Επιμέλεια-Διόρθωση: Α. Μανταίου Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.

ΜΕΤΑΒΑΣΗ

Επιμέλεια-Διόρθωση: Α. Μανταίου Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2014 Εκδόσεις Τόπος & Γιώργος Ρούσης για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN 978-960-499-123-5 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 www.toposbooks.gr

Γιώργος Ρούσης ΜΕΤΑΒΑΣΗ Από τη δύναμη της συνήθειας στη διεκδίκηση της μαρξικής ουτοπίας

Στους αγαπημένους μου Τηλέμαχο και Κάρολο, άλλο ένα μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα. Να ξαναστήσουμε την ελπίδα, να ελπίζουμε πάλι μετά τη διάψευση, αυτή είναι η αποστολή μας Ernst Bloch, Korčula, 1968

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες...9 Εισαγωγή...11 Κε φ ά λ α ι ο 1 Ιστορικά προηγούμενα και αναφορές σημαντικών στοχαστών στη δύναμη της συνήθειας και την εθελοδουλία...21 Κε φ ά λ α ι ο 2 Ο μαρξισμός ως επιστημονική ουτοπία 2.1 Εισαγωγικά...63 2.2 Θετικές εκτιμήσεις των κλασικών για τον ουτοπικό σοσιαλισμό και κομμουνισμό... 66 2.3 Κριτική των κλασικών στον ουτοπικό σοσιαλισμό και κομμουνισμό... 86 2.4 Το μαρξικό όραμα ως επιστημονική, κοινωνική ουτοπία...92 Κε φ ά λ α ι ο 3 Η συμβολή του Ernst Bloch στην αποκατάσταση του ρόλου της μαρξικής ουτοπίας 3.1 Κοινή ουτοπική στόχευση με Μαρξ...109 3.2 Το μη υπάρχον υπάρχει εν δυνάμει στο υπάρχον...114 3.3 Άρνηση του μηχανιστικού υλισμού και προβολή του «θερμού» στοιχείου του μαρξισμού...119 3.4 Αναγκαιότητα της ουτοπίας και ο χαρακτήρας της ως οντολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου...124 3.5 Ο ουτοπικός στοχασμός πέραν της κοινωνικής ουτοπίας...128 7

3.6 Η ιδιαίτερη σε σχέση με τον Bloch συμβολή του Benjamin στην ουτοπική προβληματική...144 Κε φ ά λ α ι ο 4 Κριτική της κριτικής της ουτοπίας της χειραφέτησης 4.1 Μη υπάρχον δεν σημαίνει και ανέφικτο...151 4.2 Η παλινόρθωση δεν αποκλείει την επιτυχημένη επανάληψη...159 4.3 Καλύτερη ακόμη και μια ανέφικτη ουτοπία παρά η μοιρολατρία...164 4.4 Η ανυπόστατη απόρριψη της μαρξικής ουτοπίας μέσω της στρέβλωσής της...166 Κε φ ά λ α ι ο 5 Ο ρόλος της μετάβασης στην υπερνίκηση της δύναμης της συνήθειας και την προώθηση της ουτοπίας της χειραφέτησης 5.1 Ο ρόλος της σοσιαλιστικής μετάβασης...191 5.2 Οι δυνατότητες της εποχής μας και οι αιτίες της μη αξιοποίησής τους...203 5.3 Ο ρόλος και το περιεχόμενο μιας προεπαναστατικής μετάβασης...217 5.4 Ο ρόλος της ίδιας της επανάστασης...254 Επίλογος...257 Βιβλιογραφία...261 8

Ευχαριστίες Όπως όλα μου τα βιβλία, έτσι και τούτο είναι κατά κάποιο τρόπο συλλογικό. Και αυτό όχι μόνο διότι έχω αντλήσει γνώσεις και ιδέες από άλλους στοχαστές και συλλογικές εμπειρίες, αλλά και επειδή διάφοροι προβληματισμοί, καθώς και απόψεις που καταγράφονται σε αυτό προέρχονται από φίλους και συντρόφους με τους οποίους κινούμαστε στον έναν ή τον άλλο βαθμό στο ίδιος μήκος κύματος. Ανάμεσά τους ξεχωρίζω τους: Μίλτο Βασιλείου, Λάζαρο Θερμογιάννη, Θόδωρο Θεοδωρόπουλο, Γιώργο Μανιάτη, Σταύρο Μαυρουδέα, Αλέξανδρο Χρύση. Τους ευχαριστώ όχι τόσο για την πολύπλευρη συμβολή τους στη διαμόρφωση αυτού του βιβλίου, όσο γιατί από την παρουσία τους, που σημαίνει ότι σε τούτο τον μικρό πολυβασανισμένο τόπο υπάρχουν διανοούμενοι που τους αξίζει αυτός ο τίτλος, αντλώ την τόσο αναγκαία για μένα δύναμη ώστε να συνεχίζω τον μικρό πνευματικό μου αγώνα. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την Άννα Ευφραιμίδου, τη Λίτσα Μοιρογιώργου και τον Γιώργο Κριτσέλη για την καθοριστική τους συμβολή στη μάχη με την κατά Bloch «πλέον αδυσώπητη» αντιουτοπία, την οποία και έδινα κατά τη διάρκεια του τέλους της συγγραφής του. Η πιο σημαντική, όμως, συμβολή, ήταν, όπως πάντα, εκείνη της αγαπημένης μου Μαριλίζ. Δίχως την παρουσία της πλάι μου και τη φροντίδα της δεν θα υπήρχε βιβλίο. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Αναστασία Μα- 9

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ νταίου και τους υπεύθυνους των εκδόσεων «Τόπος», και κυρίως τους Βαγγέλη Γεωργακάκη και Γιάννη Καραχάλιο, οι οποίοι σε δίσεκτους καιρούς για το βιβλίο γενικότερα, και για τέτοιου είδους σαν και τούτο βιβλία ειδικότερα, προσφέρθηκαν με χαρά να το εκδώσουν και πάσχισαν πραγματικά για την καλύτερη τελική μορφή. Χαλάνδρι Φθινόπωρο του 2014 10

Εισαγωγή Κάθε μέρα στο ίδιο έργο θεατές. Σε όσους τολμούν να προτάξουν μια εναλλακτική λύση εκτός των καπιταλιστικών τειχών οι πάσης φύσεως εκπρόσωποι του συστήματος την απορρίπτουν, στα πλαίσια μιας λογικής αντιμετώπισης του καπιταλισμού ως του τέλους της ιστορίας, και κατ επέκταση της ίδιας της ιστορίας σαν κατιτί το στάσιμο, το νεκρό, και όχι εξελισσόμενο. Απέναντι σε αυτήν τη βαθύτατα συντηρητική αλλά και παράλογη στάση, αριστερές δυνάμεις αντί να υπερασπίζονται την έξοδο από το σύγχρονο λιβάδι των δακρύων και να προωθούν τον ουτοπικό στοχασμό, είτε αντλούν την ποίησή τους μόνο από το παρελθόν και δη από τις πιο σκοτεινές πλευρές του, και όχι από το μέλλον, και ταυτόχρονα αδιαφορούν για τον δρόμο που θα οδηγήσει στον επικαλούμενο από αυτές σοσιαλισμό, είτε, ακόμη χειρότερα, προσπαθούν να εμφανιστούν ως οι καλύτεροι θεματοφύλακες των βασικών πυλώνων του κυρίαρχου συστήματος, καλλιεργώντας χίμαιρες ότι είναι δυνατόν εντός των τειχών να υπάρξουν ουσιαστικές βελτιώσεις για τα λαϊκά στρώματα. Αυτή η στάση των δυνάμεων της αστικής εξουσίας και αυτές οι αντιδράσεις των αριστερών δυνάμεων συμβάλλουν αποφασιστικά στην αποδυνάμωση από τη λαϊκή συνείδηση του ονείρου για έναν διαφορετικό καλύτερο κόσμο και, συνεπώς, στη διαιώνιση της υπάρχουσας κυρίαρχης τάξης πραγμάτων. 11

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Στόχος της συγκεκριμένης μελέτης είναι, από τη μια, να υπερασπιστεί τη μαρξική επιστημονική ουτοπία της χειραφέτησης και, από την άλλη, να ανιχνεύσει τον δρόμο που μπορεί να οδηγήσει στη διεκδίκησή της. Η αφετηριακή μου θέση είναι η ακόλουθη: Οποιαδήποτε πρόοδος ήταν, είναι και θα είναι αδιανόητη, αν κάθε φορά δεν υπήρχε υπέρβαση του υπάρχοντος, αν, δηλαδή, δεν είχε επιδιωχθεί η κατάκτηση του μη υπάρχοντος, ή διαφορετικά της ουτοπίας. Ξεκαθαρίζω ότι χρησιμοποιώ τον όρο «ουτοπία» βασικά με την πρώτη σημασία που του αποδίδει ο Λένιν. Δεν αρνούμαι, όμως, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο Λένιν, και τις υπόλοιπες, στον βαθμό που αυτές στηρίζονται στην πραγματικότητα. Γράφει, λοιπόν, ο Λένιν: «Η λέξη ουτοπία είναι η ελληνική: από το ου [που] στα ελληνικά θα πει όχι, και τη λέξη τόπος. Ουτοπία θα πει ανύπαρκτος τόπος 1, φαντασία, επινόηση, παραμύθι». 2 Σε αυτήν την επιλογή, παρόλο που γνωρίζω ότι εμπεριέχει το ρίσκο να οδηγήσει με μια πρώτη ανάγνωση στην ταύτιση του μαρξικού οράματος με χίμαιρα, δηλαδή με κάτι το ανέφικτο, κατέληξα για δυο λόγους: ο πρώτος λόγος είναι για να δηλώσω με έμφαση ότι το μαρξικό όραμα της χειραφέτησης, αν και επιδιώχθηκε, δεν υλοποιήθηκε κατά το παρελθόν ποτέ και πουθενά, ούτε υπάρχει σήμερα εν τη πράξει σε κανέναν τόπο. Και ο δεύτερος λόγος είναι, γιατί, όπως θα προσπαθήσω να αποδείξω, θεωρώ ότι αυτό το όραμα σε σχέση με αντίστοιχα προηγούμενα συνιστά μια επιστημονική ουτοπία, η οποία έχει τη δυνατότητα να υλοποιηθεί, αν οι 1. Η υπογράμμιση δική μου. 2. Β. Λένιν, Δύο ουτοπίες, Άπαντα, τ. 22, 5η έκδ., Σύγχρονη Εποχή, σ. 122. 12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ άνθρωποι αδράξουν την ευκαιρία που τους προσφέρεται να την υλοποιήσουν. Ειδικότερα για την εποχή μας, όντας πεισμένος ότι το σύνθημα του Μάη του 1968 «η φαντασία στην εξουσία», όχι μόνο δεν αποτελεί κάτι το εξωπραγματικό, αλλά τη μοναδική εφικτή διέξοδο από το σημερινό αδιέξοδο, και ακόμη ότι μόνο αν κατορθώσουμε να φανταστούμε έναν διαφορετικό κόσμο από αυτόν που υπάρχει, θα καταφέρουμε να τον υλοποιήσουμε, επιδιώκω να διερευνήσω μέσα από ποιους δρόμους είναι δυνατόν να ξεπεραστεί η δύναμη της συνήθειας και να οδηγηθούν οι άνθρωποι στη διεκδίκηση αυτής της ουτοπίας. Η υπόθεση εργασίας μου είναι ότι για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο δεν αρκεί ο ιδεολογικός αγώνας, καθώς θα πρέπει να διεκδικηθεί και να διαμορφωθεί ένα νέο «Είναι» των ανθρώπων σε ρήξη με το υπάρχον. Αυτό το νέο «Είναι», για τον προσδιορισμό του περιεχομένου του οποίου θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη το επίπεδο συνειδητότητας του λαού, διασφαλίζοντας τη βελτίωση των συνθηκών ζωής σε σύγκρουση με την έως σήμερα κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, μπορεί να συμβάλλει στην προώθηση της επαναστατικής-ουτοπικής συνείδησης, κάτι που συνιστά προϋπόθεση για τη διεκδίκηση και την υλοποίηση της ουτοπίας της χειραφέτησης. Το πλάνο αυτής της προσπάθειας είναι το ακόλουθο: Κατ αρχάς, σε ένα πρώτο κεφάλαιο ανασύρω στιγμές της ιστορίας της ανθρωπότητας που δείχνουν με ποιον τρόπο λειτούργησε η «τρομερή», όπως τη χαρακτήριζε ο Λένιν, δύναμη της συνήθειας. 13

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Στο ίδιο κεφάλαιο παραθέτω ορισμένες ενδεικτικές αναφορές σημαντικών στοχαστών όλων των εποχών και όλων των ρευμάτων, σχετικά με αυτήν την αντιδραστική δύναμη η οποία οδηγεί συχνά και στην εθελοδουλία, για να καταδείξω την ισχύ της και κατ επέκταση την αναγκαιότητα του να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από όσους αγωνίζονται για μια άλλη κοινωνία. Σε ένα δεύτερο κεφάλαιο τεκμηριώνω τη θέση ότι το μαρξικό κομμουνιστικό όραμα συνιστά μια επιστημονική ουτοπία, αντίδοτο στη δύναμη της συνήθειας και την εθελοδουλία. Ξεκινώ αυτό το κεφάλαιο με τη θετική αποτίμηση των κλασικών απέναντι στον κριτικό ουτοπικό σοσιαλισμόκομμουνισμό, όπως οι ίδιοι τον αποκαλούν, και στη συνέχεια αναφέρομαι στην κριτική που του ασκούν. Τέλος, προσπαθώ να αποδείξω στη βάση του ίδιου του αυτοπροσδιορισμού του μαρξισμού ως προς τον ουτοπικό στοχασμό, και του περιεχομένου του μαρξικού οράματος, ότι ο επιστημονικός σοσιαλισμός δεν αποτελεί μια αντιουτοπία, αλλά, αντιθέτως, μια επιστημονική ουτοπία η οποία, από τη στιγμή που εντοπίζεται επιστημονικά από τους κλασικούς ως δυνατότητα που προσφέρεται στην ανθρωπότητα, αποτελεί γι αυτούς τον στρατηγικό στόχο, για την κατάκτηση του οποίου αγωνίζονται θεωρητικά και πρακτικά, και ταυτόχρονα τον μπούσουλα με βάση τον οποίο ασκούν κριτική στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, η οποία και τον παρεμποδίζει να εκδηλωθεί. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η συμβολή του Ernst Bloch στην αποκατάσταση του μαρξικού ουτοπικού στοχασμού, από τα πλήγματα που δέχτηκε από τον ρεφορμισμό, τον «ορθόδοξο» μαρξισμό και τον μετά Λένιν «υπαρκτό σοσιαλισμό». 14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αρχικά υπερασπίζομαι την άποψη ότι η όλη περί ουτοπίας προβληματική του Bloch παρά τις περί του αντιθέτου σε βάρος του κατηγορίες εντάσσεται πλήρως στην αντίστοιχη περί ουτοπίας μαρξική προβληματική. Ακολούθως αναφέρομαι στη θέση του Bloch ότι η ελπίδα ενός καλύτερου ουτοπικού κόσμου μπορεί να μετατραπεί σε απτή πραγματικότητα, μέσα από τη δυναμική τού μη ακόμη υπάρχοντος που κυοφορείται στο υπάρχον. Στη συνέχεια, αναδεικνύω πώς ο Bloch ενάντια στον μηχανιστικό υλισμό κάθε προέλευσης αποκαθιστά μέσω της περί ουτοπίας προβληματικής του τον ρόλο που καλείται να παίξει ο υποκειμενικός παράγοντας στο ιστορικό γίγνεσθαι. Ακολουθεί η ανάλυσή του για την αναγκαιότητα του ουτοπικού στοχασμού, ο οποίος κατά την αντίληψή του συνιστά ένα οντολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου, κάτι που μεταξύ άλλων τεκμαίρεται από την ανάπτυξη αυτού του στοχασμού στα πιο διαφορετικά πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως η ιατρική, η αρχιτεκτονική, οι διάφορες τεχνολογίες, οι τέχνες και δη η μουσική, οι θρησκείες, ακόμη και η αντιμετώπιση του πλέον αντιουτοπικού συμβάντος, που είναι ο θάνατος. Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου παραθέτω κάποιες σκέψεις για την ιδιαίτερη, σε σχέση με εκείνη του Bloch, και προπαντός επίκαιρη συμβολή του Walter Benjamin στην αναβάθμιση της ουτοπίας. Στο τέταρτο κεφάλαιο αντιμετωπίζω την αδυσώπητη αλλά ανυπόστατη κριτική που υφίσταται η μαρξική ουτοπία. Αυτή η τελευταία απορρίπτεται, είτε επειδή το μη υπάρχον ταυτίζεται με το ανέφικτο, είτε επειδή υποστηρίζεται ότι εφόσον επιχειρήθηκε και απέτυχε δεν είναι δυνατόν να επαναληφθεί επιτυχώς, 15

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ είτε επειδή, αφού διαστρεβλωθεί, υποστηρίζεται ότι αν εφαρμοστεί καταλήγει νομοτελειακά στον ολοκληρωτισμό. Προτρέχω να συνοψίσω τα βασικά αντεπιχειρήματά μου σε αυτήν την αντιουτοπική κριτική: Πολλά από αυτά που δεν υπήρχαν στο παρελθόν και φάνταζαν χίμαιρες είναι σήμερα κοινός τόπος τόσο στο πεδίο των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Ο καπιταλισμός, αν και εκεί που πρωτοεμφανίστηκε υπέστη μια φεουδαρχική παλινόρθωση, σήμερα ζει και βασιλεύει. Μια έστω και ανέφικτη ουτοπία ανοίγει δρόμους διεξόδου και προόδου ενώ η μοιρολατρία, οι προλήψεις, η εθελοδουλία και η υπεράσπιση της υπάρχουσας βαρβαρότητας κλείνουν αυτούς τους δρόμους. Τέλος, ο φιλελευθερισμός είναι εκείνος ο οποίος από τη φύση του εμπεριέχει τον ολοκληρωτισμό και σε περιόδους κρίσης ρέπει προς αυτόν, ενώ, αντίθετα, καμιά σχέση δεν έχει με τον ολοκληρωτισμό το κατεξοχήν απελευθερωτικό όραμα της μαρξικής χειραφέτησης. Το πέμπτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον ρόλο που καλείται να παίξει τόσο η σοσιαλιστική όσο και μια προεπαναστατική μετάβαση, καθώς και η ίδια η επανάσταση στην υπέρβαση της δύναμης της συνήθειας και την προώθηση της μαρξικής ουτοπίας της χειραφέτησης. Αρχικά υπενθυμίζω σύντομα τον ρόλο που, κατά τους κλασικούς του μαρξισμού και τον Λένιν, καλείται να παίξει η κατώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας σε αυτήν τη διαδικασία και, επίσης, αναλύω για ποιους λόγους στην εποχή μας αυτός ο ρόλος θα έχει αυξημένη βαρύτητα απ ό,τι την εποχή των κλασικών, ή στη Ρωσία του 1917. 16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη συνέχεια προσπαθώ να εντοπίσω τους βασικούς λόγους για τους οποίους ενώ στην εποχή μας είναι αντικειμενικά δυνατή η υλοποίηση της μαρξικής ουτοπίας, αυτή η δυνατότητα δεν αξιοποιείται από τον υποκειμενικό παράγοντα και μάλιστα σε μια περίοδο κρίσης όπως η σημερινή, η οποία ιστορικά έχει αποδειχτεί ότι ευνοεί μια τέτοια αξιοποίηση. Ακολούθως, εξηγώ για ποιους λόγους εκτός από την ιδεο λογική πάλη είναι αναγκαία η κατάκτηση ενός νέου μεταβατικού προεπαναστατικού «Είναι» για την υπέρβαση της δύναμης της συνήθειας, και προσπαθώ να αναδείξω ότι θεμελιακό κριτήριο προσδιορισμού του περιεχομένου του θα πρέπει να είναι, αφενός, το επίπεδο συνειδητότητας το οποίο διαμορφώνεται κάτω από την πίεση της κρίσης και, αφετέρου, η ανύψωση αυτού του επιπέδου. Τέλος, κλείνω αυτό το κεφάλαιο με τον καταλυτικό ρόλο που η ίδια η επανάσταση μπορεί να παίξει στην υπέρβαση της δύναμης της συνήθειας και την επαναστατικοποίηση των συνειδήσεων. Και αυτή μου η προβληματική, όπως εκείνη που αναπτύχθηκε στα βιβλία μου Ο Μαρξ γεννήθηκε νωρίς και Από την κρίση στην επανάσταση πόλεμος θέσεων 3 εντάσσεται στην προσπάθεια συμβολής στην επεξεργασία μιας στρατηγικής, προωθητικής της επαναστατικής συνειδητοποίησης. Στο πρώτο, η έμφαση δίνεται στην ανάδειξη του πραγματικού περιεχομένου της κομμουνιστικής χειραφέτησης, της επικαιρότητάς της και της ανεπαρκούς αντιμετώπισης της δυναμικής της ενσωμάτωσης εκ μέρους των κλασικών του μαρξισμού. Στο δεύτερο, το κέντρο βάρους εντοπίζεται στην κριτική παρουσία της στρατηγικής του πολέμου θέσεων του 3. Εκδόσεις Γκοβόστη, 2008 και 2012. 17

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Gramsci ως στρατηγικής η οποία μπορεί να οδηγήσει στην επανάσταση στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Και όπως προαναφέρθηκε, σε τούτο το βιβλίο διερευνάται πιο συγκεκριμένα το πώς είναι δυνατόν να προωθηθεί στα πλαίσια αυτού του πολέμου θέσεων όχι μόνο ιδεολογικά, αλλά μέσω ενός μεταβατικού προεπαναστατικού «Είναι», το πέρασμα από τη δύναμη της συνήθειας στη διεκδίκηση της μαρξικής ουτοπίας. Θέλω ευθύς εξαρχής να καταστήσω σαφές ότι αυτό το τελευταίο μου βιβλίο δεν είναι παρά η δημοσιοποίηση του κατασταλάγματος μιας εκ μέρους μου επίπονης και μακρόχρονης προσπάθειας θεωρητικής θεμελίωσης και όχι μια εκ των υστέρων θεωρητικοποίηση μιας θεωρητικά ατεκμηρίωτης πολιτικής θέσης, την οποία θεωρώ επιστημονικά και πολιτικά απαράδεκτη, της αναγκαιότητας και του προσδιορισμού του περιεχομένου αυτού του μεταβατικού «Είναι». Με δεδομένη, λοιπόν, την άμεση σχέση των τριών αυτών βιβλίων, είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν σε αυτά ορισμένες επαναλήψεις. Προσπάθησα να τις ελαχιστοποιήσω, με κριτήριο, από τη μια, να καλύπτουν τα κενά που θα δημιουργούνταν αν δεν υπήρχαν στους αναγνώστες οι οποίοι δεν έχουν διαβάσει τα προηγούμενα βιβλία μου και, από την άλλη, να μην κουράζουν όσους τα έχουν διαβάσει. Επιδίωξή μου είναι να συμβάλω με τις μικρές μου δυνάμεις στη χάραξη ενός δρόμου που θα μας διευκολύνει να αποτινάξουμε τις αλυσίδες της συνήθειας και της μονοδιάστατης σκέψης, να αποτινάξουμε την εθελοδουλία, και αντί αυτής να αναπτύξουμε τη φαντασία και να προτάξουμε τα ουτοπικά όνειρά μας, κάτι που αποτελεί απαραίτητο όρο για 18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ να τα πραγματοποιήσουμε διότι αν κάτι δεν το φανταστούμε, και όπως έλεγε ο Fourier δεν «επιχειρήσουμε να το υλοποιήσουμε, με τη στάση μας αυτή και μόνο το καθιστούμε αδύνατο» 4. Και αυτό σημαίνει να επιλέξουμε τον θάνατο, γιατί όπως πολύ ορθά επισήμανε ο Walter Benjamin, απέναντι στην καπιταλιστική βαρβαρότητα δεν υπάρχει άλλη λύση από τη ρήξη της ουτοπικής διεξόδου. Απέναντι, λοιπόν, σε έναν ρεαλισμό που αποκρύπτει την πραγματικότητα, απέναντι στην αναγωγή της βαρβαρότητας σε φυσική κατάσταση, απέναντι στην αναδίπλωση στον εαυτό μας, απέναντι στην αμφισβήτηση κάθε επαναστατικής προοπτικής, ή και στην άρνηση να ανοίξουμε τον δρόμο προς αυτήν, που σημαίνουν απάρνηση κάθε ονείρου και ιστορικό πεσιμισμό, ας ορθώσουμε και πάλι τα όνειρά μας για το τέλος της προϊστορίας, για μια διαφορετική ανθρωπότητα. Στην εποχή του τέλους της ουτοπίας, υπό την έννοια του τέλους του ανέφικτου της χειραφέτησης, ας προσπαθήσουμε να προωθήσουμε την ουτοπία υπό την έννοια αυτής ακριβώς της δυνατότητας που μας προσφέρεται, και την οποία δεν έχουμε ακόμη κατορθώσει να αδράξουμε. 4. Henri Desroche, Introduction aux Cahiers manuscrits de Fourier, Éditions de Minuit, 1957, σ. 36. 19