Γνωσιολογία της Δημοκρατίας και Νεωτερικότητα. Το Διακύβευμα της Υπέρβασης του Δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, πρ. Πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου. Ελλάς Email: gdc14247@gmail.com Θεσσαλονίκη 2015 Thessaloniki 2015
Γνωσιολογία της Δημοκρατίας και Νεωτερικότητα. Το Διακύβευμα της Υπέρβασης του Δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού 1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ Η μετάβαση της Εσπερίας από το δεσποτικό στο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα σε συνδυασμό με τη μετάλλαξη αυτού από τη μικρή στη μεγάλη κλίμακα έφερε το ζήτημα της δημοκρατίας επιτακτικά στο προσκήνιο. Συγχρόνως όμως η δημοκρατία ως έννοια απέκτησε μία πρωτοφανή αμφισημία ως αποτέλεσμα της ιδεολογικής της προσημείωσης και του γνωσιολογικού ελλείμματος της νεότερης επιστήμης. Στις σελίδες που ακολουθούν θα επιχειρήσω να αποκωδικοποιήσω την περιπέτεια αυτή της δημοκρατίας και να προσεγγίσω την έννοια υπό το πρίσμα της κοσμοσυστημικής γνωσιολογίας: πρώτον θα διαπιστώσω την προβληματική σχέση της νεωτερικότητας με τη γνωσιολογία της δημοκρατίας. Δεύτερον θα αναδείξω τον σκοπό της. Τρίτον θα σκιαγραφήσω το σύστημά της, το οποίο προόρισται να εμπραγματώσει το σκοπό της. Τέταρτον θα καταγράψω την αντίστιξη της δημοκρατίας προς τις λοιπές πολιτείες που προσήκουν στο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα και τέλος θα επισημάνω τον χρόνο και τον τόπο το πότε και το πού της δημοκρατίας στην ανθρωποκεντρική «βιολογία». 2 1. Το γνωσιολογικό αβαθές και η πρωτο ανθρωποκεντρική φύση της νεωτερικότητας Το θεμελιώδες ερώτημα με το οποίο βρίσκεται κατά την κρίση μου αντιμέτωπη η εποχή μας είναι πώς θα συγκροτηθεί ένα σύστημα γνώσης που δεν θα λειτουργεί απλώς διαπιστωτικά, αποτυπώνοντας τα κατά παρατήρηση φαινόμενα ή μάλιστα προτάσσοντας το παρόν ως καθολική αξία και τις πραγματικότητές του ως μέτρο, δηλαδή ως πρότυπο για την κατανόηση ή την ερμηνεία του παρελθόντος, και περαιτέρω δεν θα παραμένει δέσμιο της άποψης ότι το μέλλον θα είναι συναρτημένο με τη βιούμενη κοσμοσυστημική τάξη. Η γνωσιολογία οφείλει να προτείνει ένα καθολικό σύστημα γνώσης, που να αντλεί το υλικό του από το σύνολο της κοσμοϊστορίας, να αποδίδει τα φαινόμενα με έννοιες γένους, την τυπολογία τους και το εξελικτικό τους γίγνεσθαι με γνώμονα την κοσμοσυστημική βιολογία του κοινωνικού ανθρώπου. Στο εγχείρημα αυτό φιλοδοξεί να απαντήσει η κοσμοσυστημική γνωσιολογία. 3 1 Στο περιοδικό Διάλογος, 4/2014, σελ. 227 247. 2 Η εργασία αυτή βασίστηκε στα Γ. Κοντογιώργης, Ελληνικό κοσμοσύστημα, Σιδέρης, Αθήνα 2006 Η δημοκρατία ως ελευθερία. Δημοκρατία και αντιπροσώπευση, Πατάκης, Αθήνα 2007 και Οικονομικά συστήματα και ε λευθερία, Σιδέρης, Αθήνα 2010. 3 Η κοσμοσυστημική γνωσιολογία εισάγει τη διάκριση μεταξύ κοσμοϊστορίας και κοσμοσυστημικής ιστορίας, προκειμένου να προσεγγίσει το κοινωνικό φαινόμενο κατά την τάξη της συγκρότησής του, δηλαδή της ιδιοσυστασίας του, και της εξελικτικής του σημειολογίας. Η έννοια του κοσμοσυστήματος ορίζει ένα σύνολο κοινωνιών με κοινές θεμέλιες παραμέτρους, θεσμικές, ιδεολογικές και αξιακές ορίζουσες, που συνθέτουν ένα όλον το οποίο κινείται στον ιστορικό χρόνο με όρους εσωτερικής αυτάρκειας και εξελικτικής συνοχής. Διακρίνουμε την 101
Στο εν λόγω πλαίσιο θα επικεντρωθούμε ειδικότερα στο γνωσιολογικό ζήτημα που ανάγεται στην έννοια της δημοκρατίας, προκειμένου σε πρώτο βαθμό να διαπιστώσουμε εάν το πολιτειακό πρόταγμα και συνακόλουθα το πολιτικό σύστημα που επεξεργάσθηκε η νεωτερικότητα από τη δυτικοευρωπαϊκή Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό και αποτελεί τη θεμέλια παραδοχή στις ημέρες μας εγγράφεται στη δημοκρατία. Εάν συμφωνήσουμε ότι αυτό ταξινομείται όντως στις δημοκρατικές πολιτείες, όπως δέχονται ουσιαστικά όλοι οι στοχαστές της σύγχρονης επιστήμης και η άρχουσα τάξη, σημαίνει ότι δεν χρειάζεται να συνεχίσουμε τον διάλογο παρά να πράξουμε ό,τι η τρέχουσα διδασκαλία: να λάβουμε ως δεδομένο ότι το σημερινό σύστημα είναι δημοκρατία και να συνεχίσουμε περιγράφοντας τους θεσμούς του. Το κοινοβούλιο, την κυβέρνηση, τα κόμματα, τις ομάδες συμφερόντων, το δικαίωμα ψήφου και λόγου και τους διάφορους άλλους θεσμούς, αξίες και πρακτικές που βιώνουμε στην καθημερινότητά μας. Είναι εντούτοις προφανές ότι η επιλογή αυτή είναι επιστημονικά αδιέξοδη, αφού παρακάμπτει το ζητούμενο, τη γνωσιολογία του φαινομένου, προκειμένου να ταξινομήσει εξ αποφάσεως στη δημοκρατία την πολιτεία που βιώνει η νεωτερικότητα και μάλιστα αξιολογώντας την ως ανώτερη από τη δημοκρατία της πόλης κράτους που παρήγαγε την έννοια. Περαιτέρω απόρροια της επιλογής αυτής είναι η απόφανση ότι η όποια εναντίωση στη σημερινή πολιτειακή πραγματικότητα είναι υπόλογη συνέργειας στον αυταρχισμό, στο αυταρχικό πολιτικό σύστημα. Ή το ένα θα επιλέξει κανείς ή το άλλο. Η προσέγγιση αυτή δεν συνεκτιμά προφανώς ότι η εποχή μας εγγράφεται τυπολογικά σε μια φάση η οποία εδράζεται στο αξίωμα της ενιαίας σκέψης και πράξης, της μιας και μοναδικής πρότασης πολιτείας, ανεξαρτήτως των μορφολογικών της διαφοροποιήσεων. Αναφέρομαι στην πρωτο ανθρωποκεντρική περίοδο του νέου κόσμου την οποία έφερε στην επιφάνεια η έξοδός του από τη φεουδαρχία/δεσποτεία. Παρ όλ αυτά η νεωτερικότητα αφήνει να διαφανεί ότι το παράδειγμά της είναι μοναδικό και ουσιαστικά τελειωτικό με την έννοια της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης, ότι δεν συντρέχει επομένως η προοπτική της εξέλιξης, της μετάλλαξης του παρόντος προς μια τυπολογικά διαφορετική πολιτεία. Είναι έτοιμη να αποδεχθεί το ενδεχόμενο κάποιων μορφολογικών προσαρμογών, που όμως δεν θα αλλάζουν την ουσία της σύγχρονης δημοκρατίας. Η στάση αυτή είναι ιδεολογικά συντηρητική και γνωσιολογικά ανυπόστατη καθώς αρνείται την εξελικτική φύση του κοινωνικού ανθρώπου και συγκεκριμένα της ανθρωποκεντρικής κοινωνίας. Η προσέγγιση αυτή του εξελικτικού γίγνεσθαι του κοινωνικού ανθρώπου συνδυάζεται ωστόσο με το γεγονός ότι η νεωτερικότητα δεν κατάφερε έως σήμερα να οικοδομήσει μια κάποια αξιόπιστη προβληματική για την εξέλιξη που να υπερβαίνει τα καταστατικά θεμέλια του παρόντος. Τούτο γίνεται εμφανές όταν προσεγγίζουμε τις έννοιες που συνέχονται με τον κοινωνικό άνθρωπο και εν προκειμένω αυτές που είναι συνοδοί της έννοιας δημοκρατία, όπως η ελευθερία, η ισότητα, η δικαιοσύνη, το δικαίωμα, η πολιτειότης κ.ά. Όλες αυτές οι έννοιες όπως ακριβώς και η έννοια της δημοκρατίας έχουν δεσμευτικά συγκεκριμένο ύπαρξη δύο κοσμοσυστημικών παραδειγμάτων: του δεσποτικού και του ανθρωποκεντρικού. Το δεσποτικό παράγει κοινωνίες «υποκειμένων» στην ιδιοκτησία τρίτου τινός, το ανθρωποκεντρικό κοινωνίες με πρόσημο την ελευθερία. Το ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα διακρίνεται σε δύο μείζονες περιόδους: σε εκείνη της μικρής κλίμακας που ενσαρκώνει κατά το ουσιώδες ο ελληνισμός και σε εκείνη της μεγάλης κλίμακας, την οποία αποδίδει η νεότερη εποχή. Το ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα μικρής κλίμακας έχει να επιδείξει μια ολοκληρωμένη εξελικτική διαδρομή, πράγμα θεμελιώδες για τη σπουδή του κοινωνικού φαινομένου, ενώ η εποχή της μεγάλης κοσμοσυστημικής κλίμακας τυπολογείται ως απλώς πρωτο ανθρωποκεντρική. Περισσότερα για το ζήτημα αυτό στα έργα του γράφοντος, ιδίως στο Κοντογιώργης 2006. 102
περιεχόμενο και ουσιαστικά περιγράφουν τις πραγματικότητες που βιώνει ο κόσμος σήμερα, τις οποίες προβάλλουν ως καθολικό γνωσιολογικό διακύβευμα. Για να αντιληφθούμε την αιτία του φαινομένου αυτού πρέπει να επιστρέψουμε στην περίοδο της εισόδου του δυτικοευρωπαϊκού φεουδαλικού κόσμου στη νεότερη εποχή. Η ε παφή την περίοδο εκείνη με την έννοια της δημοκρατίας δεν υπήρξε απόρροια των συνθηκών, δηλαδή της πραγματικότητας, ώστε οι στοχαστές να αντλήσουν από αυτή το περιεχόμενό της και να οδηγηθούν στη συνέχεια σε έναν ορισμό που να περιγράφει την βιούμενη πολιτεία. Ο νεότερος κόσμος ανακάλυψε τη δημοκρατία, πληροφορήθηκε για την ύπαρξή της καθ οδόν προς την ανθρωποκεντρική μετάβαση μέσα από τις αναγνώσεις της ελληνικής γραμματείας. Ακριβώς γι αυτό οι στοχαστές συνέβη να μη δυνηθούν να αντιληφθούν το διακύβευμά της, να συλλάβουν το περιεχόμενο του θεσμικού της οπλοστασίου, να μην είναι σε θέση να συνεκτιμήσουν τον χρόνο της. Συγχρόνως όμως με τη μη συνδρομή των διανοητικών προϋποθέσεων για την κατανόηση της έννοιας της δημοκρατίας δεν συνέτρεχαν και οι συνθήκες για να γίνει αποδεκτή ως πραγματολογικό διακύβευμα και να εφαρμοστεί. Όντως οι προτεραιότητες της εποχής της μετάβασης από το δεσποτικό στο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα ήγειραν μονοσήμαντα το ζήτημα της ατομικής ελευθερίας, δηλαδή της απόσεισης των δεσμών της φεουδαλικής ιδιοκτησίας επάνω στο άτομο. Η ελευθερία αυτή εντούτοις δεν αντιλέγει στο ανήκειν της πολιτείας στην ιδιοκτησία τρίτου τινός όπως στο απολυταρχικό κράτος ή στο κράτος έθνος ούτε προφανώς στο ανήκειν του συστήματος της οικονομίας στη διαφοροποιημένη από την κοινωνία ή τους επιμέρους συντελεστές της ιδιοκτησία του επιχειρηματία ή κεφαλαιούχου ή και του κράτους. Η περίπτωση των στοχαστών του Διαφωτισμού είναι εξόχως χαρακτηριστική του γεγονότος ότι μέσα από την αδυναμία τους να προσεγγίσουν την ουσία, δηλαδή τον σκοπό, τους θεσμούς και τον χρόνο της δημοκρατίας καθώς και των συναρτημένων με αυτήν εννοιών όπως η ελευθερία, προσήλθαν στην οικοδόμηση της ιδεολογίας της νεωτερικότητας, η οποία συνίστατο στην «τεκμηρίωση» της δημοκρατικής ταξινόμησης της πολιτείας που προόριζαν για τη μετά την αποτίναξη της δεσποτείας περίοδο. Στο περιβάλλον αυτό ήταν φυσικό ο στοχαστικός άνθρωπος της εποχής της μετάβασης να απομακρυνθεί από τον αρχικό θαυμασμό της «αρχαιότητας» και, στο πλαίσιο αυτό, της δημοκρατίας, προκειμένου να δώσει απαντήσεις στα φλέγοντα ζητήματα που είχε να αντιμετωπίσει: πώς θα συγκροτηθεί η νέα πρωτόγνωρη σε αυτόν ανθρωποκεντρική κοινωνία, με μόνο πρόσημο την ατομική ελευθερία πώς θα εναρμονισθεί το κοινωνικο οικονομικό και πολιτικό σύστημα δυνάμει του α νήκειν στην ιδιοκτησία σε ένα περιβάλλον ανθρωποκεντρικής κοινωνίας πώς τέλος θα νομιμοποιηθεί η απόρριψη της δημοκρατίας της πόλης της πόλης κράτους αλλά και της πόλης/κοινού της εποχής, χωρίς να προσαφθεί στο εκκολαπτόμενο πολιτικό μόρφωμα η μομφή της ολιγαρχίας ποιος θα είναι ο σκοπός του και πολλά άλλα. Μέσα από περίπλοκες νοητικές επεξεργασίες και θεσμικές επινοήσεις, οι οποίες κυριαρχούν ακόμη στις ημέρες μας, επιτεύχθηκε τελικά η ταξινόμηση του οπωσδήποτε αναπόφευκτου πολιτειακού οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού συστήματος της πρώτης μετα φεουδαλικής εποχής στις δημοκρατίες. Το οποίο ωστόσο υπό το πρίσμα της κοσμοσυστημικής γνωσιολογίας προσήκει παραδειγματικά στις αυστηρά ολιγαρχικές με πρόσημο την ε κλόγιμη μοναρχία πολιτείες. Αυτό που εντούτοις προκαλεί ενδιαφέρον στην εποχή μας είναι ότι ο διάλογος για τη δημοκρατία και τις συναφείς με το περιεχόμενό της έννοιες εξακολουθεί να γίνεται με τους όρους του Διαφωτισμού. Όταν μάλιστα διαπιστώνεται δια γυμνού οφθαλμού ότι όσα συντε 103
λούνται ενώπιόν μας στις ημέρες μας υποδηλώνουν ότι βιώνουμε όχι μια εσωτερική κρίση της πρωτο ανθρωποκεντρικής περιόδου αλλά μια αλλαγή φάσης. Η οποία αναγκαιεί την αλλαγή του αξιακού και συστημικού παραδείγματος. 2. Ο σκοπός της δημοκρατίας Η δημοκρατία δεν είναι αυτοσκοπός. Είναι η πολιτεία που καλείται να εμπραγματώσει τον σκοπό της ανθρωποκεντρικής κοινωνίας, δηλαδή την ελευθερία. Εν προκειμένω η ελευθερία της δημοκρατίας καλύπτει το σύνολο του κοινωνικού βίου των ανθρώπων. Σχηματοποιώντας θα λέγαμε ότι η δημοκρατία καλείται να θεσμίσει έτσι την κοινωνική επικράτεια ώστε να υλοποιηθεί η ελευθερία των μελών της στα πεδία της ατομικής/προσωπικής, της κοινωνικο οικονομικής και της πολιτικής ζωής. Η παραδοχή αυτή κάνει αναγκαία τη διευκρίνιση σειράς ζητημάτων: πρώτον η έννοια της ελευθερίας ορίζεται ως αυτονομία, εγγράφει δηλαδή στο περιεχόμενό της την αυτοκαθοριστική προϋπόθεση του ατόμου σε ό,τι αφορά τόσο στην προσωπική ή ιδιωτική ζωή όσο και στην κοινωνικο πολιτική σφαίρα. Η αρχή της αυτονομίας στην δημοκρατική της διατύπωση αποδίδεται με τη ρήτρα του «μη άρχεσθαι υπό μηδενός». Η ατομική ελευθερία εισάγει την υπόθεση της αυτονομίας στον προσωπικό βίο ενός εκάστου εν κοινωνία. Η κοινωνική ελευθερία αφορά στα πεδία της κοινωνικής ζωής όπου το άτομο συνάπτει συμβάσεις, όπως λόγου χάρη με τα οικονομικά υπο συστήματα. Η πολιτική ελευθερία ανάγεται στη θέση του ατόμου μέλους της κοινωνίας στο όλον, δηλαδή στη σχέση μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής. Ώστε η καθολική ατομική, κοινωνική, πολιτική ελευθερία υποδεικνύει ότι η πολιτεία ως όλον το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα οφείλει να διασφαλίζει την αυτονομία, ήτοι τη μη εξάρτηση του ατόμου από τρίτον τινά σε όλα τα πεδία του επιστητού. Για να συμβεί αυτό πρέπει το άτομο είτε να μετέχει ισοτίμως στη διοίκηση του συστήματος είτε να μην υπόκειται στην εξάρτησή του. Η επιλογή της μίας ή της άλλης λύσης συναρτάται ουσιαστικά με τον ανθρωποκεντρικό χρόνο. 4 Τούτο σημαίνει ότι στο πεδίο επί παραδείγματι της οικονομίας το σύστημα μεριμνά ώστε να μην εγγράφει τον πολίτη στη σημειολογία της εξάρτησης του φορέα της εργασίας ή σε μια άλλη εκδοχή να τον ορίζει ως εταίρο εντός του συστήματος. Στο πεδίο της πολιτικής η ελευθερία προϋποθέτει την ενσάρκωση της ολότητας του συστήματος από το σώμα της κοινωνίας των πολιτών, αντί του κράτους. Η επισήμανση αυτή εγείρει το ζήτημα της θέσης της ιδιοκτησίας στη δημοκρατία. Ό ντως η δημοκρατία δεν εναντιώνεται στην ιδιοκτησία. Αντιθέτως. Διακρίνει ωστόσο μεταξύ της ατομικής ιδιοκτησίας, εκεί όπου αυτή δεν συνεπάγεται τη δημιουργία συμβάσεων με τρίτον τινά, εν προκειμένω με τον πολίτη, και της ιδιοκτησίας η οποία είναι επιδεκτική να ακυρώσει την ελευθερία. Οι πιο χαρακτηριστικές από τις συμβάσεις αυτές αφορούν στα πεδία του οικονομικού και του πολιτικού συστήματος. Μια άλλη καθόλα ιδεολογική παράμετρος την οποία προβάλει η νεωτερικότητα, για να αποδείξει τη βίωση της καθολικής ελευθερίας από αυτήν, αφορά στην έννοια της συναίνεσης. Η συναίνεση προβλήθηκε ως επιχείρημα για να διασκεδασθεί προφανώς το γεγονός ότι η διατήρηση, σε συνθήκες ατομικού ανθρωποκεντρισμού, του προγενέστερου ιδιοκτησιακά διατεταγμένου καθεστώτος στα συστήματά της, λειτουργούσε αναιρετικά στην κοινωνική και πολιτική ελευθερία. Εντούτοις παραβλέπεται ότι η συναίνεση στην προκειμένη περίπτωση είναι χορηγός νομιμοποίησης, όχι όμως και ελευθερίας. Ο συναινών δεν παραμένει ελεύθερος 4 Περισσότερα στο Κοντογιώργης 2007. 104
μόνο και μόνο επειδή αποδέχεται την υποβολή του σε ένα καθεστώς εξάρτησης, δηλαδή ετερονομίας. Για να θεραπευθεί πλήρως ο ισχυρισμός αυτός, η ελευθερία στο κοινωνικό και στο πολιτικό πεδίο θα ορισθεί με γνώμονα την έννοια του δικαιώματος αντί της αυτονομίας. Το γεγονός αυτό δεν αντιφάσκει μόνο προς την προσέγγιση της ατομικής ελευθερίας, η οποία γίνεται υπό το πρίσμα της αυτονομίας. Αναδεικνύει το δικαίωμα ως ανώτερο της ελευθερίας, τη στιγμή που αυτό απλώς οριοθετεί εκτατικά το πεδίο της ατομικής ελευθερίας ή το πλαίσιο της προστασίας της εκεί όπου το άτομο στερείται ελευθερίας. Τυπικά παραδείγματα αποτελούν ο εργασιακός χώρος στις ημέρες μας ή η σχέση μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής. Ώστε η νεωτερικότητα ορίζοντας την κοινωνική και την πολιτική ελευθερία με όρους δικαιώματος αποφεύγει να συνομολογήσει τη μη ύπαρξή τους, προκειμένου να εγγράψει το σύστημά της στις δημοκρατικές πολιτείες. Αναπόφευκτο συμπέρασμα της ιδεολογικής αυτής παλινωδίας είναι ο ισχυρισμός της νεωτερικής επιστήμης ότι η ατομική ελευθερία είναι ασύμβατη με την πολιτική ελευθερία την ομόλογη ισότητα κ.λπ., την οποία όμως ταυτίζουν με τον φερόμενο ως φορέα της συλλογικότητας, δηλαδή το κράτος/σύστημα. Στον αντίποδα η κοσμοσυστημική γνωσιολογία υποδεικνύει ότι η ελευθερία είναι ενιαία, τα δε πεδία της εμπραγμάτωσής της προστίθενται σωρευτικά και μάλιστα κατά τον λόγο της σειράς: ατομική, κοινωνική, πολιτική ελευθερία. Με διαφορετική διατύπωση δεν είναι νοητό να επιδιώξει κανείς πρώτα την πολιτική ελευθερία και κατόπιν την ατομική ή να είναι πολιτικά ελεύθερος χωρίς να είναι ατομικά αυτεξούσιος. Η βιολογία των κοινωνιών έχει κοινή ως προς αυτό πραγματολογική και εξελικτική λογική, όπως ακριβώς και η βιολογία ενός εκάστου ανθρώπου. Η διαφορά έγκειται στο ότι η μεν εξελικτική βιολογία ενός εκάστου ατόμου γίνεται εύκολα αντιληπτή, ενώ η κοινωνική βιολογία προϋποθέτει άλλες διεργασίες πρόσληψης τις οποίες η νεωτερική επιστήμη πόρρω απέχει από το να αποκωδικοποιήσει. Η αδυναμία της νεότερης επιστήμης να προσεγγίσει τη δημοκρατία και κατ' επέκταση τον σκοπό της την οδήγησε να διακηρύξει τον ολοκληρωτικό της χαρακτήρα. Η ισχυρισμός αυτός δεν συνεκτιμά εντούτοις το γεγονός ότι ο ολοκληρωτισμός, όπως και η απολυταρχία και ο αυταρχισμός, αξιώνει την ύπαρξη μιας σαφούς διαφοροποίησης μεταξύ του κατόχου της καθολικής πολιτικής αρμοδιότητας και του κοινωνικού της υποκειμένου, δηλαδή τη μετάλλαξη της πρώτης σε πολιτικά κυρίαρχη εξουσία. Στη δημοκρατία ελλείπει το υποκείμενο της πολιτικής κυριαρχίας η κοινωνία των πολιτών, διότι η πολιτική ελευθερία εξαλείφει την σχέση εξουσιαστή εξουσιαζόμενου αφού το πολιτικό σύστημα περιέρχεται εξ ολοκλήρου στην κοινωνία των πολιτών. Εν συμπεράσματι ο σκοπός της δημοκρατίας αφορά στην καθολική ελευθερία, δηλαδή σωρευτικά στην ατομική, κοινωνική και πολιτική ελευθερία. Η οποία καθολική ελευθερία ο ριοθετείται υπό το πρίσμα της αυτονομίας των μελών του κοινωνικού σώματος στο προσωπικό, κοινωνικο οικονομικό και πολιτικό πεδίο. 3. Η πολιτεία ή αλλιώς το κοινωνικο οικονομικό και πολιτικό σύστημα της δημοκρατίας Ο σκοπός της καθολικής ελευθερίας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη δημοκρατική πολιτεία. Η πολιτεία αυτή καλείται να εμπραγματώσει το πεδίο της ελευθερίας πέραν του ατομικού, σε εκείνα του οικονομικο κοινωνικού και του πολιτικού συστήματος. Η ατομική υποστασιοποίηση του ανθρώπου δύναται να εξοικονομηθεί και σε ένα πολιτειακό περιβάλλον που αποδέχεται το ανήκειν του συστήματος στη διαφοροποιημένη ιδιοκτησία και κατά 105
τούτο διαφεύγει από την κοινωνία των πολιτών. Αρκεί ο κάτοχος του συστήματος να συνεκτιμά στις πολιτικές του το κεκτημένο της ατομικής ελευθερίας, δηλαδή τις θεσμικές, αξιακές κ.λπ. πρόνοιες που τη διασφαλίζουν και μια αναδιανομή του πλούτου ικανή να την υποστηρίξει. Στην πραγματικότητα όμως το διακύβευμα αυτό τελεί υπό τον όρο της διατήρησης μιας ευαίσθητης ισορροπίας μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και των φορέων του συστήματος, καθόσον οι πολιτικές των τελευταίων διέρχονται από συσχετισμούς ισχύος που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της κοινωνικής δυναμικής. Η κοινωνία παραμένει ιδιώτης και συναντάται ή διαλέγεται με τους φορείς του συστήματος πέραν αυτού, σε μια εξωθεσμική βάση. Για να γίνει εφικτή η κοινωνική ελευθερία πρέπει να επινοηθεί ένα σύστημα που δεν θα θέτει σε εξουσιαστική συμβατική ή μη εξάρτηση το άτομο μέλος της κοινωνίας. Πώς θα συμβεί αυτό; Σε ό,τι αφορά λόγου χάρη στην οικονομία μπορούμε να υποθέσουμε δύο ενδεχόμενα: το ένα να αποσυνδεθεί το άτομο από τη διαδικασία της παραγωγής ή να αποκτήσει ιδίαν ιδιοκτησιακή επιφάνεια το άλλο να εισέλθει στο σύστημα ως συντελεστής του. Παρέλκει η διεξοδικότερη ενασχόληση με το ζήτημα αυτό, καθόσον παραπέμπει σε έναν διάλογο για τον οποίον η νεωτερική επιστήμη δεν είναι προετοιμασμένη. Αρκεί εν προκειμένω να επικαλεστούμε το ελληνικό ανθρωποκεντρικό παράδειγμα της πόλης κράτους μόνο και μόνο για έναν απλώς προϊδεασμό: στην κρατοκεντρική εποχή της δημοκρατίας η επίλυση του ζητήματος της κοινωνικής ελευθερίας έγινε με την απόρριψη του πολίτη από την οικονομική διαδικασία η περίπτωση της κοινωνίας της σχόλης. Στην οικουμενική φάση του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος η κοινωνική ελευθερία επιτεύχθηκε με την εταιρική οργάνωση του οικονομικού συστήματος. 5 Η πολιτική ελευθερία από την πλευρά της δύναται να επιτευχθεί με έναν και μοναδικό τρόπο: με την ενσάρκωση του πολιτικού συστήματος από το σώμα της κοινωνίας των πολιτών. Για να συμβεί αυτό απαιτούνται δύο τινά. Η συγκρότηση της κοινωνίας σε δήμο, δηλαδή σε οργανική συνιστώσα του πολιτικού συστήματος, και συγχρόνως η περιέλευση σε αυτόν της καθολικής πολιτικής αρμοδιότητας. Διότι μόνο με την ολική ενσάρκωση της πολιτείας από την κοινωνία, το άτομο/πολίτης απαλλάσσεται από την πολιτική κηδεμονία και σε κάθε περίπτωση από τις όποιες «συμβάσεις» εξάρτησης. Με τον τρόπο αυτόν συντελείται η μετάβαση από το κράτος της πολιτικά κυρίαρχης εξουσίας στη μη εξουσιαστικά διατεταγμένη καθολική πολιτική αρμοδιότητα της κοινωνίαςδήμου. Από την κοινωνική συλλογικότητα που ενσαρκώνει και διαχειρίζεται το κράτος οι νομείς του, ήτοι το έθνος του κράτους στην κοινωνική συλλογικότητα που ορίζεται ως το ταυτολογικό ισοδύναμο της κοινωνίας δήμου το έθνος της κοινωνίας. Η απόσειση του καταμερισμού των πολιτικών και προφανώς σε ό,τι αφορά στην κοινωνική ελευθερία, των κοινωνικών έργων αποτελεί την προϋπόθεση για την κατάργηση της εξουσιαστικής ετερονομίας. Πράγμα που υποδηλώνει ότι η επίκληση και μάλιστα η εφαρμογή της αρχής αυτής δεν υπόκειται στη νομοτέλεια της άλλης αρχής, που επικαλείται η ολιγαρχική ιδεολογία, της λεγόμενης πολυπλοκότητας, αλλά συναρτάται από τον βαθμό της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης του κοινωνικού ανθρώπου. Το σύνολο του θεσμικού περιβάλλοντος της δημοκρατίας περιέρχεται αυτούσιο στην κοινωνία δήμο. Οι όποιες εκτελεστικές αρχές καλούνται απλώς να διαχειρισθούν περιοριστικά δίκην θεραπαινίδων τις πολιτικές του δήμου. 5 Περισσότερα στο Κοντογιώργης 2010. 106
Διευκρινίζεται τέλος ότι το αξίωμα της δημοκρατίας «το μη άρχεσθαι υπό μηδενός» δεν εξομοιώνει την πολιτεία αυτή με την αναρχία, καθόσον η τελευταία δεν συνιστά πολιτεία. Άλλωστε αυτή καθεαυτή η ύπαρξή της συναρτάται ευθέως με την προ ή πρωτοανθρωποκεντρική εποχή του κράτους της πολιτικής κυριαρχίας. 4. Η δημοκρατία και οι μη δημοκρατικές πολιτείες Οι ολίγες αυτές επισημάνσεις σχετικά με τη δημοκρατική πολιτεία οροθετούν το θεσμικό και αξιακό περιβάλλον της έναντι των άλλων ανθρωποκεντρικών πολιτειών. Αναφέρομαι συγκεκριμένα στην αντιπροσώπευση και όλως δευτερευόντως στην προαντιπροσωπευτική πολιτεία. Η δημοκρατία διακρίνεται ρητώς από την αντιπροσώπευση. Συναντώνται στο γεγονός ότι και οι δύο προϋποθέτουν τη συγκρότηση της κοινωνίας των πολιτών σε οργανικό θεσμό της πολιτείας, δηλαδή σε δήμο. Διαφέρουν όμως στο ότι η μεν δημοκρατία αποδίδει στην κοινωνία την καθολική πολιτική αρμοδιότητα, η δε αντιπροσώπευση μόνον την ιδιότητα του ε ντολέα. Στη δημοκρατία οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί συγκροτούνται και λειτουργούν υπό το πρίσμα του θεράποντος υποκειμένου της πολιτείας, εν αντιθέσει προς την αντιπροσωπευτική πολιτεία, που την χαρακτηρίζει ο επιμερισμός της πολιτικής αρμοδιότητας μεταξύ εντολέα και εντολοδόχου. Η διαφορά δεν είναι απλώς μορφολογική, περιέχει τα στοιχεία μιας σημαίνουσας τυπολογικής αντίστιξης. Σε ό,τι αφορά στο προ αντιπροσωπευτικό πολιτικό σύστημα, εν προκειμένω εκείνο της νεωτερικότητας, διαπιστώνουμε πως δεν περιέχει κανένα από τα στοιχεία της αντιπροσώπευσης και καταφανώς ούτε της δημοκρατίας. Η κοινωνία προσλαμβάνεται ως ιδιώτης, δεν συγκροτεί θεσμική πολιτική κατηγορία δήμο ούτε και κατέχει την παραμικρή πολιτική αρμοδιότητα. Το κράτος δεν ενσαρκώνει απλώς την ολότητα του πολιτικού συστήματος. Οικειοποιείται επίσης την έννοια της κοινωνικής συλλογικότητας που αποδίδει εν προκειμένω το πρόσημο του έθνους, καθώς μόνο με τον τρόπο αυτόν νομιμοποιείται να ασκεί την πολιτική κυριαρχία έναντι της κοινωνίας των πολιτών, δηλαδή συγχρόνως τις ιδιότητες του εντολοδόχου και του εντολέα. Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι ο σκοπός της δημοκρατίας, η εμπραγμάτωση της καθολικής ιδίως δε της πολιτικής ελευθερίας δεν μπορεί να ικανοποιηθεί μέσω των δύο άλλων πολιτικών συστημάτων. Η μεν αντιπροσώπευση εμφανίζεται ως μια μεταβατική πολιτεία που γεφυρώνει την πρωτο ανθρωποκεντρική εποχή με εκείνη της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης. Η δε προ αντιπροσώπευση καλείται να θεραπεύσει την απλώς ατομική ελευθερία και κατά μικρόν με την πάροδο του πρωτο αντιπροσωπευτικού χρόνου ορισμένα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα τα οποία οριοθετούν εκτατικά το περιεχόμενό της. Κατά τούτο η νεότερη επιστήμη, εμμένοντας να ταξινομεί την πολιτεία της το κοινωνικο οικονομικό και το πολιτικό της σύστημα στις δημοκρατίες και μάλιστα να ισχυρίζεται ότι είναι συνάμα δημοκρατικό και αντιπροσωπευτικό, τη στιγμή που αντιπροσώπευση και δημοκρατία αποτελούν δύο τυπολογικά διαφορετικές πολιτείες, συλλαμβάνεται απλώς ως γνωσιολογικά ελλιπής και οπωσδήποτε επιρρεπής σε ιδεολογικές προσημειώσεις της επιστήμης. 107
5. Ο χρόνος της δημοκρατίας Διαπιστώσαμε ήδη ότι η καθολική και ειδικότερα στο πλαίσιο αυτό η πολιτική ελευθερία ανάγονται στην εποχή της ανθρωποκεντρικής ωριμότητας του κοινωνικού ανθρώπου. Παρατηρήσαμε επίσης ότι η τάξη της προσέλευσης του κοινωνικού ανθρώπου στην ελευθερία είναι προδιαγεγραμμένη, υπό την έννοια ότι προηγείται εξ ορισμού η ατομική ελευθερία και ακολουθούν η κοινωνική και η πολιτική. 6 Στο μέτρο που η τάξη των πολιτειών ακολουθεί όπως είδαμε το διατακτικό της ανάπτυξης του σκοπού τους, εν προκειμένω της ελευθερίας, είναι προφανές ότι ο χρόνος της δημοκρατίας συμπίπτει με εκείνον της ανθρωποκεντρικής ωριμότητας, δηλαδή της καθολικής ελευθερίας. Δεν νοείται για παράδειγμα μια κοινωνία, προσερχόμενη για πρώτη φορά στον ανθρωποκεντρισμό, να υποστασιοποιηθεί κατά τον τρόπο της φάσης της ολοκλήρωσης, ό πως ακριβώς και ένας έκαστος άνθρωπος δεν γίνεται να γεννηθεί ώριμος στην ηλικία των εξήντα και στη συνέχεια να οπισθοδρομεί στη βρεφική του ηλικία. Το αδιαμφισβήτητο αυτό γεγονός που συλλαμβάνεται δια γυμνού οφθαλμού σε ό,τι αφορά στο άτομο, είναι αντικειμενικά δύσκολο να γίνει αντιληπτό όταν πρόκειται για το κοινωνικό φαινόμενο, ιδίως στο περιβάλλον του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος, καθόσον το τελευταίο είναι μοναδικό, βιολογείται εφάπαξ ως τυπολογία, όχι κατ επανάληψη. Ώστε η αντικειμενική αδυναμία της σύγχρονης επιστήμης να συλλάβει τη βιολογία του κοινωνικού φαινομένου δεν υποδηλώνει ότι αυτή δεν συντρέχει ως φαινόμενο και ως εξελικτική συνιστώσα. Δεν είναι του παρόντος η κατάδυση στο μείζον αυτό διακύβευμα. Αρκεί ε ντούτοις ως προς αυτό να επισημάνουμε ορισμένες από τις εκδηλώσεις του. Ο χρόνος μιας πολιτείας και, κατ'επέκταση, της δημοκρατίας, δεν συνδέεται με τις νοητικές ή γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου. Δεν αρκεί να συλλάβει κανείς την έννοια μιας συγκεκριμένης πολιτείας για να γίνει στη συνέχεια αντικείμενο εφαρμογής. Θα έλεγα ότι δεν γίνεται να συλληφθεί η έννοια χωρίς να συντρέχουν οι προϋποθέσεις της ή έστω οι νοητικές συνθήκες που θα οδηγήσουν στην κεφαλαιοποίηση της ιστορικής εμπειρίας. Εάν για παράδειγμα επιχειρηθεί η εφαρμογή της δημοκρατίας στις ημέρες μας, θα προκύψει ένα διαφορετικό αποτέλεσμα, όπως ακριβώς και στην περίπτωση της εξόδου της δυτικής Ευρώπης από το δεσποτικό κοσμοσύστημα. Αυτό συνέβη επίσης με τη μετακένωση του φαινομένου των κοινών/πόλεων στην Εσπερία, κατά τη φάση της Αναγέννησης, όπου οι συνοδές πολιτείες τους προσαρμόσθηκαν στην πρωτόλεια ανθρωποκεντρική τους συναγωγή. Ήταν η εποχή που οι ανθρωποκεντρικοί θύλακες της αναγεννώμενης Ευρώπης ήσαν πεπεισμένοι ότι θα ανασυνέστηναν την ανυπέρβλητη κατ αυτούς «Αρχαιότητα». Μέσα από το εγχείρημα αυτό παρήχθη το προσήκον στις νέες συνθήκες ανθρωποκεντρικό φαινόμενο: ο κλασικισμός στην αρχιτεκτονική, στη μουσική, στο θέατρο κ.λπ. Ανάλογα φαινόμενα απαντώνται στην οικονομία, στην πολιτική, στην κοινωνία εν γένει, όπου ωστόσο συνέτρεχε επίσης η διαφορά φάσης, που αντέτεινε τη νεωτερική Εσπερία σε εκείνη της προ σολώνειας πρωτο ανθρωποκεντρικής εποχής του ελληνικού κόσμου. Έτσι εξηγείται γιατί όχι μόνο δεν απαντάται στις ημέρες μας η δημοκρατική πολιτεία, αλλά και η νεότερη επιστήμη αδυνατεί να τη συλλάβει. Με διαφορετική διατύπωση το διακύβευμα στις ημέρες μας κυμαίνεται ανάμεσα στην προ αντιπροσωπευτική πολιτεία και στην 6 Οίκοθεν νοείται ότι η τάξη αυτή της ανθρωποκεντρικής εξέλιξης αφορά στη δυναμική της εξελικτικής πρωτογένεσης του κοινωνικού ανθρώπου. Διότι, όταν η διαδικασία αυτή ολοκληρωθεί, η εναλλαγή πολιτειών υπακούει σε διαφορετικές αιτίες όπως και στις περιπτώσεις που περιθωριακές κοινωνικές οντότητες δεσποτικού τύπου προσέρχονται στο ανθρωποκεντρικό γίγνεσθαι. 108
αυταρχική της παρέκκλιση. Δεν συντρέχει η δημοκρατία, όχι επειδή κάποιος τη στερεί από τις κοινωνίες, αλλά διότι δεν συντρέχει το αίτημα, δεν έχει καν εγγραφεί ως διακύβευμα στο αξιακό σύστημα του σύγχρονου ανθρώπου ούτε συντρέχουν οι πραγματολογικές προϋποθέσεις της. Ώστε σύμφωνα με τα ανωτέρω η τάξη της ωριμότητας και κατ επέκταση της εξέλιξης των πολιτειών στο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα είναι η ακόλουθη: προαντιπροσωπευτική, αντιπροσωπευτική, δημοκρατική. Η προ αντιπροσωπευτική, προόρισται να εξοικονομήσει την απλή ατομική ελευθερία, χωρίς να αγγίξει τη θεμέλια ιδιοκτησιακή βάση του οικονομικού και πολιτικού συστήματος. Το προσαρμόζει απλώς στις προδιαγραφές της πρωτοανθρωποκεντρικής αναγκαιότητας, περιορίζοντας επομένως την ιδιοκτησία στα πράγματα στα μέσα παραγωγής κ.λπ. όχι όμως και στον κοινωνικό άνθρωπο. Κατά τούτο η αποστέρηση της κοινωνικής και της πολιτικής ελευθερίας καλείται να επιβεβαιωθεί στη βάση της σύμβασης, δηλαδή της συναίνεσης και κυριολεκτικά της ρητής παραίτησης από αυτή, όχι α ναγκαστικώς. Η πρωτο ανθρωποκεντρική φάση θέτει τις θεμέλιες βάσεις της νέας εποχής, με την έννοια ότι σε αυτήν οικοδομούνται οι παράμετροι του οικείου κοσμοσυστήματος. Οπωσδήποτε η προ αντιπροσωπευτική πολιτεία είναι σαφώς μη αντιπροσωπευτική. Το προσωνύμιο που την ορίζει δηλώνει απλώς ότι εγγράφεται σε μια δυναμική που στο βάθος του χρόνου θα οδηγήσει στην αντιπροσωπευτική πολιτεία. Όσο οι παράμετροι που κινούν την ανθρωποκεντρική εξέλιξη αναπτύσσονται, τόσο θα μορφοποιείται η αξίωση του κοινωνικού ανθρώπου να αποσυνδεθεί από τις δουλείες/εξαρτήσεις που συνάδουν με την ιδιοκτησία επί του συστήματος ή και να εισέλθει σε αυτό προκειμένου να το ελέγξει και να απελευθερωθεί από την εξάρτηση. Η αντιπροσωπευτική πολιτεία τοποθετείται στο μεταίχμιο μεταξύ της πρωτο ανθρωποκεντρικής και της ολοκληρωμένης ανθρωποκεντρικής εποχής. Ο κοινωνικός άνθρωπος μετέχει της κοινωνικής και της πολιτικής ελευθερίας, αλλά κατά μικρόν, έως ότου μεταβεί στην τελική φάση της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης, την καθολική ελευθερία και συνακόλουθα τη δημοκρατία. 7 Παρέλκει από τον σκοπό της προσέγγισης αυτής η ενασχόληση με την αιτιολογική βάση της δημοκρατίας. Αρκεί να υποσημειώσουμε ότι η σταδιακή είσοδος της κοινωνίας των πολιτών στην πολιτεία αντιστοιχεί αναλογικά στην αυτονόμηση της οικονομικής παραμέτρου από την κοινωνική επικράτεια και την ανάπτυξή της σε επίπεδο κοσμοσυστήματος. Ώ στε η αρχική πολιτειακή αξίωση της κοινωνίας των πολιτών γεννάται ως αποτέλεσμα της ανάγκης να αντισταθμισθεί η αυξανόμενη πολιτική ισχύς της οικονομικής ιδιοκτησίας. Η ο ποία ανάγκη συν τω χρόνω μεταλλάσσεται σε υπόθεση ελευθερίας, σε πρόταγμα βίου καθεαυτό. Ανάλογα ισχύουν και για την κοινωνική ελευθερία, αν και η διαδρομή της θα συναρτηθεί από τις ειδικότερες εκφάνσεις της σχέσης που δημιουργείται ανάμεσα στον φορέα της εργασίας και στον φορέα του συστήματος της οικονομίας. Και οι δύο όμως, η κοινωνική και η πολιτική ελευθερία, η ίδια η ανθρωποκεντρική πραγματικότητα στο σύνολό της, υπακούουν στην παράμετρο του επικοινωνιακού συστήματος. Στον γνωστό ανθρωποκεντρικό κόσμο το επικοινωνιακό σύστημα συναρτήθηκε θεμελιωδώς από την κοσμοσυστημική κλίμακα. Τη μικρή σε ό,τι αφορά ειδικότερα στο ελληνικό/ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα, τη μεγάλη ό σον αφορά στη μεγάλη κοσμοσυστημική κλίμακα του κράτους έθνους. Η εστίαση στην κλίμακα συνομολογεί όντως ότι αυτή είναι σημαίνουσα μεν στο μέτρο που αποτελεί την προϋ 7 Στο παρόν πόνημα η γνωσιολογία της δημοκρατίας εξετάζεται αποκλειστικά στο περιβάλλον της κρατοκεντρικής φάσης. Παραλείπεται επομένως η φάση της μετα κρατοκεντρικής οικουμένης και συνακόλουθα η δημοκρατία στο πλαίσιο της κοσμόπολης/κοσμοκράτους. 109
πόθεση για να εγγραφεί το κοινωνικό γεγονός στο ανθρωποκεντρικό γίγνεσθαι, όχι όμως αποκλειστική. Χωρίς να υπεισέλθω στην τεκμηρίωση της επισήμανσης, θα επικαλεσθώ το ελληνικό παράδειγμα. Η κλίμακα ήταν σταθερά η ίδια από τους κρητομυκηναϊκούς χρόνους έως την κλασική εποχή. Όμως η δημοκρατία εισήλθε στην ανθρωποκεντρική τροχιά της πόλης μόλις τον 5ο αιώνα, όταν δηλαδή οι παράμετροι που υποστασιοποιούν και κινούν το ανθρωποκεντρικό γίγνεσθαι στην ιστορία, είχαν ωριμάσει. 8 Κατά τον ίδιο λόγο η απουσία της δημοκρατίας όσο και της αντιπροσώπευσης στην εποχή μας δεν οφείλεται στην μεγάλη κοσμοσυστημική κλίμακα, αλλά στο πρωτο ανθρωποκεντρικό στάδιο που διέρχεται κατ αυτάς ο κοινωνικός άνθρωπος. 5. Η εποχή της νεωτερικότητας και η προοπτική της δημοκρατίας Από τα ανωτέρω ολίγα προκύπτει ως κατάδηλον ότι η εποχή μας διάγει την πρωτοανθρωποκεντρική φάση του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος και ως εκ τούτου τις συνθήκες της προ αντιπροσωπευτικής πολιτείας. Εξ ου και ο ισχυρισμός της νεότερης επιστήμης ότι ο κόσμος της εποχής μας μετέβη απευθείας από τη δεσποτική περίοδο σε εκείνη της ανθρωποκεντρικής ωριμότητας, δηλαδή της δημοκρατίας, καταρρίπτεται ως ανυπόστατος. Υπό το πρίσμα αυτό η εμμονή της νεότερης επιστήμης να τυπολογεί μια παραδειγματικά πρωτο ανθρωποκεντρική πολιτεία, όπως το πολιτικό της σύστημα, στη δημοκρατία, εγγράφεται κατ αρχήν στη γενικότερη αδυναμία της να διακρίνει μεταξύ της κοσμοσυστημικής κλίμακας, η οποία είναι προφανώς ανώτερη και γι αυτό δημιουργός παραμέτρων της επικοινωνιακής και της οικονομικής μεταξύ άλλων που ξεπερνούν εξ αποστάσεως εκείνες της μικρής κλίμακας, και του ανθρωποκεντρικού σταδίου το οποίο διέρχεται. Έτσι εξηγείται ότι η έννοια της νεωτερικότητας, η οποία όφειλε να ορίζει τη νεότερη ανθρωποκεντρική εποχή, απέληξε να δηλώνει μια καθαρά ιδεολογική επιλογή, η οποία τοποθετεί τον νεότερο κόσμο στην κλίμακα της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης και επέκεινα σε μέτρο αξιολόγησης του παρελθόντος και στο εξελικτικό «τέλος» του ανθρωποκεντρικού γίγνεσθαι. Ο συνδυασμός ακριβώς αυτός της ιδεολογικής προσημείωσης της εποχής μας με το γνωσιολογικό έλλειμμα που είναι καταφανές εξηγεί επίσης γιατί από τη σύγχρονη επιστήμη απουσιάζει πλήρως η προοπτική της εξέλιξης. Όχι μόνο ως φάση του εν γένει ανθρωποκεντρικού γίγνεσθαι, αλλά και ως προβληματική για την επίλυση των προβλημάτων που επισυμβαίνουν στις ημέρες μας. Εξ ου και διδάσκει ότι οι λύσεις στα προβλήματα που ανακύπτουν πρέπει να αναζητηθούν «νομοτελειακά» εντός του παρόντος συστήματος και όχι πέραν αυτού. Το γεγονός αυτό γίνεται εμφανές, εάν συνεκτιμήσει κανείς την εμμονή της νεωτερικότητας να αγνοεί τον χαρακτήρα των εξελίξεων που προέκυψαν κατά μικρόν και έκαμαν εμφανή την παρουσία τους από τη δεκαετία του 1980, με την πλανητική ανάπτυξη των θεμελίων παραμέτρων του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος και συνακόλουθα τη ριζική ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής. Το ερώτημα επομένως επανέρχεται στην πηγή της προβληματικής μας. Πρέπει άραγε να συνομολογήσουμε ότι η μετάβαση στην μεγάλη κοσμοσυστημική κλίμακα προσημειώνει αρνητικά την προοπτική της μετάβασης στη δημοκρατία; Η απάντηση σύμφωνα με τη νεω 8 Και οι Προέλληνες όπως και ορισμένοι ασιατικοί λαοί διέθεταν πόλεις, όμως η ανθρωποκεντρική τους εξέλιξη και περαιτέρω η δημοκρατία εγγράφεται ως φαινόμενο στην τροχιά του ελληνικού κόσμου, στο μέτρο δηλαδή που οι κοινωνίες των πόλεων ενεγράφησαν σε μια καθαρά κοσμοσυστημική τροχιά. Το ζήτημα της κλίμακας το διαπραγματεύεται διεξοδικά ο Αριστοτέλης. Όπως όμως προκύπτει οι Έλληνες είχαν πλήρη συνείδηση της σημασίας της για την ανθρωποκεντρική υποστασιοποίηση και εξέλιξη των κοινωνικού ανθρώπου. 110
τερική επιστήμη είναι «ναι», πολλώ μάλλον αφού για την τεκμηρίωσή της προβάλλει το επιχείρημα όχι μόνο της κλίμακας και της πολυπλοκότητας αλλά και του προ νεωτερικού χαρακτήρα της «ελληνικής» δημοκρατίας. Στον αντίποδα η κοσμοσυστημική γνωσιολογία διδάσκει ότι η εποχή μας έχει εισέλθει σε μια κοσμοσυστημικά διατεταγμένη ανθρωποκεντρική τροχιά η οποία αυτή καθεαυτή προδικάζει την εξελικτική της σημειολογία. Η διαφορά κλίμακας σε σχέση με την ανθρωποκεντρική της μήτρα, το ελληνικό κοσμοσύστημα, δεν ακυρώνει το διακύβευμά της. Δηλώνει απλώς ότι στην πορεία προς την ολοκλήρωση θα κληθεί να επιζητήσει διαφορετικές λύσεις, δηλαδή μέσα τελολογικής εμπραγμάτωσης. Υπό το πρίσμα αυτό το γεγονός ότι η εποχή μας ταξινομείται στην πρωτοανθρωποκεντρική φάση του κοινωνικού γίγνεσθαι, αιτιολογεί προδήλως τον προ αντιπροσωπευτικό χαρακτήρα του πολιτεύματος καθώς και τη μη εδρασμένη στην αρχή της κοινωνικής ελευθερίας συγκρότηση του οικονομικού συστήματος, δηλαδή της σχέσης του φορέα της εργασίας με αυτό. Η πραγματικότητα αυτή, ιδίως όμως οι εξελίξεις που καταγράφονται από τη δεκαετία του 1980, προϊδεάζουν για την αρχή μιας νέας περιόδου κατά την οποία οι θεμέλιες ανθρωποκεντρικές παράμετροι η οικονομία, η επικοινωνία κ.λπ. έχουν ήδη προσημειωθεί στο μέλλον, με την ανάπτυξή τους πέραν του κράτους, στο επίπεδο του συνόλου, πλανητικού ε φεξής κοσμοσυστήματος. Το γεγονός ότι το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα εξακολουθεί να παραμένει δέσμιο στο παρελθόν της εποχής του Διαφωτισμού δεν αναιρεί τη δυναμική του φαινομένου. Απλώς επιβεβαιώνει την ακολουθία της μεθάρμοσης του ανθρωποκεντρικού περιβάλλοντος καθ οδόν προς την ολοκλήρωσή του με γνώμονα τους συσχετισμούς. Τη γνωστική μαρτυρία της εξέλιξης αυτής μπορούμε να την αντλήσουμε από το ήδη συντελεσθέν ελληνικό ανθρωποκεντρικό παράδειγμα. Η αναλογία στη σύγκριση στην οποία μας καλεί η διαφορά κοσμοσυστημικής κλίμακας, μας οδηγεί εντέλει στη διαπίστωση ότι η προϊούσα ανάπτυξη των ανθρωποκεντρικών παραμέτρων οδηγεί τις κοινωνίες να αξιώσουν την είσοδό τους στην πολιτεία προκειμένου να αντισταθμίσουν την κοινωνικο οικονομική και πολιτική τους αδυναμία. Συγχρόνως όμως αναδεικνύεται η βάση της αναλογίας. Για παράδειγμα η σύγκριση της οικονομικής παραμέτρου της μεγάλης έναντι της μικρής κοσμοσυστημικής κλίμακας, οφείλει να γίνει όχι με ποσοτικούς όρους, όπως πράττει η νεωτερική επιστήμη λόγου χάρη διακρίνοντας μεταξύ «βιομηχανικής» και «βιοτεχνικής» οικονομίας, αλλά υπό το πρίσμα του αποτελέσματος που αυτή παράγει στο οικείο κοινωνικό περιβάλλον. Θα διαπιστώσουμε τότε ότι η οικονομία της εποχής μας παράγει ένα κοινωνικο οικονομικό και πολιτικό αποτέλεσμα αντίστοιχο με εκείνο της εγγύς στον Σόλωνα εποχής. Δεν αγγίζει όμως ούτε τη σολώνεια αντιπροσωπευτική πολιτεία ούτε προφανώς τη δημοκρατία. Όμοιες επισημάνσεις θα είχε να αναφέρει κανείς σε ό,τι αφορά στην επικοινωνιακή παράμετρο. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι διατυπώσεις όπως άμεση και έμμεση δημοκρατία, α ντιπροσωπευτική δημοκρατία, συμμετοχική δημοκρατία και άλλες, περιέχουν έντονο το ιδεολογικό ζητούμενο και το γνωσιολογικό έλλειμμα της νεωτερικότητας, δεν αποδίδουν όμως από μόνες τους την πραγματική φύση της πολιτείας της εποχής μας. Ομοίως και η ρητή αποσιώπηση του γεγονότος ότι η κοινωνική και η πολιτική πτυχή της ελευθερίας ορίζεται υπό το πρίσμα του ετερονομικού δικαιώματος και όχι της αυτονομίας. Από την άποψη αυτή η ανάγκη να απαλλαγεί η νεότερη επιστήμη από τις ιδεολογικές αγκυλώσεις της εποχής της μετάβασης και εν προκειμένω του Διαφωτισμού, ώστε να αποσείσει τις βεβαιότητές της και να εισέλθει στο στάδιο της συγκρότησης μιας νέας γνωσιολογίας με κοσμοσυστημική αξίωση, αποδεικνύεται επείγουσα. Το ζήτημα αυτό αφορά τόσο στις 111
έννοιες, στην τυπολογία και στον χρόνο του κοινωνικού γεγονότος όσο και στον αναστοχασμό της κοσμοϊστορίας. Άλλωστε ο αναστοχασμός αυτός της κοσμοϊστορίας μέσα από την κοσμοσυστημική είδωση του κοινωνικού ανθρώπου εκτιμούμε ότι θα οδηγήσει στην ανάκτηση του παρελθόντος εν είδει παραδείγματος, έτσι ώστε η αποτίμησή του να αποφέρει στην επιστήμη ανεκτίμητες πληροφορίες στο εγχείρημα της συγκρότησης μιας νέας καθολικής, δηλαδή κοσμοσυστημικής ως προς το διακύβευμά της, γνωσιολογίας. 112