ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΠΟ ΧΡΗΣΕΙΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΠΟ ΧΡΗΣΕΙΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ Ομάδα Έρευνας Νίκος Μπελαβίλας-Λέκτορας ΕΜΠ (επιστ.υπεύθυνος) Φερενίκη Βαταβάλη, Πασχάλης Σαμαρίνης, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου-Υποψ.Διδάκτορες ΕΜΠ Δάφνη Χάλκου, Παναγιώτα Καμπέρου, Αρχιτέκτονες Μηχ. Εβίτα Ανδρίτσου, Αλέξανδρος Πατσικός, Πολίνα Πρέντου, Αλέξανδρος Φωτιάδης - Φοιτητές ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Ταυτότητα και μεθοδολογία της έρευνας Η παρούσα καταγραφή εντάσσεται στις ερευνητικές δράσεις του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Έχει ως στόχο την αποτύπωση των καταλήψεων από χρήσεις αναψυχής που συναντάται στους δημόσιους ελεύθερους χώρους του Πειραιά, δηλαδή σε πλατείες, κήπους, πεζοδρόμους, πεζοδρόμια, και ακτές. Η καταγραφή έγινε το διάστημα Νοεμβρίου 2008 - Ιανουαρίου 2009 και κάλυψε όλη των πέντε δημοτικών διαμερισμάτων του Δήμου Πειραιά. Πραγματοποιήθηκαν επιτόπου μετρήσεις και φωτογραφήσεις στο σύνολο της έκτασης. Ως χαρτογραφικά υπόβαθρα χρησιμοποιήθηκαν συνδυασμένα οι χάρτες της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, οι αεροφωτογραφίες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού και οι δορυφορικές απεικονίσεις του Google Earth. Συνοπτικά αποτελέσματα Κατεγράφησαν συνολικά 259 περιπτώσεις καταστημάτων αναψυχής με τραπεζοκαθίσματα σε κοινόχρηστους χώρους. Οι περιοχές στις οποίες εντοπίζονται τα πυκνώματα του φαινομένου είναι οι ίδιες περιοχές όπου εμφανίζεται υπερσυγκέντρωση χρήσεων αναψυχής. Κυρίως οι παράκτιες περιοχές της χερσονήσου της Πειραϊκής σε δύο σημεία, στη δυτική ακτή και στη Ζέα-πλατεία Φρεαττύδας, η πλατεία Κοραή, το Πασαλιμάνι, το Μικρολίμανο, η ακτή Δηλαβέρη και η περιοχή του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας στο Νέο Φάληρο, η ακτή Μιαούλη. Σε μικρότερη ένταση και μεγέθη συναντάται στη κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία, στα Καμίνια και στην Αγία Σοφία. Με κριτήρια τη μονιμότητα ή μη των κατασκευών και το αν οι κατασκευές αυτές εμποδίζουν ή όχι την ελεύθερη προσπέλαση των κοινοχρήστων χώρων από πεζούς και ΑΜΕΑ, έγινε η παρακάτω κατηγοριοποίηση των τύπων καταλήψεων. Κατηγορία 1: Τραπεζοκαθίσματα με μόνιμες κατασκευές στεγάστρων που εμποδίζουν τη διέλευση πεζών (ξύλινα δάπεδα ή πλακάκια, υποστηλώματα, υαλοπίνακες, πλαστικοί πίνακες, στέγες υφασμάτινες, πλαστικές ή ξύλινες, θύρες, παράθυρα, νεροχύτες κ.α.)

Κατηγορία 2: Τραπεζοκαθίσματα χωρίς μόνιμες κατασκευές που εμποδίζουν τη διέλευση πεζών Κατηγορία 3: Τραπεζοκαθίσματα χωρίς μόνιμες κατασκευές που δεν εμποδίζουν τη διέλευση πεζών. Για τον συνολικό υπολογισμό των μεγεθών επελέγη η μέτρηση των τραπεζιών ως μονάδων και λαμβάνεται υπ όψη ένας μέσος όρος τεσσάρων θέσεων ανά τραπέζι. Τέλος, εντοπίστηκαν και ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες δεν εντάσσονται στις παραπάνω κατηγορίες. Πρόκειται για κτίσματα χρήσης αναψυχής που, είτε εξ ολοκλήρου είτε τμήμα τους, έχουν υπερβάσεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού και των όρων δόμησης, όπως είναι η κατάληψη πρασιών με πρόσωπο σε οδούς, ή οι υπερβάσεις δόμησης που επιβαρύνουν τους ανοιχτούς χώρους, τον δημόσιο χώρο εν γένει και το αστικό ή φυσικό περιβάλλον. Τέτοιες περιπτώσεις υπάρχυον στη δυτική ακτή της Πειραϊκής, στη Ζέα και στο Τουρκολίμανο. Τα αποτελέσματα της καταγραφής φαίνονται στον ακόλουθο πίνακα: Κατηγορία Αρ. καταστημάτων Ποσοστό καταστημάτων Αριθμός τραπεζοκαθισμάτων Ποσοστό τραπεζοκαθισμάτων Κατηγορία 1 154 59,46 % 3.653 79,81 % Κατηγορία 2 37 14,29 % 358 7,82 % Κατηγορία 3 68 26,25 % 566 12,37 % Σύνολο 259 100 % 4.577 100 % Ποσοστό καταστημάτων 26% 14% 60% Κατηγορία 1 Κατηγορία 2 Κατηγορία 3 Ποσοστό τραπεζοκαθισμάτων 12% 8% Κατηγορία 1 Κατηγορία 2 Κατηγορία 3 80% Από τον πιο πάνω πίνακα προκύπτει ότι στους κοινόχρηστους χώρους του Δήμου Πειραιά 4.577 τραπεζοκαθίσματα, αριθμός που αντιστοιχεί σε περίπου 22.800 θέσεις εξυπηρέτησης πελατών των καταστημάτων αναψυχής καταλαμβάνουν κοινόχρηστους χώρους. Εξ αυτών το 12,37% δεν εμποδίζει την προσπέλαση σε αυτούς ενώ το 87,63% ή 16.000 περίπου θέσεις εμποδίζουν την προσπέλαση και 2

κατά κανόνα υπάρχουν σε συνδυασμό με κατασκευές ασύμβατες με την πολεοδομική νομοθεσία. Περί δημοσίων χώρων Μια κτισμένη και κατοικημένη περιοχή μπορεί να λέγεται πόλη όταν σε αυτή αναπτύσσονται αστικές σχέσης, όταν δηλαδή αυτή δίνει στέγη όχι μόνο στους κατοίκους της αλλά στις σχέσεις των ανθρώπων που την κατοικούν. Έτσι, όταν μιλάμε για μια πόλη, δεν αναφερόμαστε μόνο στα κτίρια της, τους ιδιωτικούς και τους υπαίθριους και δημόσιους χώρους της-τις πλατείες, τους πεζόδρομους κ.α. αλλά και στις σχέσεις των ανθρώπων που αναπτύσσονται μέσα σε αυτήν, τη δράση των κατοίκων της, τη σχέση δημόσιου-ιδιωτικού, σε όλες τις πτυχές της αστικής ζωής. Οι δημόσιοι χώροι είναι ο τόπος όπου είναι δυνατό να εμφανιστούν και να αναπτυχθούν αυτές οι σχέσεις των ανθρώπων. Είναι οι τόποι όπου κατ εξοχήν δεν μπορούν να υπάρξουν οικονομικοί και κοινωνικοί αποκλεισμοί. Κάθε οικονομική συναλλαγή που πραγματοποιείται σε έναν «δημόσιο» χώρο του αναιρεί το δικαίωμα να λέγεται δημόσιος, γιατί αυτομάτως δημιουργεί αποκλεισμό του χώρου από ομάδες ατόμων που δεν θέλουν ή δεν έχουν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν την «ιδιωτική» οικονομική συναλλαγή. Κύριο χαρακτηριστικό των δημόσιων χώρων είναι η λειτουργία τους ως χώροι-τόποι συνάντησης ανθρώπων από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Οι πραγματικοί δημόσιοι χώροι είναι αυτοί όπου εκεί συναντιούνται με φυσικό τρόπο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, διαφορετικές ηλικίες. Οι δημόσιοι χώροι πρέπει να αποπνέουν το αίσθημα ότι ανήκουν στους ίδιους τους χρήστες, τους κατοίκους της πόλης. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία μεγάλη αλλαγή στη χρήση των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων. Η εικόνα και η λειτουργία του δημόσιου χώρου αλλοιώνονται και μαζί με αυτά η αντιμετώπισή του από τους κατοίκους της πόλης. Ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται πολλές φορές σε χώρο κατανάλωσης και αυτό έχει εντυπωθεί στις νέες γενιές. Έτσι λοιπόν, εκλείπει από την μνήμη τους, η διαβίωση σε δημόσιους χώρους, η χρήση τους ως τόπων ελεύθερης συνάντησης. Το νέο κοινωνικό status προωθεί την διημέρευση σε ιδιωτικούς χώρους όπου ο καθένας κρίνεται από το περιεχόμενο και την ποσότητα της κατανάλωσης και όχι από ποιοτικές αξίες (συντροφιά, παρέα, συλλογικότητα). Η κοινωνία μας έχει μετατραπεί σε «κοινωνία της επιδεικτικής κατανάλωσης» και θεωρείται πλέον αυτονόητο ότι μια πλατεία για να λειτουργήσει χρειάζεται εμπορικές χρήσεις. Με τη διείσδυση σε πολλούς τομείς της εμπορευματικής και καταναλωτικής λογικής οι δημόσιοι χώροι μετατρέπονται σε ημιιδιωτικές ζώνες ή σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις σε αμιγώς ιδιωτικές. Στην πόλη του Πειραιά παρατηρείται το ίδιο πρόβλημα δημόσιου χώρου που παρατηρείται σε πολλές ελληνικές πόλεις. Η αντιμετώπιση του από τη διοίκηση δεν αποτελεί εξαίρεση. Η εκμετάλλευση του δημόσιου χώρου συνδέεται με δύο τουλάχιστον στοιχεία. Με την αύξηση των τακτικών εσόδων του δήμου και με την μέσω των χρόνιων καταλήψεων δημιουργίας κάποιου τύπου «δουλείας» και κατοχύρωσης του δικαιώματος της κατάληψης. Πως προσδιορίζονται οι ελεύθεροι χώροι; Σε κάθε πόλη, υπάρχουν ελεύθεροι και πράσινοι χώροι. Ειδικά στην πόλη του Πειραιά αυτές είναι οι εκτάσεις χωρίς κτίρια, οι δρόμοι, οι πεζόδρομοι, οι πλατείες, οι παιδικές χαρές, οι ακτές, οι ανοιχτοί αρχαιολογικοί χώροι, τα πάρκα ή άλση, οι κήποι, οι ανοιχτές και χωρίς κτίρια αθλητικές εγκαταστάσεις. Όλοι αυτοί οι χώροι οφείλουν να είναι ανοιχτοί, να έχουν σε αυτούς πρόσβαση όλοι οι πολίτες και αποτελούν κατά κανόνα ιδιοκτησίες του δημοσίου ή οργανισμών του δημοσίου. 3

Στα ιδιόκτητα οικόπεδα αφήνονται υποχρεωτικά ακάλυπτοι χώροι. Αυτό γίνεται για το αερισμό και τον φωτισμό των κτιρίων που κτίζονται επάνω τους. Όμως αυτοί δεν είναι ανοικτοί στους κατοίκους, ούτε προσμετρούνται στους ελεύθερους χώρους μίας πόλης. Δεν θεωρείται επίσης ελεύθερος ή πράσινος χώρος, έναν άκτιστος χώρος ο οποίος όμως είναι δεσμευμένος από χρήσεις όπως στάθμευση ή αποθήκευση. Δηλαδή ένα μεγάλο ασφαλτοστρωμένο παρκινγκ δύσκολα μπορεί να υπολογιστεί ως ελεύθερος χώρος. Οι ελεύθεροι χώροι στον Πειραιά Στον Δήμο του Πειραιά, σε μία έκταση 11 περίπου τ.χλμ, με καταγεγραμμένο πληθυσμό (ΕΣΥΕ 2001) 181.933 κατοίκων και με μέση πυκνότητα 16.000 κατοίκους/τ.χλμ υπάρχουν τρεις σημαντικές πλατείες στο κεντρικό τμήμα του Α και Β Διαμερίσματος (Κοραή, Κανάρη, Αλεξάνδρα) και σειρά μικρότερων περιφερειακών (Καραϊσκάκη, Φρεαττύδας, Πηγάδας, Σερφιώτου, Καρπάθου). Στην ίδια περιοχή υπάρχουν δύο ιστορικοί κήποι με φυτεύσεις και διαμορφώσεις του 19 ου αιώνα (Τινάνειος, Τερψιθέα), τέσσερεις σημαντικοί υπαίθριοι αρχαιολογικοί χώροι (Αστικές Πύλες, Τερψιθέα, Ηρώων Πολυτεχνείου-Βρυώνη, Προφήτη Ηλία), και ένα άλσος με πευκώνα (Προφήτης Ηλίας). Σε όλο το μήκος της ακτής από τα δυτικό όριο του Κεντρικού Λιμένα (Σχολή Ναυτικών Δοκίμων) μέχρι το νότιο-ανατολικό όριο του Δήμου (εκβολή Κηφισού) το θαλάσσιο μέτωπο είναι διαμορφωμένο με την ελεύθερη ακτή της Πειραϊκής, την ελεύθερη ακτή κολύμβησης «Τερψιχόρη», τη Μαρίνα Ζέας η οποία είναι χαρακτηρισμένος δημόσιος χώρος αναψυχής και περιπάτου, τον άνω πεζόδρομο του Πασαλιμανιού, τρεις πλατείες που ήδη αναφέρθηκαν (Φρεαττύδας, Κανάρη και Αλεξάνδρας), την ελεύθερη ακτή κολύμβησης «Βοτσαλάκια», την ακτή του Τουρκολίμανου (της οποίας στις δύο άκρες βρίσκονται οι ναυτικοί όμιλοι (ΙΟΠ, ΝΟΠ, «Ολυμπιακός» και ΝΑΣ), την ακτή Δηλαβέρη, τον χώρο του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας και τη Μαρίνα Νέου Φαλήρου. Η Μαρίνα Νέου Φαλήρου και η Μαρίνα Ζέας ανήκουν στην εταιρεία «Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα Α.Ε.» Το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας έχει καθεστώς αυτόνομης διαχείρισης. Η ακτή του Κεντρικού Λιμένα είναι περιφραγμένη σε όλο της το μήκος και ανήκει στον Οργανισμό Λιμένος Πειραιά (ΟΛΠ Α.Ε.). Στα βόρεια διαμερίσματα του Δήμου (Γ, Δ, και Ε Διαμέρισμα) δηλαδή στις συνοικίες Νέο Φάληρο, Σούδα, Καμίνια, Απόλλων, Παλιά Κοκκινιά, Μανιάτικα, Αγία Σοφία και Άγιος Δημήτριος υπάρχουν εντυπωσιακά λιγότεροι ελεύθεροι χώροι απ ότι στον κεντρικό Πειραιά. Στο Νέο Φάληρο υπάρχουν: η πλατεία Καραϊσκάκη, ο μικρός πράσινος χώρος μεταξύ των οδών Γιαννοπούλου και Φραγκισκάτου, ο υπαίθριος χώρος του Σταδίου «Γεώργιος Καραϊσκάκης», ο κηρυγμένος χώρος πρασίνου των οικοπέδων ΧΡΩΠΕΙ, του οποίου εκκρεμεί η απαλλοτρίωση. Στα Καμίνια υπάρχουν: η πλατεία Καμινίων επί της οδού Δωδεκανήσου, οι μικρές πλατείες Ανδρέα Παπανδρέου στην οδό Αγίου Ελευθερίου, Καποδίστρια και δύο πράσινοι χώροι στην οδό Θήρας και την οδό Κατσούλη. Στην Παλιά Κοκκινιά υπάρχουν: η πλατεία Αγίας Σωτήρας, η πλατεία Αγίων Αναργύρων και οι υπαίθριοι χώροι των προσφυγικών πολυκατοικιών. Άλλος ένας πράσινος χώρος είναι το Οθωμανικό Νεκροταφείο. 4

Στην Αγία Σοφία υπάρχουν: ο κήπος του ομώνυμου ναού, το πάρκο Δηλαβέρη και ένας μικρός πράσινος χώρος μεταξύ των οδών Μήλου και Θεσσαλονίκης. Διεκδικείται επίσης ως χώρος πρασίνου το οικόπεδο ΚΥΔΕΠ δίπλα στο πάρκο Δηλαβέρη. Πως κατοχυρώνονται οι ελεύθεροι χώροι; Οι ελεύθεροι και πράσινοι χώροι χαρακτηρίζονται από τη νομοθεσία πρωτίστως κοινόχρηστοι χώροι 1. Είναι οι κάθε είδους δρόμοι, πεζόδρομοι, πλατείες άλση. Κάποιοι από αυτούς με ιδιαίτερο φυσικό ενδιαφέρον ή ιστορία (π.χ. πλατείες, κήποι, ρεματιές, δενδροστοιχίες κ.α.) προστατεύονται όχι μόνο ως προς τον ελεύθερο και δημόσιο χαρακτήρα τους, την απαγόρευση της δόμησης αλλά και ως προς τη μορφή τους 2 καθώς αποτελούν στοιχεία αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς. Ως χρήση γης στα γενικά πολεοδομικά σχέδια αποτελούν ξεχωριστή πολεοδομική λειτουργία με το όνομα ελεύθεροι χώροι-αστικό πράσινο και τους συναντάμε επίσης ως ειδικές πολεοδομικές λειτουργίες ανάλογα με τον χαρακτήρα τους και τη μορφή τους: ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι (πλατείες, πάρκα, άλση, οδοί παιδικές χαρές κ.λ.π. 3 Οι χαρακτηρισμένοι πράσινοι και ελεύθεροι χώροι μίας πόλης δεν μπορούν να αλλάξουν χρήση προς το χειρότερο, δηλαδή δεν μπορούν για παράδειγμα από πράσινοι χώροι να γίνουν εμπορικοί ή χώροι, χώροι κατοικίας, καθώς τόσο η πολεοδομική νομοθεσία όσο και οι αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας απαγορεύουν την «επιδείνωση των όρων διαβίωσης του πληθυσμού με την πρόβλεψη χρήσεων γης, δυσμενέστερων για το οικιστικό περιβάλλον» 4. Η οικοδόμηση ενός ελεύθερου χώρου θεωρείται εν γένει ότι προκαλεί επιδείνωση του περιβάλλοντος. Μπορούν να κατασκευαστούν σε αυτούς αναψυκτήρια, αθλητικές εγκαταστάσεις, πολιτιστικά κτίρια και χώροι συνάθροισης κοινού 5. Ο κάθε κοινόχρηστος, ελεύθερος ή πράσινος χώρος αναφέρεται στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Πειραιά και σημειώνεται στους σχετικούς χάρτες με το σχήμα, τα όρια του και τη χρήση του. Σημειώνεται επίσης στους χάρτες του Σχεδίου Πόλης, δηλαδή στα Διατάγματα Ρυμοτομίας εκεί όπου φαίνονται τα οικοδομικά τετράγωνα και οι γραμμές οικοδόμησης και ρυμοτομίας. Οι μεγάλης σημασίας και μεγέθους πράσινοι χώροι του Πειραιά ορίζονται και στο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας και Πειραιά. Ποιος διαχειρίζεται και φροντίζει έναν ελεύθερο χώρο; Την ευθύνη για τη διαχείριση, την καθαριότητα και τη φροντίδα των ελεύθερων χώρων μίας πόλης (δρόμοι, πεζόδρομοι, πλατείες) έχουν οι Δήμοι. Το ίδιο ισχύει κατά κανόνα και για τα πάρκα με ελάχιστες εξαιρέσεις. Βάση του Κώδικα Δήμων και Κοινοτήτων 6 o κάθε δήμος είναι υπεύθυνος για τους δημόσιους χώρους οι οποίοι εντάσσονται χωρικά σε αυτόν. Ο δήμος, δηλαδή, είναι ο αρμόδιος που θα ασχοληθεί με τη μορφή, την έκταση, τις χρήσεις και την εκμετάλλευση του συγκεκριμένου χώρου, προσπαθώντας ταυτόχρονα, θεωρητικά, να διαφυλάξει τον δημόσιο και κοινόχρηστο χαρακτήρα του. 1 ΠΔ 14.7/27.7.1999, ΦΕΚ 580Δ/1999, άρθρο 241, παρ.2, 4,5. 2 ΠΔ 14.7/27.7.1999, ΦΕΚ 580Δ/1999, άρθρο 110, παρ.1,2. 3 ΠΔ 23.2./6.3.1986, ΦΕΚ 166Δ/1986 και Μέλισσας, 2007, σελ.281-282. 4 Δ.Κ. Μέλισσας, Οι χρήσεις γης και το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο, Αθήνα 2007, σελ.70. 5 ΠΔ 23.2./6.3.1986, ΦΕΚ 166Δ/1986 και Μέλισσας, 2007, σελ.286 6 Ν.3463/8.6.2006, ΦΕΚ 114Α/2006. 5

Ο Κώδικας ορίζει πως γίνεται αυτή η διαχείριση, όπως και τις υποχρεώσεις των δήμων. Ορίζει επίσης 7 με ποιους όρους και προϋποθέσεις εγκαθίστανται άλλες χρήσεις (λαϊκές αγορές, καταστήματα αναψυχής κ.α.) σε κοινόχρηστους χώρους. Η καινοτομία που εισήχθη το 2006 είναι ότι οι δήμοι πρέπει να αντιμετωπίζουν με τις «κανονιστικές διατάξεις» 8 συνολικά τις πόλεις, να ορίζουν ζώνες στις οποίες επιτρέπονται τέτοιες χρήσεις και άλλες στις οποίες απαγορεύονται με κριτήριο την προστασία του φυσικού, αρχιτεκτονικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, του αιγιαλού, όπως την προστασία της υγείας των κατοίκων. Η νομοθεσία δίνει τη δυνατότητα στους δήμους να μισθώνουν μέρος των δημόσιων χώρων σε ιδιώτες για εκμετάλλευση αυτών. Σύμφωνα με τον νόμο για τα τέλη χρήσεων πεζοδρομίων, πλατειών και λοιπών κοινόχρηστων χώρων 9 ο δήμος μπορεί να παραχωρήσει με ενοίκιο τους ανωτέρω χώρους σε καταστήματα που έχουν πρόσοψη σε αυτούς. Επίσης έχει τη δυνατότητα να μισθώσει μέχρι και το 70% της επιφάνειας μιας πλατείας σε ιδιώτες προς εκμετάλλευση του χώρου. Παράλληλα, του δίνεται η δυνατότατη να διαθέσει και το υπόλοιπο τμήμα της 30% με την προϋπόθεση ότι δεν κωλύει την ομαλή λειτουργία της πλατείας. Η εκμίσθωση όμως των κοινόχρηστων χώρων δεν συνεπάγεται ότι δίνεται και η δυνατότητα ανέγερσης μόνιμων εγκαταστάσεων για τη λειτουργία αυτών των χρήσεων. Συμβατικές και ασύμβατες κατασκευές και χρήσεις σε ελεύθερους και πράσινους χώρους. Τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται; Τι επιτρέπεται; Από την πολεοδομική νομοθεσία 10 όπως και από τη σχετική νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) είναι ξεκάθαρο ότι στους κοινόχρηστους χώρους επιτρέπονται μόνο μερικές κατηγορίες ελαφρών κατασκευών. Συγκεκριμένα επιτρέπεται η κατασκευή σκαλοπατιών, χαμηλών τοίχων, κεκλιμένων επιπέδων. Επιτρέπονται επίσης στέγαστρα, αποχωρητήρια, περίπτερα, κιόσκια, τέντες, εγκαταστάσεις παιδότοπων και άθλησης (χωρίς κτίρια), πάγκοι, σιντριβάνια, φανοί, γλάστρες και στηρίγματα των φυτών. Οι κατασκευές πραγματοποιούνται από το Δήμο ή από άλλους δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς ύστερα από άδεια του Δήμου. Επιτρέπεται επίσης η κατασκευή δικτύων υποδομής και εγκαταστάσεων κοινής ωφέλειας (σωληνώσεις και φρεάτια νερού, καλώδια ρεύματος και τηλεφώνου), χωρίς την έκδοση οικοδομικής άδειας. Επιτρέπονται επίσης προσωρινές λυόμενες κατασκευές για γιορτές με συγκεκριμένο σύντομο χρόνο παραμονής. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πως τα προαναφερόμενα επιτρέπονται σε εκείνους τους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου που δεν διέπονται από ειδικότερες ρυθμίσεις προστασίας και διαχείρισης, όπως για παράδειγμα οι κηρυγμένες προστατευόμενες περιοχές και τα κληροδοτήματα που διέπονται από όσα προβλέπει η διαθήκη του κατά περίπτωση ευεργέτη. 7 Στα άρθρα 79 και 80. 8 Με το άρθρο 79. 9 Ν.1080/1980 άρθρα 5 και 13. 10 ΚΒΠΝ, άρθρο 246, παρ.1 έως 4. 6

Τι απαγορεύεται; Απαγορεύεται 11 η κατασκευή κτιρίων, περιτοιχισμάτων και περιφράξεων, κλειστών στεγάστρων με μόνιμες κατασκευές που εξυπηρετούν ιδιωτικές χρήσεις όπως αναψυκτήρια. Απαγορεύονται επίσης όλες οι ιδιωτικές κατασκευές. Για παράδειγμα, οι «πέργκολες-αναψυκτήρια» ή τα πλαστικά κιόσκια με τραπεζοκαθίσματα που έχουν κατακλύσει τα τελευταία χρόνια τις πλατείες και τους πεζοδρόμους είναι με βάση τη νομοθεσία αυθαίρετα κατασκευάσματα 12. Απαγορεύονται τέλος οι κατασκευές που βρίσκονται κάτω από κοινόχρηστους χώρους. Έτσι, για να κατασκευαστεί ένας χώρος στάθμευσης κάτω από μία πλατεία δεν αρκεί η οικοδομική άδεια, αλλά απαιτείται και η αλλαγή του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου της περιοχής. Με απόφαση του 2007 του Συμβουλίου της Επικρατείας κρίθηκε ότι οι μόνιμες ή κινητές κατασκευές 13 που αναπτύσσουν καφετέριες, εστιατόρια, μπαρ κλπ. σε κοινόχρηστους χώρους, είναι παράνομες και αντισυνταγματικές. Σύμφωνα με το ανώτατο δικαστήριο, προσκρούει στο Σύνταγμα κάθε κατασκευή προστεγασμάτων και των στηριγμάτων τους, εφόσον παρέχει στους ιδιοκτήτες των καταστημάτων τη δυνατότητα να μετατρέπουν κοινόχρηστο χώρο σε κλειστό ή ημίκλειστο, παρεμποδίζοντας την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών. Οι ΟΤΑ είναι υποχρεωμένοι να απομακρύνουν τέτοιες κατασκευές ή να ανακαλέσουν σχετικές άδειες, ενώ οι αρμόδιες αρχές που ανέχονται τέτοιες παρανομίες σε κοινόχρηστους χώρους μπορεί να υπέχουν ποινικές και αστικές ευθύνες. Συγκεκριμένα, το ΣτΕ θεωρεί παράνομες όλες τις κατασκευές τέτοιου τύπου, πέρα από τους νόμιμους εξώστες και τα οριζόντια κινητά προστεγάσματα σε ύψος τουλάχιστον 3 μέτρων. Παράνομα θεωρούνται ακόμα και τα στηρίγματα (δοκάρια) των νόμιμων εξωστών και τεντών, εφόσον αυτά μπαίνουν στον κοινόχρηστο χώρο και όχι σε τμήμα του καταστήματος. Παράνομη είναι επίσης η μετατροπή των προστεγασμάτων σε κλειστό χώρο, είτε με πλαστικά φύλλα (νάιλον), είτε με τζάμι, είτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, που επεκτείνει τον κλειστό χώρο των καταστημάτων σε κοινόχρηστους χώρους (π.χ. πεζοδρόμια, παραλίες κλπ.). Σύμφωνα με το ΣτΕ, οι δημοτικές αρχές έχουν υποχρέωση να απομακρύνουν τέτοιες αυθαίρετες κατασκευές (τέντες, τζάμια, νάιλον, δοκάρια κλπ.), που μειώνουν τους κοινόχρηστους χώρους και, εφόσον έχουν δώσει άδειες για τέτοιες εγκαταστάσεις, οφείλουν να τις ανακαλέσουν για λόγους δημοσίου συμφέροντος που αφορούν την τήρηση του Συντάγματος και των πολεοδομικών διατάξεων. 11 Ο.π. 12 Βλ. επίσης Συνήγορος του πολίτη (2005), Κοινόχρηστοι χώροι, ειδική θεματική, Ετήσια Έκθεση 2005 και http://www.synigoros.gr/perivallon/index.htm 13 ΣτΕ 3447/2007 7

Συμπεράσματα Η καταγραφή παρουσιάζει με ποσοτικά και λειτουργικά στοιχεία το μέγεθος του προβλήματος της κατάληψης των δημόσιων χώρων του Πειραιά από ιδιωτικές χρήσεις αναψυχής. Το φαινόμενο δεν εμφανίζεται μόνο στον Πειραιά, αλλά και στο υπόλοιπο αστικό παράκτιο μέτωπο του Σαρωνικού, στις ιστορικές συνοικίες του κέντρου της Αθήνας όπως και σε αρκετές άλλες ελληνικές πόλεις. Η πόλη του Πειραιά, ακολουθώντας την τελευταία περίπου 20ετία, ένα πολεοδομικό, οικονομικό και διοικητικό πρότυπο διαχείρισης του δημόσιου χώρου, το οποίο οδηγεί στην ποιοτική υποβάθμιση και τη σταθερή ποσοτική συρρίκνωση του, έχει απωλέσει μεγάλες εκτάσεις από τις κοινόχρηστες δημόσιες πλατείες και τις ακτές του. Τούτο οδήγησε σε επιβάρυνση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων. Η αναρχία των κάθε λογής κατασκευών οι οποίες έχουν καταλάβει πλατείες, πεζοδρόμους, πεζοδρόμια, πάρκα και ελεύθερες ακτές, επιδείνωσε επίσης δραματικά την ποιότητα του αστικού τοπίου, καθώς η κατασκευαστική προχειρότητα, η κακογουστιά και η αυθαιρεσία στιγματίζουν την εικόνα της πόλης, αυτής που κυρίως διαμορφώνεται στους κεντρικούς και προβεβλημένους χώρους της. Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ Μάρτιος 2009 8