ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΑ ΠΕ ΙΑ ΚΑΙ Η ΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Εξαιρετικά Χαµηλής Συχνότητας Πεδία & Καρκίνος

Φύλλο Πρωτοκόλλου Νο 263 Οκτώβριος 2001 ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΑ ΠΕ ΙΑ ΚΑΙ Η ΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Εξαιρετικά Χαµηλής Συχνότητας Πεδία & Καρκίνος Το 1996 η Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ) δηµιούργησε το ιεθνές Πρόγραµµα για τα Ηλεκτροµαγνητικό Πεδία (ΗΜΠ) International Electromagnetic Fields (EMF) Project για να εξετάσει τα θέµατα υγείας που σχετίζονται µε την έκθεση σε ΗΜΠ. Το ιεθνές Πρόγραµµα για τα Ηλεκτροµαγνητικό Πεδία (ΗΜΠ) επανεξετάζει τα πρόσφατα επιστηµονικά αποτελέσµατα και αξιολογεί τους κινδύνους από την έκθεση σε Στατικά και Εξαιρετικά Χαµηλής Συχνότητας (ΕΧΣ) ηλεκτρικά και µαγνητικά πεδία. Η ΠΟΥ σχεδιάζει να διεξάγει µία αξιολόγηση για όλες τις επιπτώσεις στην υγεία από την έκθεση πεδίων ΕΧΣ το 2002-2003. Όποτε ο ηλεκτρισµός διαπερνά γραµµές µεταφοράς, γραµµές διανοµής ή χρησιµοποιείται σε συσκευές, ηλεκτρικά και µαγνητικά πεδία δηµιουργούνται και συνυπάρχουν κοντά και στις γραµµές αυτές και στις συσκευές. Η συχνότητα που χρησιµοποιείται για την µεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας είναι 50 ή 60 Hz. Η χρήση της ηλεκτρικής ισχύος έχει γίνει µέρος της καθηµερινής ζωής µας. Παρόλα αυτά ερωτηµατικά έχουν εκφραστεί αν αυτά ή άλλα ΕΧΣ πεδία είναι καρκινογόνα. Η ιεθνής Υπηρεσία Ερευνάς για τον Καρκίνο, ΥΕK (IARC, International Agency of Research on Cancer) µια ειδική ερευνητική υπηρεσία για τον καρκίνο της ΠΟΥ έχει πρόσφατα ολοκληρώσει το πρώτο στάδιο της διαδικασίας αξιολόγησης των κινδύνων υγείας της ΠΟΥ, κατηγοριοποιώντας τα ΕΧΣ πεδία, αναφορικά µε τις εν δυνάµει ενδείξεις (strength-of-the-evidence), ότι έχουν την δυνατότητα αυτά (τα ΕΧΣ πεδία) να προκαλέσουν καρκίνο στους ανθρώπους. http://monographs.iarc.fr. Η ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΥΕΚ IARC Τον Ιούνιο του 2001 µια ειδική επιστηµονική οµάδα εργασίας της ΥΕΚ επεξεργάστηκε µελέτες συσχετιζόµενες µε την καρκινογένεση των Στατικών και Εξαιρετικά Χαµηλών Συχνοτήτων (ΕΧΣ) ηλεκτρικών και µαγνητικών πεδίων. Χρησιµοποιώντας την στάνταρ κατηγοριοποίηση της ΥΕΚ η οποία σταθµίζει τις ενδείξεις που έχουµε από άνθρωπο, ζώο και εργαστήρια, τα ΕΧΣ µαγνητικά πεδία έχουν ταξινοµηθεί ως ενδεχοµένως καρκινογόνο στον άνθρωπο βασιζόµενη στις επιδηµιολογικές µελέτες πάνω στην παιδική λευχαιµία. Οι ενδείξεις, για όλες τις άλλες µορφές καρκίνου σε παιδιά και ενήλικες, καθώς και από άλλες µορφές έκθεσης (πχ από στατικά πεδία και ΕΧΣ ηλεκτρικά πεδία) θεωρήθηκαν µη-ταξινοµήσιµα λόγω ανεπαρκούς ή ατεκµηρίωτης επιστηµονικής πληροφορίας. Ενδεχοµένως καρκινογόνο στον άνθρωπο είναι µία ταξινόµηση (κατηγορία) που χρησιµοποιείται για να δείξει µία ουσία για την οποία υπάρχουν περιορισµένες ενδείξεις καρκινογένεσης στους ανθρώπους και λιγότερο από επαρκή ενδείξεις καρκινογένεσης στα πειραµατικά ζώα. 1

Αυτή η ταξινόµηση είναι η ασθενέστερη από τις τρεις κατηγορίες (1 η καρκινογόνο στον άνθρωπο, 2 η πιθανώς καρκινογόνο στον άνθρωπο και 3 η ενδεχοµένως καρκινογόνο στον άνθρωπο) που χρησιµοποιείται από την ΥΕΚ µε σκοπό να ταξινοµήσει (κατηγοριοποιήσει) τα πιθανά καρκινογόνα βασισµένη σε δηµοσιευµένες επιστηµονικές ενδείξεις. Ορισµένα παραδείγµατα από γνωστές ουσίες οι οποίες έχουν ταξινοµηθεί από την ΥΕΚ παραθέτονται παρακάτω : Ταξινόµηση Παραδείγµατα Ουσιών 1 η Καρκινογόνο στον Άνθρωπο Αµίαντος (συνήθως βασίζεται σε δυνατές ενδείξεις Αέριο Μουστάρδας καρκινογένεσης στους ανθρώπους) Καπνός Γάµα Ακτινοβολία 2 η Πιθανώς Καρκινογόνο στον Άνθρωπο Αέριο εσωτερικής καύσης πετρελαιοµηχανών (συνήθως βασίζεται σε δυνατές ενδείξεις Λυχνίες καρκινογένεσης σε πειραµατόζωα) Υπεριώδης Ακτινοβολία Φορµαλδεΰδη 3 η Ενδεχοµένως Καρκινογόνο στον Άνθρωπο Καφές (συνήθως βασίζεται σε ενδείξεις στον άνθρωπο Στυρένιο τα οποία θεωρούνται αξιόπιστα αλλά για τα οποία Αέριο εσωτερικής καύσης βενζοµηχανών κάποιες επεξηγήσεις δεν µπορούν να αποκλειστούν) Ατµοί συγκόλλησης µετάλλων (ηλεκτρο-οξυγονο-κόλληση) ΗΜΠ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΤΑ ΕΧΣ ΠΕ ΙΑ ΚΑΡΚΙΝΟ? Τα ΕΧΣ πεδία είναι γνωστό ότι επιδρούν στον ιστό µε το να επάγουν ηλεκτρικά πεδία και ρεύµατα µέσα σε αυτά. Αυτός είναι και ο µόνος διαπιστωµένος µηχανισµός λειτουργίας αυτών των πεδίων. Παρά ταύτα τα ηλεκτρικά ρεύµατα που προκαλούνται από τα ΕΧΣ πεδία τα οποία συνήθως συναντάµε στο περιβάλλον µας, είναι φυσιολογικά πολύ κατώτερα από τα δυνατά ηλεκτρικά ρεύµατα που συνήθως εµφανίζονται µέσα στο σώµα όπως αυτά που ελέγχουν τους χτύπους της καρδιάς. Από το 1979 όταν οι επιδηµιολογικές έρευνες αρχικά προκάλεσαν ανησυχίες γύρω από την έκθεση σε µαγνητικά πεδία που έχουν την συχνότητα των γραµµών µεταφοράς ισχύος και τον καρκίνο της παιδικής ηλικίας, ένας µεγάλος αριθµός µελετών έχουν διεξαχθεί για να διαπιστώσουν εάν η υπολογισµένη έκθεση σε ΕΧΣ µπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη του καρκίνου, ιδίως για την παιδική λευχαιµία. εν υπάρχει σταθερή ένδειξη ότι η έκθεση σε ΕΧΣ πεδία, που βιώνουµε στον περιβάλλον που ζούµε, προκαλεί άµεση προσβολή σε βιολογικά µόρια, συµπεριλαµβανοµένου και του DNA. Εφόσον φαίνεται απίθανο ότι η ΕΧΣ έκθεση µπορεί να επάγει (initiate) τον καρκίνο, ένας µεγάλος αριθµός ερευνών που έχουν διεξαχθεί µε σκοπό να διαπιστώσουν εάν η ΕΧΣ έκθεση µπορεί να επηρεάσει την προαγωγή (promotion) ή την συνεργική προαγωγή (co-promotion) του καρκίνου, τα αποτελέσµατα ερευνών στα ζώα που έχουν διεξαχθεί µέχρι τώρα δείχνουν ότι τα ΕΧΣ πεδία δεν επάγουν και ούτε προάγουν τον καρκίνο (δηλαδή δεν συµβάλλουν στην ανάπτυξη του καρκίνου). Παρόλα αυτά, δύο πρόσφατες µελέτες συγκεντρωτικής ανάλυσης επιδηµιολογικών µελετών παρέχουν µια πιο ενδελεχή θεώρηση στις επιδηµιολογικές ενδείξεις, οι οποίες έπαιξαν κρίσιµο ρόλο στην αξιολόγηση της ΥΕΚ. Αυτές οι µελέτες δείχνουν ότι, σε έναν πληθυσµό που εκτίθεται σε µαγνητικά πεδία που υπερβαίνουν κατά µέσο όρο τα 0.3-0.4µΤ ενδέχεται να αναπτυχθεί µε διπλάσιο ρυθµό λευχαιµία στα παιδιά, σε σύγκριση µε έναν πληθυσµό που εκτίθεται σε χαµηλότερη έκθεση. Παρόλο την µεγάλη βάση δεδοµένων, παραµένει κάποια αβεβαιότητα µε το εάν είναι η έκθεση σε µαγνητικό 2

πεδίο η πιθανή αιτία για την αύξηση της συχνότητας της λευχαιµίας στα παιδιά ή συµβάλλουν και άλλοι παράµετροι. Η παιδική λευκαιµία παραµένει µία σπάνια νόσος όπου 4 στα 100,000 παιδιά ανάµεσα στις ηλικίες 0-14 ετών να διαγνώσκονται µε λευχαιµία κάθε χρόνο. Επίσης ο µέσος όρος έκθεσης σε µαγνητικά πεδία πάνω από 0.3-0.4µΤ σε κατοικίες είναι σπάνιες. Έχει υπολογιστεί από τα αποτελέσµατα επιδηµιολογικών ερευνών ότι λιγότερο από το 1% του πληθυσµού που χρησιµοποιούν συσκευές µε τροφοδοσία 240 βολτ εκτίθενται σε αυτά τα επίπεδα, αν και αυτή η έκθεση µπορεί να είναι µεγαλύτερη σε χώρες που χρησιµοποιούν συσκευές µε τροφοδοσία 120 βολτ. Η αναφορά της ΥΕΚ εξετάζει και το θέµα εάν είναι εφικτό τα ΕΧΣ-ΗΜΠ να αποτελούν ρίσκο για τον καρκίνο. Το επόµενο βήµα κατά την όλη διαδικασία (της αξιολόγησης των επιπτώσεων) είναι να εκτιµηθεί η πιθανότητα των καρκίνων στο γενικό πληθυσµό από ασυνήθιστες εκθέσεις και να αξιολογηθούν οι ενδείξεις άλλων νόσων (µη-καρκίνου). Αυτό το µέρος της αξιολόγησης του ρίσκου θα έχει τελειώσει από την ΠΟΥ στους επόµενους 18 µήνες. ΙΕΘΝΕΙΣ Ο ΗΓΙΕΣ ιεθνείς οδηγίες πάνω σε όρια έκθεσης για όλα τα ΗΜΠ έχουν αναπτυχθεί απο την ιεθνή Επιτροπή Προστασίας από τη Μη-Ιονίζουσα Ακτινοβολία ( ΕΠΜΙΑ) International Commission on Non- Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) µια µη-κυβερνητική οργάνωση (ΜΚΟ) nongovernmental organization (NGO) σε επίσηµη σχέση µε την ΠΟΥ και µέλος στης ΠΟΥ το ιεθνές Πρόγραµµα για τα ΗΜΠ (International EMF Program). Καθώς οι οδηγίες της ΕΠΜΙΑ για την έκθεση σε ΗΜΠ βασίζονται σε εκτενείς αναφορές από όλες τις επιστήµες, τα όρια έχουν σκοπό να προλαβαίνουν τις επιπτώσεις στην υγεία σε συσχέτιση µε τις µεσοπρόθεσµες οξείες εκθέσεις. Και αυτό διότι η ΕΜΙΑΠ θεωρεί την επιστηµονική πληροφορία πάνω στην δυνητική καρκινογόνο δράση των ΗΜΠ, ανεπαρκείς για την καθιέρωση ποσοτικών ορίων στην έκθεση. ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΤΙ ΡΑΣΕΙΣ (ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ) Ρυθµιστική πολιτική για ουσίες που έχουν ταξινοµηθεί «ως πιθανώς καρκινογόνα» ποικίλουν από χώρα σε χώρα για τις διάφορες ουσίες. Η καρκινογόνος αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση µίας ουσίας από την ΥΕΚ δεν πυροδοτεί αυτοµάτως µία εθνική ρυθµιστική νοµολογική αντίδραση (national regulatory response). Ενώ το καυσαέριο της βενζίνης και ο καφές έχουν κατηγοριοποιηθεί ως «πιθανώς καρκινογόνα στον άνθρωπο», οι κυβερνήσεις έχουν ανταποκριθεί στο να µειώσουν το καυσαέριο βενζίνης από τις µηχανές αλλά δεν έχει γίνει καµία προσπάθεια περιορισµού της κατανάλωσης του καφέ. Σε ανταπόκριση της αυξανόµενης ανησυχίας του κοινού πάνω στις επιπτώσεις της υγείας από την έκθεση στα ΗΜΠ, πολλές χώρες έχουν θεσπίσει τις δικές τους επιστηµονικές αναφορές πριν από την αξιολόγηση της ΥΕΚ. Ήδη το 1998, µία οµάδα εργασίας εξετάζοντας το θέµα για την Αµερικανικό Εθνικό Ινστιτούτο Επιστηµών Περιβαλλοντολογικής Υγείας (ΕΙΕΠΥ) US National Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS) κατηγοριοποίησε τα ΕΧΣ µαγνητικά πεδία «ενδεχοµένως καρκινογόνα στον άνθρωπο». Η υπηρεσία αυτή της Αµερικανικής κυβέρνησης έχει από τότε προτείνει την παθητική ρυθµιστική νοµολογική αντίδραση (passive regulatory action) που περιγράφεται; ως µία συνεχιζόµενη πληροφορία και εκπαίδευση του κοινού και ενθαρρύνει τις εταιρείες ενέργειας να µειώσουν εθελοντικά την έκθεση των ανθρώπων όπου είναι δυνατόν. Στο Ηνωµένο Βασίλειο, µια συµβουλευτική οµάδα για τη Μη-Ιονίζουσα Ακτινοβολία πρόσφατα εισηγήθηκε στο Εθνικό Συµβούλιο Προστασίας της Ακτινοβολίας (National Radiological Protection Board - NRPB) πάνω στο θέµα των ΗΜΠ που έχουν την συχνότητα των γραµµών µεταφοράς ισχύος και το ρίσκο για καρκίνο (AGNIR, 2001). Αυτό το συµβούλιο συµπέρανε ότι καθώς οι πρόσφατες ενδείξεις δεν είναι αρκετά δυνατές ώστε να δικαιολογήσει ένα ξεκάθαρο συµπέρασµα ότι τα ΗΜΠ προκαλούν λευχαιµία στα παιδιά, παραµένει η πιθανότητα ότι η εντατική και χρόνια έκθεση σε 3

µαγνητικά πεδία µπορεί να αυξήσει το ρίσκο της λευχαιµίας στα παιδιά. Επιπλέον, το συµβούλιο αυτό παρέχει ερευνητικές συστάσεις. Το Συµβούλιο Υγεία της Ολλανδίας, ένα σηµαντικό Επιστηµονικό Συµβουλευτικό Σώµα της κυβέρνησης της Ολλανδίας, κατέληξε σε παρόµοια συµπεράσµατα. Η ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΥΓΕΙΑΣ (ΠΟΥ) Καθώς η κατηγοριοποίηση των ΕΧΣ µαγνητικών πεδίων ως ενδεχοµένως καρκινογόνα στον άνθρωπο έχει γίνει, αυτό που παραµένει πιθανό είναι ότι υπάρχουν άλλες επεξηγήσεις για την παρατηρηθείσα συσχέτιση ανάµεσα στην έκθεση των ΕΧΣ µαγνητικών πεδίων και της παιδικής λευκαιµίας. Συγκεκριµένα, θέµατα επιλεγµένων τάσεων επιδηµιολογικών µελετών και έκθεσης σε άλλων ειδών πεδία αξίζουν εξονυχιστική εξέταση και πιθανόν να απαιτηθούν νέες µελέτες. Η ΠΟΥ εποµένως προτείνει ένα συνεχόµενο εστιασµένο ερευνητικό πρόγραµµα για να παρέχει πιο σαφή πληροφόρηση. Ορισµένες από αυτές τις µελέτες έχουν ξεκινήσει προσφάτως και τα αποτελέσµατα αναµένονται στα επόµενα 2-3 χρόνια. Της ΠΟΥ το ιεθνές Πρόγραµµα για τα ΗΜΠ (EMF Project) στόχο έχει να βοηθήσει τις εθνικές αρχές να εξισορροπήσουν τα οφέλη της ηλεκτρικής τεχνολογίας έναντι πιθανόν κινδύνων στην υγεία, και να βοηθήσουν τις εθνικές αρχές να αποφασίσουν σε προστατευτικά µέτρα που ίσως χρειασθούν. Είναι δύσκολο να προταθούν προστατευτικά µέτρα για τα ΕΧΣ πεδία γιατί δεν γνωρίζουµε ποιο χαρακτηριστικό πεδίο πιθανώς να συνδέεται µε την ανάπτυξη της παιδικής λευχαιµίας, ώστε να χρειαστεί να ελαττωθούν (τα ΕΧΣ πεδία), ή ακόµα εάν τα ΕΧΣ µαγνητικά πεδία είναι αυτά που είναι υπεύθυνα για την επίπτωση αυτή. Μία προσέγγιση είναι να υπάρξει µια εθελοντική πολιτική µε στόχο στο να βρεθεί τρόπος να µειωθεί η έκθεση στα ΕΧΣ πεδία, αντισταθµίζοντας το κόστος. Αυτό έχει συζητηθεί στην ΠΟΥ και δηµοσιοποιήθηκε τον Μάρτιο 2000 (www.who.int/peh-emf). Ορισµένα προληπτικά µέτρα αναφέρονται περιληπτικά παρακάτω, Το Κράτος & Η Βιοµηχανία : Οι οντότητες (entities) αυτές πρέπει να είναι γνώστες και ενήµεροι της τελευταίας επιστηµονικής ανάπτυξης και πρέπει να παρέχουν στο κοινό µια εξισορροπηµένη, καθαρή και κατανοητή πληροφόρηση πάνω στους ενδεχοµένους κινδύνους των ΗΜΠ, καθώς επίσης προτάσεις για την ασφαλή και χαµηλού κόστους διαδικασίες µείωσης της έκθεσης. Οι αρχές θα πρέπει να προωθούν την έρευνα η οποία θα οδηγήσει στην καλύτερη πληροφόρηση και από την οποία θα µπορεί να γίνει η αξιολόγηση των κινδύνων στην υγεία. Τα Άτοµα : Τα µέλη του γενικού κοινού ίσως µπορούσαν να επιλέξουν να µειώσουν την έκθεσή τους στα ΗΜΠ µε το να ελαττώσουν την χρήση συγκεκριµένων ηλεκτρικών συσκευών ή µε το να αυξήσουν την απόσταση της πηγής η οποία µπορεί να παράγει σχετικά υψηλά πεδία. ιαβουλεύσεις µε τις Τοπικές Αρχές, την Βιοµηχανία & το Κοινό όταν τοποθετούνται Νέες Γραµµές Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (Power Lines) : Προφανώς οι γραµµές µεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας πρέπει να τοποθετούνται για να παρέχουν στους καταναλωτές ενέργεια. Οι αποφάσεις εγκατάστασης συχνά απαιτούν στο να λαµβάνονται υπόψη η αισθητική και οι ευαισθησίες του κοινού. Παρόλο αυτά, οι αποφάσεις εγκατάστασης πρέπει επίσης να λαµβάνουν υπόψη και τρόπους µείωσης της έκθεσης των ανθρώπων. Ένα αποτελεσµατικό σύστηµα πληροφόρησης για την υγεία και την επικοινωνία ανάµεσα στους επιστήµονες, τα κράτη, την βιοµηχανία και το κοινό χρειάζεται, ώστε να βοηθήσει στην προώθηση της γενικής ενηµέρωσης σε προγράµµατα που συµβάλλουν στην λήψη µέτρων από την έκθεση πεδίων ΕΧΣ και να περιορίσει οποιαδήποτε δυσπιστία και φόβο. Περαιτέρω Μελέτη 4

AGNIR (2001) Advisory Group on Non-Ionising Radiation, Power Frequency Electromagnetic Fields and the Risk of Cancer. National Radiological Protection Board (UK) 2001. Health Council of the Netherlands (2001). Electromagnetic fields: Annual Update 2001. ICNIRP (1998) International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection Guidelines for limiting exposure to time varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Physics 74(4), 494-522. Portier CJ and Wolfe MS (eds.), National Institute of Environmental Health Sciences of the National Institute of Health. Assessment of health effects from exposure to power-line frequency electric and magnetic fields. NIEHS Working Group Report, Research Triangle Park, NC, USA, NIH Publication No. 98-3981, 1998. Repacholi M and Greenebaum B (eds.), Interaction of static and extremely low frequency electric and magnetic fields with living systems: health effects and research needs. Bioelectromagnetics 1999; 20: 133-160. WHO Backgrounder on Cautionary Policies, March 2000. Η παρούσα µετάφραση του Φύλλου Πρωτοκόλλου 263 της ΠΟΥ έγινε από ειδικο επιστηµονικό συνεργάτη για την Πανελλήνια ιαδηµοτική ιάσκεψη ηµάρχων. εν αποτελεί επίσηµη µετάφραση αλλά µία πιστή µετάφραση από τα αγγλικά στα ελληνικά. Σκοπό έχει την ενηµέρωση για τις πρόσφατες ανακοινώσεις της ΠΟΥ και για το τι ενδείξεις υπάρχουν µέχρι σήµερα όσον αφορά τις επιπτώσεις των ΗΜΠ στην υγεία των ανθρώπων. Προς ενηµέρωση όλων το Φύλλο Πρωτοκόλλου 263 της ΠΟΥ και όλα τα Φύλλα Πρωτοκόλλου διατίθενται στο διαδίκτυό της (www.who.int/pehemf). Επίσηµες µεταφράσεις της ΠΟΥ στα Ελληνικά δεν υπάρχουν. 5