ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ ΝΤΑΝΙΕΛ

ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ ΝΤΑΝΙΕΛ ΠΟΛΥΧΩΡΟΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΣΚΕΨΗΣ "ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ" ΣΤΗΝ ΞΑΝΘΗ Παρουσίαση: ΜΑΡΙΑ ΔΟΥΣΗ, ΜΙΧΑΛΗΣ ΝΟΜΙΚΟΣ. Φωτογραφίες: ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΑΣΟΛΑΜΠΡΟΣ www.ktirio.gr 73

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ 1 Το κτίριο πριν από την αποκατάσταση (2004). 2 Άποψη της βόρειας όψης μετά την αποκατάσταση. 3 Λεπτομέρεια της αρχιτεκτονικής προεξοχής στη βόρεια όψη. 4 Η σάλα εισόδου στο ισόγειο, στην οποία διακρίνονται οι περίτεχνες τοιχογραφίες και η οροφογραφία. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: Μαρία Δούση, δρ. Msc. αρχιτέκτων, λέκτορας Α.Π.Θ., Μανόλης Αναγνωστίδης, αρχιτέκτων μηχανικός ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: Μιχαήλ Νομικός, καθηγητής Α.Π.Θ., Διονύσης Καπιζιώνης, συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, Νίκος Μπάρκας, ακουστικολόγος, αναπληρωτής καθηγητής Δ.Π.Θ. ΣΤΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: ΕΥΕΡΓΟΣ Α.Ε. Ανώνυμη μελετητική εταιρεία τεχνικών έργων, επικεφαλής: Αργύρης Πλέσιας Η/Μ ΜΕΛΕΤΗ: Γιώργος Στυλιανίδης ΕΠΙΒΛΕΨΗ: Διεύθυνση Τεχνικών Έργων, Περιφερειακής Ενότητας Ξάνθης ΕΠΟΠΤΕΙΑ: Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων & Τεχνικών Έργων Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: ΜΕΔΟΥΣΣΑ. Α.Ε. ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ: Παναγιώτης Δρίτσας & Σια Ο.Ε. ΕΠΙΒΛΕΨΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ: Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού Η πρόσφατη (2014) ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης του αρχοντικού Ντανιέλ, ενός από τα πιο σημαντικά ιστορικά κτίρια της πόλης της Ξάνθης, αποτελεί μια θαυμάσια ευκαιρία για να σχολιάσουμε τα ενδιαφέροντα ζητήματα της αποκατάστασης και επανάχρησης των ιστορικών κτιρίων της νεότερης αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Το αρχοντικό μετά την αποκατάσταση και επανάχρησή του είναι ένα μνημείο αφιερωμένο στην πολιτιστική κληρονομιά που άφησε ο Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος κατά ευτυχή συγκυρία έζησε εκεί τα πρώτα χρόνια της ζωής του, και που η τότε Νομαρχία Ξάνθης (2004) αποφάσισε να το αφιερώσει στη μνήμη του. Το αρχοντικό οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα (1897), κατά την περίοδο ακμής της πόλης, την "belle époque" της Ξάνθης, που με επίκεντρο τον καπνό η πόλη έγινε διεθνές κέντρο παραγωγής και διαμετακομιστικού εμπορίου. Η θέση του κτιρίου είναι σημαντική, καθώς προβάλλεται σε έναν από τους πιο πολυσύχναστους δρόμους της πόλης, την οδό Βενιζέλου, ορίζοντας μαζί και με άλλα 74 ΤΕΥΧΟΣ 2/2015

γειτονικά κτίρια το όριο μεταξύ του ιστορικού κέντρου της πόλης και του νεότερου τμήματός της. Ιδιοκτήτης του κτιρίου ήταν ο Εβραίος Ισαάκ Ντανιέλ, ο οποίος ασχολούνταν με ασφάλειες ζωής και πυρός, αντιπροσωπεύοντας την εταιρεία Union de Paris και συγχρόνως ήταν καπνέμπορος. Λόγω του μεγέθους και της επιβλητικότητας του αρχοντικού αποκαλούνταν από τους Ξανθιώτες "La Grande Maison". Η κατοικία του Ι. Ντανιέλ ήταν στον πρώτο και δεύτερο όροφο, ενώ στο ισόγειο ήταν το γραφείο του και καταστήματα. Το μέγαρο μετά το θάνατο του Ισαάκ Ντανιέλ το 1924 ενοικιαζόταν. Ο Γεώργιος Χατζιδάκις, πατέρας του Μάνου, δικηγόρος, ενοίκιαζε το Β όροφο. Από τα ιστορικά στοιχεία προκύπτει ότι ο Μάνος θα πρέπει να έζησε στο κτίριο κατά την περίοδο 1925-1932, δηλαδή έως την ηλικία των επτά ετών. Το αρχοντικό Ντανιέλ, μετά την κατάσχεσή του από το Ελληνικό Δημόσιο, χρησιμοποιήθηκε από το 1932 μέχρι το 1941 από την Οικονομική Εφορεία Ξάνθης και έτσι πήρε το όνομα "Μέγαρο Δημοσίων Οικονομικών". Από το 1945 έως το 2000 το κτίριο χρησιμοποιήθηκε από τον ελληνικό στρατό και ήταν γνωστό ως Φρουραρχείο. Το 1957 εξερράγη πυρκαγιά στο κτίριο, η οποία κατέστρεψε ένα αξιόλογο μέρος του εσωτερικού χώρου. Η αρχιτεκτονική του αρχοντικού Πρόκειται για κτίριο εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων, το οποίο αναπτύσσεται σε τέσσερις στάθμες. Η συνολική επιφάνεια του κτιρίου είναι 1.492 m 2 και είναι ιδιοκτησία της Περιφέρειας www.ktirio.gr 75

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΚΑΤΟΨΗ ΥΜΙΥΠΟΓΕΙΟΥ ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ 1. Χώρος Η/Μ εγκαταστάσεων. 2. Ραδιοφωνικός σταθμός. 3. Στούντιο ηχογραφήσεων. 4. Κεντρική σάλα. 5. Αίθουσα πρόβας. 6. Γραφεία συλλόγων. 7. Εργαστήριο πολυμέσων. 8. Δημιουργικό εργαστήριο. 9. Χώρος έκθεσης & συντήρησης μουσικών οργάνων. 10. Κεντρική είσοδος - σκάλα. 11. Μουσική βιβλιοθήκη - πωλητήριο. 12. Είσοδος - πληροφορίες. 13. Είσοδος - καθιστικό. 14. Βεράντα 1ου ορόφου. 15. Καφεθέατρο. 16. Κεντρική σάλα. 17. Μπαρ. 18. Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων. 19. Χώρος μνήμης Μ. Χατζιδάκι. 20. Διοίκηση κέντρου. 21. Γραμματεία - αναμονή. 22. Βεράντα 2ου ορόφου. ΚΑΤΟΨΗ 1ου ΟΡΟΦΟΥ ΚΑΤΟΨΗ 2ου ΟΡΟΦΟΥ 76 ΤΕΥΧΟΣ 2/2015

1 Ο κεντρικός εξώστης της δυτικής όψης με το χυτοσιδηρό κιγκλίδωμα και τα ολόσωμα μαρμάρινα φουρούσια. 2 Η αρχιτεκτονική προεξοχή της βόρειας όψης με τα χυτοσιδηρά φουρούσια. Κιγκλίδωμα από χυτοσίδηρο. Μαρμάρινο κατωκάσι. Ξύλινη σανίδα δρυός, πάχους 2 cm. Κόντρα πλακέ θαλάσσης, πάχους 2,5 cm. Μαρμάρινο φουρούσι. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΕΞΩΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Το ύψος των χώρων της κατοικίας είναι πολύ μεγάλο και στις δύο στάθμες (4,80-4,90 m), γεγονός που αποδεικνύει τη σπουδαιότητα του κτιρίου. Οι χώροι της κατοικίας είναι οργανωμένοι σύμφωνα με τη γνωστή τυπολογία "κεντρική σάλα με εκατέρωθεν δωμάτια", διαδεδομένη κατά τον 19ο αιώνα. Το αρχοντικό Ντανιέλ είναι χαρακτηριστικό δείγμα εκλεκτικιστικού ρυθμού. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του κτιρίου βασίζονται εν πολλοίς στην πλοκή των εμφανών οπτοπλίνθων και άλλων κεραμικών στοιχείων, όπως επικράνων, φουρουσιών και γεισίποδων. Η χρήση αυτών των στοιχείων μειώνεται καθ ύψος, προσδίδοντας ελαφράδα στο στιβαρό σύνολο. Κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης αποκαλύφθηκαν πολύ σημαντικές τοιχογραφίες και οροφογραφίες στο εσωτερικό του κτιρίου. Η ποιότητα του ζωγραφικού διακόσμου καταδεικνύει ότι φιλοτεχνήθηκε από σημαντικά συνεργεία καλλιτεχνών. Τα στοιχεία των ζωγραφικών παραστάσεων ακολουθούν και τονίζουν τις διατάξεις των χώρων, κλασικό στοιχείο της γαλλικής τεχνοτροπίας (18ος -19ος αιώνας). www.ktirio.gr 77

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ 1, 2 Απόψεις της ενίσχυσης των πατωμάτων οροφής ισογείου και 1ου ορόφου κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης. 3 Τα κάτω πέλματα των σιδηροδοκών της οροφής του υπογείου ενισχύθηκαν με ανθρακονήματα. 4 Σύμμεικτα πατώματα, αποτελούμενα από μεταλλικές δοκούς και θολίσκους από οπτοπλίνθους με ποικίλες διατάξεις οπτοπλίνθων και συνδέσεων των δοκών με τις τοιχοποιίες. Πηγή:[Formenti C., La prattica del fadbricare, Hoelpi, Milano, 1893, 1895, πίν. 1] Επίχρισμα. Ξύλινο αρμοκάλυπτρο. Ξύλινο περιμετρικό αρμοκάλυπτρο πάχους 16 mm. Ξύλινος τάκος. Ξύλινη διατομή ανάρτησης οροφής 4 4 (cm) ανάμεσα στα οποία τοποθετείται στρώση ΕΟΠΛ (35 kg/m3), 5 cm. Οροφή με ξυλοπήχεις 1,5 2,5 (cm) και νευρομετάλ (μπαγδάτι) και οροφοκονίαμα πάχους 1,5 cm. Οροφοκονίαμα. Κοιλόκυρτη κορνίζα από τραβηχτό επίχρισμα. Τσόχα ή πίλημα κετσέ (κολλητές λωρίδες). Αντικραδασμικό λάστιχο. Ξύλινη δοκίδα διανομής διατομής 4,5 4,5 (cm). Πλάκες ΕΟΠΛ (35 kg/m 3 ), 5 cm. Ξύλινη σανίδα δρυός, πάχους 2 cm. Κόντρα πλακέ θαλάσσης, πάχους 2,5 cm. UPN 120. Πατόξυλο 7 16 cm. Κοιλόκυρτη κορνίζα από τραβηχτό επίχρισμα. ΣΧΕΔΙΟ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΩΝ ΞΥΛΙΝΩΝ ΔΟΚΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΝΕΑΣ ΣΙΔΗΡΟΔΟΚΟΥ ΣΕ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΗΝ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΞΥΛΙΝΗ Κατασκευαστικές καινοτομίες του αρχοντικού Για την κατασκευή του αρχοντικού Ντανιέλ χρησιμοποιήθηκαν πολλά καινοτόμα για την εποχή δομικά υλικά, προκατασκευασμένα οικοδομικά στοιχεία και οικοδομικές τεχνολογίες, σε συνδυασμό με παραδοσιακές τεχνικές και υλικά. Αυτό το γεγονός είναι ενδεικτικό της σχέσης του ιδιοκτήτη με το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι της εποχής, που εκείνη την περίοδο πραγματοποιούσε το "μετέωρο βήμα" από την παράδοση προς τον εκσυγχρονισμό. Οι φέρουσες τοιχοποιίες της υπόγειας στάθμης είναι κατασκευασμένες από λιθοδομή, του ισογείου από μεικτή τοιχοποιία, ενώ των ορόφων από οπτοπλινθοδομή. Το πάχος των περιμετρικών τοιχοποιιών του υπογείου είναι της τάξης του 1 m, ενώ των εσωτερικών είναι της τάξης των 0,70 m. Οι πεσσοί του ισογείου έχουν σημαντικό πάχος, περί τα 80-90 cm. Τα πάχη των τοιχοποιιών των ορόφων είναι κλιμακωτά μικρότερα κατά 10 cm περίπου από όροφο σε όρο- 78 ΤΕΥΧΟΣ 2/2015

Επίχρισμα. Λιθοδομή. Ξύλινο αρμοκάλυπτρο. Ξύλινο περιμετρικο αρμοκάλυπττρο πάχους 16 mm. Ξύλινος τάκος. Ξύλινη σανίδα δρυός, πάχους 2 cm. Κόντρα πλακέ θαλάσσης, πάχους 2,5 cm. Πατόξυλο 8 5 (cm). PE 80. Οπτόπλινθοι 6 9 21 (cm). Υφιστάμενη μεταλλική διατομή για την κατασκευή του θολίσκου. ΣΧΕΔΙΟ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΟΚΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΝΕΑΣ ΣΙΔΗΡΟΔΟΚΟΥ ΣΤΟ ΑΝΩ ΠΕΛΜΑ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ φο, ώστε να υπάρχει δυνατότητα έδρασης των διαφραγμάτων δαπέδων. Η πλειονότητα των υπέρθυρων των ανοιγμάτων διαμορφώνονται με μεταλλικές δοκούς διατομής διπλού ταφ (). Όλα τα δάπεδα του κτιρίου μορφώνονται με απλά στατικά συστήματα αμφιέρειστων δοκών, που βαίνουν κατά την διεύθυνση Β - Ν, αποτελούμενα από διαφορετικά κατά στάθμη υλικά (σίδηρο και ξύλο). Οι οροφές του υπογείου και του ισογείου είναι κατασκευασμένες από μεταλλικές δοκούς και θολίσκους από οπτοπλίνθους, ενώ τα δάπεδα των ορόφων είναι ξύλινα. Η θεμελίωση του κτιρίου είναι κλιμακωτή σε πολλαπλές στάθμες, ακολουθώντας την κλίση του περιβάλλοντος χώρου. Πρόταση αποκατάστασης - επανάχρησης Η διεπιστημονική προσέγγιση για την ανάλυση και τεκμηρίωση αυτού του ιστορικού κτιρίου έφερε στην επιφάνεια σημαντικές πτυχές της οικοδομικής τεχνολογίας του, καθώς και του άγνωστου ή ξεχασμένου μέχρι πρόσφατα εξαιρετικού ζωγραφικού του διάκοσμου. Οι www.ktirio.gr 79

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ 1 Άποψη της οροφογραφίας ισόγειου καταστήματος (πρώην γραφείο Ι. Ντανιέλ). 2 Λεπτομέρεια του τοιχογραφικού διακόσμου της πρώην τραπεζαρίας στον 1ο όροφο. 3α, β Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του χώρου της πρώην τραπεζαρίας πριν (α) και μετά (β) την αποκατάσταση. 4 Αποκατεστημένος διάκοσμος της κεντρικής σάλας του 1ου ορόφου. 5 Ανάπτυγμα των τοίχων της κεντρικής σάλας του 1ου ορόφου, από τη μελέτη αποκατάστασης του ζωγραφικού διακόσμου. δεσμεύσεις που προέκυψαν από την αποκάλυψη αυτών των σημαντικών στοιχείων δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για μια νεωτερική αντιμετώπιση της δομοστατικής ενίσχυσης του, δεδομένου ότι δεν ήταν δυνατόν να εφαρμοστούν οι γνωστές κυρίαρχες μέθοδοι επίλυσης της στατικής του επάρκειας. Οι απαιτούμενες νέες κατασκευές δηλώνουν με σαφήνεια την αισθητική της εποχής μας, προσπαθώντας να ενταχθούν στον ιστορικό χαρακτήρα του κτιρίου. Το κτίριο θα χρησιμοποιηθεί ως κέντρο καλλιτεχνικής δημιουργίας και αναψυχής με έμφαση στη μουσική, γεγονός άμεσα συνδεδεμένο με τη μνήμη του μεγάλου μουσικοσυνθέτη. Οι νέες χρήσεις που θα ενταχθούν στο κτίριο αναμένεται να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο δυναμικών δράσεων, οι οποίες θα τροφοδοτούν την κοινωνία της πόλης με σημαντικές πολιτιστικές εκδηλώσεις. Δομοστατικές επεμβάσεις Σημαντικό πρόβλημα, όσον αφορά στη στατική λειτουργία του κτιρίου, εντοπίστηκε στη βόρεια πλευρά του, όπου ελλείψει ικανού μεγέθους τοιχωμάτων και εξαιτίας του μεγάλου ύψους των χώρων υπάρχει κίνδυνος βλάβης σε περίπτωση μελλοντικών σεισμικών καταπονήσεων. Μεγάλη δυσκολία στο σχεδιασμό των επεμβάσεων αποτελούσαν οι ευρεθείσες τοιχογραφίες, οι οποίες 80 ΤΕΥΧΟΣ 2/2015

έπρεπε να διατηρηθούν αφού αποκατασταθούν. Από τις επιλύσεις που έγιναν προέκυψε ότι οι υφιστάμενες δοκοί δεν ήταν επαρκείς σύμφωνα με τους συντελεστές ασφαλείας της εποχής κατασκευής. Οι απαιτούμενες ενισχύσεις υλοποιήθηκαν με την προσθήκη νέας δοκού επάνω από την υφιστάμενη, δημιουργώντας κατ αυτόν τον τρόπο μία σύνθετη διατομή, αποτελούμενη από δύο υψίκορμες δοκούς. Με μεταλλικά στοιχεία ενισχύθηκαν και τα ξύλινα δάπεδα. Στο ισόγειο του βορειοδυτικού τμήματος, όπου υπάρχουν ελάχιστοι πεσσοί λιθοδομής, κατασκευάστηκε μεταλλικό πλαίσιο που ανέρχεται έως τον 1ο όροφο. Στην κατασκευή του πλαισίου εντάσσονται και τα οριζόντια μεταλλικά διαφράγματα, ώστε να δημιουργηθεί ένας συνολικός μεταλλικός φορέας. Σημαντικό επίσης τμήμα των προτάσεων ενίσχυσης αποτέλεσε η υλοποίηση ενός συστήματος διαζωματοποίησης του κτιρίου με εφαρμογή οριζόντιας περίσφιξης ως συμπληρωματικής της υφιστάμενης με μεταλλικούς ελκυστήρες, καθώς και με κατακόρυφη διαζωματοποίηση εσωτερικά του κτιρίου με λάμες CFRPs. Οι παραπάνω περιγραφείσες στατικές ενισχύσεις παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθότι βασίζονται πραγματικά στην αποτίμηση www.ktirio.gr 81

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ 1α, β Η οροφογραφία της κεντρικής σάλας του ισογείου πριν (α) και μετά (β) την αποκατάσταση. της φέρουσας ικανότητας και στη δομική μορφολογία του κτιρίου. Οι προτεινόμενες ενισχύσεις εναρμονίζονται με τα υλικά και την υφιστάμενη κατασκευαστική δομή. Σε πολλές περιπτώσεις ενσωματώνονται εντός των ξύλινων πατωμάτων και των υφιστάμενων τοιχοποιιών. Όπου αυτό δεν καθίσταται δυνατό, όπως στην περίπτωση του νέου μεταλλικού πλαισίου, παραμένουν εμφανείς και δηλώνουν με ευκρίνεια τη σύγχρονη παρέμβαση. Αποκατάσταση διακόσμου Η αποκάλυψη και η μελέτη του σωζόμενου διακόσμου έδωσαν περισσότερες πληροφορίες και στοιχεία, όπως νέα μοτίβα, περίτεχνα ζωγραφικά θέματα και τεχνολογικές λεπτομέρειες, βάσει των οποίων διαμορφώθηκε το τελικό πλαίσιο των επεμβάσεων. Οι επεμβάσεις αποφασίστηκαν σε συνεργασία με τις αρμόδιες Υπηρεσίες του Υπ.Πο., λαμβάνοντας υπόψη την καλλιτεχνική αξία του διακόσμου, την κατάσταση διατήρησής του, αλλά και το χαρακτήρα της νέας χρήσης του κτιρίου. Ο στόχος των επεμβάσεων ήταν να προκύψει ένα νέο διακοσμητικό σύνολο, το οποίο θα έχει την ίδια αίσθηση του χώρου, την ίδια ένταση τόνου και λαμπρότητα των χρωμάτων. ΣΧΕΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΙ ΣΤΑ ΤΕΥΧΗ ''ΚΤΙΡΙΟ'' Εργοτάξιο: Αποκατάσταση και επανάχρηση αρχοντικού αγροτόσπιτου στην Προσοτσάνη Δράμας. Τεύχος 9/2014, σελ. 94. Εργοτάξιο: Αποκατάσταση διατηρητέου κτιρίου στο Βόλο. Τεύχος 9/2013, σελ. 87. Εργοτάξιο: Αποκατάσταση ναού στην Κάσο. Τεύχος 7/2013, σελ. 89. Εργοτάξιο: Αξιοποίηση καπναποθήκης στην Καβάλα. Τεύχος 6/2011, σελ. 97. Στατική ενίσχυση ναού στη Γλυφάδα. Τεύχος 5/2008, σελ. 80. 82 ΤΕΥΧΟΣ 2/2015