. illius, nullius), το a και e μπροστά από το i της κατάληξης της γενικής ενικού των κύριων εκείνων ονομάτων που κάνουν στην ονομαστική ενικού σε ius (π.χ. Ga-i, Pompei), το i σε όλους τους τύπους του ρ. fio, εκτός μόνο από την περίπτωση που το ακολουθεί er (fīo, fīes, fīemus, αλλά fi-e-ri, fi-e-rem). ε) Κοινή (αδιάφορη): η συλλαβή με βραχύχρονο φωνήεν, που ακολουθείται από δύο σύμφωνα, από τα οποία το πρώτο είναι άφωνο (c, p, t, b, d, g) και το δεύτερο υγρό (ή σπάνια έρρινο). Εξαιρείται η περίπτωση που τα σύμφωνα ανήκουν σε διαφορετικά μέρη μιας σύνθετης λέξης ή σε δύο διαφορετικές λέξεις, οπότε η συλλαβή λαμβάνεται ως μακρόχρονη: π.χ. āb-ripio, ōb-ruo, sūb-limis. 3 Δακτυλικός εξάμετρος 3.1 Μορφή Αποτελείται από έξι δακτύλους, από τους οποίους ο τελευταίος είναι κολοβός κατά το ένα βραχύ στοιχείο της άρσης, πράγμα που δηλώνεται με τον χαρακτηρισμό του στίχου ως «καταληκτικού». - 222 -
υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x Το μακρό ή τα μακρά στοιχεία αποτελούν τη ΘΕΣΗ του πόδα. Το βραχύ ή τα βραχέα αποτελούν την ΑΡΣΗ του πόδα. Αντίθετα προς τα δύο βραχέα της άρσης, που μπορούν να αντικατασταθούν από ένα μακρό, το μακρό της θέσης δεν αναλύεται σε δύο βραχέα. Η αντικατάσταση του 5 ου ποδός με σπονδείο είναι κάπως σπάνια και όταν συμβαίνει ο στίχος ονομάζεται σπονδειάζων. Όταν οι πρώτοι πέντε πόδες του στίχου είναι δάκτυλοι, ο στίχος ονομάζεται ολοδάκτυλος, ενώ, όταν οι πρώτοι πέντε πόδες του στίχου είναι σπονδείοι, ονομάζεται ολοσπόνδειος. Όπως στον αρχαιοελληνικό, έτσι και στον λατινικό εξάμετρο, παρατηρείται το φαινόμενο να καλύπτονται οι δύο τελευταίοι πόδες με λέξεις που έχουν έναν σταθερό αριθμό συλλαβών. Συχνότερες είναι οι δύο λέξεις (3+2 συλλαβές ή 2+3 συλλαβές) και σπανιότερες οι τρεις λέξεις. Ο λατινικός εξάμετρος αποφεύγει τη σύμπτωση ictus και accentus στο μέσον του στίχου, όχι όμως και στο τέλος, όπου αποτελεί και τον κανόνα και ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του λατινικού εξαμέτρου. 3.2 Τομές Οι τομές του δακτυλικού εξαμέτρου είναι (με τη σειρά που εμφανίζονται στον στίχο): η τριημιμερής (3/ρής), η δευτεροτροχαϊκή (2/κή), η πενθημιμερής (5/ρής), η τριτοτροχαϊκή (3/κή) και η εφθημιμερής (7/ρής): Τριημιμερής: υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x Δευτεροτροχαϊκή: υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x Πενθημιμερής: υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x Τριτοτροχαϊκή: υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x Εφθημιμερής: υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x Η τριημιμερής, η πενθημιμερής και η εφθημιμερής είναι αρσενικές τομές, ενώ η δευτεροτροχαϊκή και η τριτοτροχαϊκή είναι θηλυκές. Η τριημιμερής και η δευτεροτροχαϊκή δεν απαντούν μόνες και είναι βοηθητικές. 3.3 Διαιρέσεις Οι διαιρέσεις του εξαμέτρου είναι δύο: α) η διαίρεση στον δεύτερο πόδα: -υυ, -υυ -υυ, -υυ, -x, β) η βουκολική (μετά τον τέταρτο πόδα): -υυ -υυ, -υυ, -υυ -υυ, -x. Υπάρχουν, βέβαια, και στίχοι με δύο τομές, καθώς και στίχοι με τρεις παύσεις (τομές ή διαιρέσεις). 4 Ελεγειακό δίστιχο 4.1 Μορφή Πρόκειται για τον συνδυασμό ενός δακτυλικού εξαμέτρου και ενός δακτυλικού πενταμέτρου. Το ελεγειακό δίστιχο χρησιμοποιείται ήδη από τον Έννιο, καλλιεργήθηκε από τον Κάτουλλο και έφτασε στην τεχνική του τελείωση με τους τρεις ελεγειακούς και ιδιαίτερα με τον Οβίδιο. υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, x υ υ, υ υ, υ υ, υ υ, Κάθε ελεγειακό δίστιχο περικλείει αυτοτελές νόημα και πολύ συχνά ο ένας στίχος περιέχει την κύρια πρόταση και ο άλλος τη δευτερεύουσα. Ο νοηματικός διασκελισμός από τον εξάμετρο στον πεντάμετρο είναι συχνός, αλλά είναι σπάνιος από δίστιχο σε δίστιχο. Ο πεντάμετρος αποτελείται από δύο ημιεπή (το ημιεπές αντιστοιχεί στο πρώτο ημιστίχιο του εξαμέτρου ως την πενθημιμερή τομή) και έχει ανάμεσα στα δύο ημιεπή μια διαίρεση. Το δεύτερο ημιεπές έχει πάντοτε - 223 -
καθαρή δακτυλική μορφή, ενώ στο πρώτο ο δάκτυλος μπορεί να αντικατασταθεί από σπονδείο. Γενικά, ισχύει ο κανόνας της δισύλλαβης τελικής λέξης στον πεντάμετρο: στον Προπέρτιο αυτό γίνεται βαθμιαία, στον Τίβουλλο σε ποσοστό 90% και στον Οβίδιο ακόμη περισσότερο. Το τελευταίο στοιχείο του πενταμέτρου είναι κατά κανόνα φύσει ή θέσει μακρό ή τουλάχιστον συλλαβή με βραχύ φωνήεν αλλά με σύμφωνο στο τέλος. 4.2 Τομές Στον εξάμετρο του ελεγειακού δίστιχου από τις τομές επικρατεί η πενθημιμερής. Από τις υπόλοιπες χρησιμοποιείται η τριπλή (3/ρής + 3/κή + 7/ρής), ιδίως στον Τίβουλλο. Επικρατούν οι δύο συνήθεις συνδυασμοί λέξεων των τελευταίων ποδών, δηλαδή 3+2 ή 2+3. Όλο και περισσότερο αποφεύγεται η χασμωδία και η έκθλιψη και ο στίχος περιέχει περισσότερους δακτύλους. 5 Γενικοί ορισμοί Άλογο στοιχείο ή συλλαβή: το στοιχείο που μπορεί να καλυφθεί ή από μία βραχύχρονη ή από μία μακρόχρονη ή από δύο βραχύχρονες συλλαβές. Ανάλυση: η αντικατάσταση μιας μακράς συλλαβής από δύο βραχείες. Αφαίρεση: στην αφαίρεση αποβάλλεται το e των τύπων es και est του ρήματος esse, όταν η προηγούμενη λέξη λήγει σε φωνήεν ή δίφθογγο ή σε φωνήεν και m. Διαίρεση (diaeresis): το φαινόμενο κατά το οποίο το τέλος της λέξης πέφτει σε στοιχείο που αποτελεί και τέλος μέτρου ή πόδα. Έκθλιψη: στην έκθλιψη αποβάλλεται το τελικό φωνήεν ή η δίφθογγος ή το φωνήεν και το m της προηγούμενης λέξης, όταν η επόμενη αρχίζει με φωνήεν ή δίφθογγο (ακόμη και αν προηγείται το h). Ζεύγμα: το φαινόμενο (αντίθετο με την τομή και τη διαίρεση) κατά το οποίο αποφεύγεται τέλος λέξης να πέφτει σε ορισμένα στοιχεία του στίχου. Αν τα δύο αυτά στοιχεία τυχαίνει να καλύπτονται με συλλαβές που δεν ανήκουν στην ίδια λέξη, τότε υπάρχει παράβαση του ζεύγματος. Ictus: ο μετρικός τόνος. Accentus: ο λεκτικός τόνος. Κώλον: η μικρότερη διαίρεση του ποιητικού λόγου. Μια ενότητα μέτρων ή ποδών, η οποία κατά κανόνα δεν αποτελεί στίχο. Μέτρο: η μικρότερη ενότητα ποδών ή προσωδιακών στοιχείων, η οποία επαναλαμβανόμενη μπορεί να αποτελέσει στίχο ή ευδιάκριτο μέρος στίχου (κώλον). Πόδας: η μικρότερη ενότητα προσωδιακών στοιχείων, η οποία επαναλαμβάνεται και δημιουργεί τον ρυθμό. Θέση του ποδός αποτελούν το μακρό ή τα μακρά στοιχεία. Άρση του ποδός αποτελούν το βραχύ ή τα βραχέα στοιχεία. Σπονδειάζων: πρόκειται για τον δακτυλικό εξάμετρο που ο πέμπτος πόδας του είναι σπονδείος. Στίχος: η μετρική ενότητα ίση ή λίγο μεγαλύτερη από το κώλον η οποία στον γραπτό λόγο παρουσιάζεται πάντοτε αυθύπαρκτη και δεν υπερβαίνει κατά κανόνα το μέγεθος μιας σειράς σελίδας. Συμφωνοποίηση: το φαινόμενο κατά το οποίο τα φωνήεντα i και u, άτονα, τρέπονται αντίστοιχα σε ημίφωνα j και v, χωρίς, ωστόσο, η τροπή αυτή να δηλώνεται με ιδιαίτερο γράμμα στο κείμενο. Συναίρεση: το φαινόμενο κατά το οποίο δύο αλλεπάλληλα φωνήεντα, έστω και αν μεσολαβεί h, συναιρούνται, συγχωνεύονται σε ένα μακρόχρονο φωνήεν ή δίφθογγο. Π.χ. mihi>mi, nihil>nil, coago>cogo. Συνίζηση: το φαινόμενο κατά το οποίο δύο ανόμοια και αλλεπάλληλα φωνήεντα (και όταν ακόμη μεσολαβεί το h) συμπροφέρονται ως μία μακρόχρονη συλλαβή. Π.χ. au-re-a>au-rea, al-ve-o>al-veo, quo-ad>quoad. Τομή (caesura): το φαινόμενο κατά το οποίο το τέλος λέξης πέφτει σε στοιχείο που ανήκει μέσα σε μέτρο ή πόδα. Αρσενική τομή είναι αυτή που πέφτει σε μία από τις θέσεις του στίχου, δηλαδή σε μακρόχρονο στοιχείο, και θηλυκή είναι η τομή που πέφτει σε άρση του στίχου, δηλαδή σε βραχύχρονο στοιχείο. Χασμωδία: όταν μία λέξη λήγει σε φωνήεν ή δίφθογγο ή φωνήεν και m και η επόμενη αρχίζει με φωνήεν ή με δίφθογγο, τότε έχουμε χασμωδία (hiatus), δηλαδή το στόμα χάσκει (hiat), παραμένει ανοικτό. Στη λατινική μετρική υπάρχουν δύο τρόποι θεραπείας της χασμωδίας: η έκθλιψη (elisio) και η αφαίρεση (aphaeresis). - 224 -
6 Ανθολόγιο κειμένων για πρακτική άσκηση i) Προπ. 1.1.1-6, 35-36 Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis, contactum nullis ante cupidinibus. tum mihi constantis deiecit lumina fastus et caput impositis pressit Amor pedibus, donec me docuit castas odisse puellas improbus, et nullo vivere consilio. hoc, moneo, vitate malum: sua quemque moretur cura, neque assueto mutet amore locum. 5 35 ii) Προπ. 1.22.7-10 tu proiecta mei perpessa es membra propinqui, tu nullo miseri contegis ossa solo proxima supposito contingens Umbria campo me genuit terris fertilis uberibus. 10 iii) Οβ. Am. 1.1.1-4, 15-16 Arma gravi numero violentaque bella parabam edere, materia conveniente modis. par erat inferior versus; risisse Cupido dicitur atque unum surripuisse pedem an, quod ubique, tuum est? tua sunt Heliconia tempe? vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est? 15 iv) Οβ. Am. 1.9.9-10, 41-42 militis officium longa est via; mitte puellam, strenuus exempto fine sequetur amans; ipse ego segnis eram discinctaque in otia natus; mollierant animos lectus et umbra meos; 10 v) Οβ. Am. 1.12.7-12 ite hinc, difficiles, funebria ligna, tabellae, tuque, negaturis cera referta notis, quam, puto, de longae collectam flore cicutae melle sub infami Corsica misit apis. at tamquam minio penitus medicata rubebas: ille color vere sanguinolentus erat. 10-225 -
Βιβλιογραφία (Επιλογή) Greenberg, N. (1987). Metrics of the Elegiac Couplet, CW 80, 233-41. Μέγας, Α. Χ. (1993 3 ). Λατινική Μετρική (έκδοση τρίτη επαυξημένη με εμπεδωτικές ερωτήσεις και ασκήσεις), Θεσσαλονίκη. Luque Moreno, J. (1994). El dístico elegíaco. Lecciones de métrica latina, Madrid. Morgan, L. (2012). Elegiac Meter: Opposites Attract, στο B. K. Gold (επιμ.) A Companion to Roman Love Elegy, Malden: 204-218. Platnauer, M. (1951). Latin Elegiac Verse: A Study of the Metrical Usages of Tibullus, Propertius and Ovid, Cambridge. Thorsen, T. S. (2013). The Latin elegiac couplet, στο T. S. Thorsen (επιμ.). The Cambridge Companion to Latin Love Elegy, Cambridge: 367 κ.εξξ. - 226 -