ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ 1 ΓΚΟΥΓΚΟΥΛΗ ΑΝΤΩΝΙΑ

«Αυτό που πιστεύω είναι ότι ένα κτίριο πρέπει να λειτουργεί, αλλά δε χρειάζεται να φαίνεται ότι λειτουργεί. Ένα κτίριο πρέπει να στέκεται, αλλά δε χρειάζεται να φαίνεται ότι στέκεται. Και ό,τι δε φαίνεται ότι στέκεται ή δε φαίνεται να λειτουργεί, τότε λειτουργεί και φαίνεται διαφορετικά.» PETER EISENMAN 2

PETER EISENMAN Ο Peter Eisenman είναι παγκοσμίως καταξιωμένος αρχιτέκτοντας. Στο ενεργητικό του έχει μεγάλης κλίμακας πολεοδομικά έργα, πρωτοποριακούς εξοπλισμούς για εκπαιδευτικά ιδρύματα καθώς και ιδιωτικές κατοικίες. Γεννήθηκε το 1932 στο Newark του New Jersey. Αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Cornell, έλαβε μάστερ από το Columbia University και διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο του Cambridge. Το 1967 ιδρύει το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στη Νέα Υόρκη το οποίο διευθύνει έως το 1982. Σήμερα, είναι διακεκριμένος καθηγητής της Αρχιτεκτονικής στο Cooper Union στη Νέας Υόρκης. Στο 3ο Διεθνές Αρχιτεκτονικό Biennale στη Βενετία (1985) ο Eisenman παίρνει το πρώτο βραβείο του Πέτρινου Λέοντα (Stone Lion). Αργότερα, βραβεύεται με το βραβείο Brunner της Αμερικανικής Ακαδημίας των Τεχνών και Γραμμάτων, ενώ το 1991 παίρνει το εθνικό βραβείο για το κτίριο της Koizumi Sangyo στο Τόκιο. Οι κοινωνικές κατοικίες του στο Checkpoint Charlie στο Βερολίνο τιμήθηκαν από τη Δυτική Γερμανική Κυβέρνηση. Ο Eisenman επίσης ασχολείται με τη συγγραφή βιβλίων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα «House X» (Rizzoli), «Fin D ou T Hou S» (Architectural Association), «Moving Arrows, Eros and other Errors» (Architectural Association), «House of Cards» (Oxford University Press) και «Chora L Works» (Monacelli Press). Επιπροσθέτως, έχουν εκδοθεί μελέτες και άρθρα του πάνω στις αρχιτεκτονικές θεωρίες του. Μέρος του έργου του αποτελούν τα αρχιτεκτονήματα: Falk House Hardwick, Vermont (1969) Wexner Center for the Arts, Ohio (1989) Nunotani building, Tokyo (1991) Greater Columbus Convention Center, Ohio (1993) Aronoff Center for Design and Art, Ohio (1996) Il giardino dei passi perduti, Castelvecchio Museum, Verona (2004) University of Phoenix Stadium, Arizona (2006) 3

Η ΑΠΟΔΟΜHΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η αποδόμηση ξεκίνησε από την απόρριψη της Σαυσσυριακής σημειολογίας. Σύμφωνα με τους αποδομιστές δεν υπάρχει κατασκευασμένο νόημα, αλλά υπερχείλιση και διάσπαση του νοήματος, αυτό που ο θεμελιωτής αυτής της θεωρίας, ο Derrida, αποκαλεί διασπορά. Σε ένα αρχιτεκτονικό έργο το νόημα δεν είναι δομημένο με αυτή τη σημειωτική αρχή αλλά, είναι αποτέλεσμα ευρύτερων και βαθύτερων διαδικασιών, που έχουν να κάνουν με την ιστορία, τη μνήμη, το ασύνειδο, κ.λπ. Ο Eisenman, ο Τschymi καθώς και άλλοι αποδομιστές αρχιτέκτονες κινήθηκαν σε αυτές τις αρχές. Ο Εisenman απορρίπτει τις δύο ιδέες στις οποίες στηρίχτηκε η κλασσική και η μοντέρνα αρχιτεκτονική. Την πρώτη που είναι, ότι ένα νόημα μπορεί να υπάρχει στο εσωτερικό μιας φόρμας, και τη δεύτερη, ότι πάντα ένα μοντέλο βρίσκεται στην αρχή της εξέλιξης, τόσο της σύνθεσης όσο και του μετασχηματισμού. Εισηγείται μια νέα θεώρηση του χρόνου και της ιστορίας. Ο Eisenman θέλει το αντικείμενο να μην έχει καμμία ιστορία, μήτε παρελθόν, μήτε μέλλον. Η αποδόμηση κατ αυτόν αποκαλύπτει τα σημάδια μιας διαδικασίας που δεν έχει ιδανικό παρελθόν, ενώ διατηρεί μια μνήμη αυτού του παρελθόντος, αποκαλύπτοντας ένα μέλλον που δεν υπάρχει παρά μόνο μέσα στο παρόν. Μέσα σε ένα παρόν χωρίς μέλλον το αντικείμενο χάνει τη συμβατική του ταυτότητα και τη σημασία του και συνεχίζει την αποδόμηση επειδή δεν υπάρχει πλέον μοντέλο μορφής, δεν υπάρχει πλέον σχέση μεταξύ αντικειμένου και αυτού που πριν του επέτρεπε να έχει νόημα. Η αποδόμηση υποθέτει ότι η προέλευση, ο σκοπός και η εξέλιξη η ίδια είναι ασταθείς ή πολύπλοκες. Η αποδόμηση, δεν είναι μόνον η εκδήλωση του αυθαίρετου, του αυτονόητου, του ανορθολογικού αλλά ταυτόχρονα προτείνει μια εξέλιξη που είναι το αρνητικό της κλασσικής σύνθεσης αποκαλύπτει, ξεδιπλώνει ή γκρεμίζει τις σχέσεις συνάφειας του αντικειμένου και της δομής του..//. 4

O EISENMAN ΚΑΙ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η αρχιτεκτονική του Eisenman είναι εμπνευσμένη από την εξέλιξη της σύγχρονης σκέψης και ιδιαίτερα από την μεταμόρφωση που υπέστησαν οι μορφές μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Η προοπτική χρησιμοποιείται ως διακοπτόμενο σύστημα χωρικής ερμηνείας. Οι αισθήσεις είναι εκείνες που «μετρούν» και αντιλαμβάνονται το χώρο. Ο Εisenman προσπαθεί να επαναφέρει την δισδιάστατη άυλη εικόνα από μία τρισδιάστατη πραγματικότητα. Τα αντιπαρατιθέμενα αυτόνομα στοιχεία χάνουν το σχήμα τους και δημιουργούν μια νέα μορφή χώρου. H χρήση του χρώματος ενισχύει την αντίθεση μεταξύ των αναφορικών συστημάτων. ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΥ Τον Εisenman ελκύει η μή Ευκλείδεια γεωμετρία και κυρίως η γεωμετρία Boolean. Μελετάει τη θεωρία του χάους, τη θεωρία της καταστροφής, το DNA, τη συμπεριφορά των υγρών κρυστάλλων. Αυτή του η γνώση ορίζει τις αρχές που καθοδηγούν την παραμόρφωση και εξέλιξη των χώρων. ΤΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ ΚΑΝΑΒΟΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑΣ Εικ. 1 : ΤΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΩΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Σύμφωνα με τον Eisenman ένα διάγραμμα είναι ένα ιδεόγραμμα όχι απαραίτητα αφαιρετικό. Τα διαγράμματα υποκινούν στοχασμούς και οι ιδέες μετατρέπονται σε πληροφορίες που γεννούν αρχιτεκτονικές συλλήψεις. Ο Εisenman κάνοντας χρήση ιδιαίτερα πολύπλοκων διαγραμμάτων επιτυγχάνει τη μετατροπή του Aronoff Center σε ένα ρευστό σύστημα εν κινήσει. Μια διπλή καμπύλη αναδιπλασιασμένη και παραμορφωμένη με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή, μετατρέπεται σε τρισδιάστατο χώρο. 5

Εικ. 2 : ARONOFF CENTER - CINCINNATI, OHIO Ο χώρος αποκαλύπτεται μέσα από αναλογίες που συνεχώς μεταβάλλονται. Ο ίδιος ο αρχιτέκτονας αναφερόμενος σε αυτό το έργο του το ορίζει ωσάν «μια αδύναμη διαμόρφωση, μετρημένη, αλλά αισθητικά ελεύθερη». ΤΟ ΚΕΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΠΑΓΕΣ Εικ. 3 : Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΓΕΝΟΒΑΣ ΕΛΒΕΤΙΑ Σύμφωνα με τον Εisenman οι χώροι δημιουργούνται από τη συμπίεση του κενού από το συμπαγές και του κενού από το κενό. Όταν το συμπαγές συμπιεστεί και παραμορφωθεί, το κενό τροποποιείται, αντιδρά με την παραμόρφωσή του και αντιτίθεται στην αντενεργή δύναμη. Έντονη παρουσία των εννοιών αυτών συναντάμε στη βιβλιοθήκη της Γένοβας. H ΤΕΧΝΙΚΗ MORPHING Πρόκειται για μια τεχνική μεταβολής επιλεγόμενων μορφών. Το ζητούμενο είναι να μην υπερισχύσει καμμία από τις μορφές αυτές. Σχέση υπάρχει μόνο μεταξύ των επικαλυπτόμενων μορφών και όχι μεταξύ των μορφών και του εδάφους. Ο Εisenman δημιουργεί ένα νέο σύστημα σχέσεων μεταξύ ιδιωτικών και δημοσίων χώρων. Κτίρια διαφορετικής τυπολογίας προσαρμόζονται εύκολα στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της ζωής. 6

Ο «ΜΕΤΑΞΥ» ΧΩΡΟΣ Σε πολλές μελέτες του, ο Εisenman, σχεδιάζει συμπληρώνοντας και επαναχρησιμοποιώντας το κενό. Μελετά όλους τους πιθανούς συνδυασμούς του «μεταξύ» χώρου, ακόμα και μέσα στα ίδια του τα κτίρια, δίνοντάς του διαφορετικό ορισμό κάθε φορά. Χαρακτηριστικά έργα που υπογραμμίζουν αυτή τη μέθοδο σχεδιασμού αποτελούν το Wexner Center οf the Arts και το Aronoff Center. Εικ. 4 : WEXNER CENTER, OHIO Το Wexner Center for the Arts θεωρείται πρωτοποριακό κτίριο. Συνδέει την ακαδημαϊκή κοινότητα του Πανεπιστημίου με την κοινότητα της Κολομβίας εισάγοντας στο χώρο ένα νέο κεντρικό άξονα. Ταυτόχρονα αποτελεί μία παρέμβαση ανάμεσα σε δύο γειτονικά κτίρια της Πανεπιστημιούπολης. ΟΙ ΥΓΡΟΙ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΙ Σύμφωνα με τον Eisenman, τα διαγράμματα υγρών κρυστάλλων δίνουν τη δυνατότητα παραγωγής παραμορφώσεων ικανών να δημιουργήσουν χώρο. Χρήση της μεθόδου των υγρών κρυστάλλων έχει γίνει στη μελέτη της Εκκλησίας στη Ρώμη και των Γραφείων B.F.L. Software Limited στην Ινδία. Στην Εκκλησία της Ρώμης, τα διαγράμματα δείχνουν πως οι μορφές της εκκλησίας αναπτύσσονται με βάση τη μοριακή σειρά των κρυστάλλων. Η μορφή της εκκλησίας εξελίσσεται έξω από το έδαφος, γίνεται μεσολαβητής ανάμεσα στη φύση και το Θεό. Η ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ BOOLE Ο κύβος Boolean είναι το θεμελιώδες γεωμετρικό μοντέλο που σχετίζεται με τη λειτουργία των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Οι κορυφές του τρισδιάστατου κύβου, αναπαριστάνουν όλους τους πιθανούς συνδυασμούς των ψηφίων 0,1 από τους οποίους οργανώνονται αργότερα γραμμές. Η οργάνωση του χώρου γίνεται με μαθηματικές πράξεις που ρυθμίζουν τη σύνδεση, το διαχωρισμό και την παραμόρφωση των μορφών. 7

Εικ. 5 : (C.M.P.I.), PITTSBURGH, PENΝSYLBANIA Το σχέδιο για το Ερευνητικό Ινστιτούτο Garnegie Mellon (C.M.P.I.), στο Pittsburgh αποτελεί εμβληματικό παράδειγμα παραμόρφωσης μέσω του κύβου Boolean. Κάθε κτίριο είναι κατασκευασμένο από το ταίριασμα δύο κύβων. Κάθε ζευγάρι κύβων αποτελείται από δύο στερεούς κύβους (ορατά σχήματα) και δύο κυβικά πλαίσια (εσωτερικές κατασκευές) το μήκος των οποίων εξαρτάται από τις διαστάσεις του μέτρου (εμβάτη) που ορίζει τον αρχιτεκτονικό χώρο. Η ΑΠΟΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ Στην αρχιτεκτονική του Εisenman γίνεται συχνά αναφορά στην έννοια της αποσταθεροποιήσεως, ή αλλιώς της συμμετοχή του σώματος. Πρόκειται για το ξεπέρασμα της οπτικής εμπειρίας και την αντικατάσταση της από την απτή συναισθηματική εμπειρία βασιζόμενη στις αισθήσεις. ημνηση τηλληψης ενός σπιτιού γ ο οποίο ο...//.///ψε ένα κληλ.//επίδραση..,,πππ ε.ννέα κύβων που απαρτίζουν ένα δφφφφιλυναμικό πε.//. 8

EISENMAN - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Ο Eisenman διαφωνεί με τον όρο «μεταμοντερνισμός», πιστεύοντας πως ποτέ δεν υπήρξε μοντέρνα αρχιτεκτονική. Τον ισχυρισμό του βασίζει στο γεγονός ότι η σχέση μεταξύ λειτουργίας και μορφής αποτέλεσε χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής από την περίοδο της Αναγέννησης. Η ανθρωπιστική αρχιτεκτονική αναζητούσε μία ισορροπία ανάμεσα στη μορφή και τη λειτουργία. Ωστόσο, μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, η κατασκευή άρχισε να υπακούει στο μοντέλο «η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία». Η προγραμματισμένη χρήση ενός κτιρίου καθόριζε τη μορφή και τον όγκο του. Σύμφωνα με τον Eisenman, ο φονξιοναλισμός του 20ου αιώνα, δίνοντας έμφαση στον προσδιορισμό της μορφής από τη λειτουργία, αποτελεί περισσότερο μία προέκταση των ανθρωπιστικών πεποιθήσεων παρά κάτι πραγματικά μοντέρνο. Ο αρχιτέκτοντας θεωρεί ότι, προκειμένου να φανερωθεί η «ευαισθησία του μοντέρνου», πρέπει να αποδεσμευτούμε από την θεώρηση της «λειτουργίας» ως βασικής αρχής της κατασκευής. Η αρχιτεκτονική γλώσσα που αναζητά ο Eisenman φαίνεται να προκύπτει από την η απέκδυση των καθιερωμένων αρχιτεκτονικών στυλ του παρελθόντος. Πρόκειται για μια νέα αρχιτεκτονική γλώσσα όπου η μορφή εμπνέει την ίδια τη μορφή. Η μορφή στην αρχιτεκτονική του Eisenman εκφράζει τις ιδέες που προέκυψαν από την έρευνά του στην κοινωνία. Υπέβαλε τη «μορφή» αυτή καθεαυτή σε συνεχή αναθεώρηση μέσω μιας σειράς χειρισμών (όπως μετατροπή, αποσύνθεση, αλλαγή, αναδίπλωση) δημιουργώντας νέες δυνατότητες. Εικ. 6 : ΗΟUSE III Εικ. 7: HOUSE VI, CORNWALL, USA Στα σχέδια του House III και House VI ο σχεδιασμός της μορφής έκανε εφικτής την ελεύθερη εκμετάλλευση του χώρου. Για τον Eisenman η αρχιτεκτονική οφείλει να επανεξεταστεί και για να γίνει αυτό πρέπει να πειραματιστούμε με μια μετακριτική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική 9

πρέπει να είναι ικανή να εξετάσει τόσο τον παραδοσιακό τρόπο της έκφρασης νοήματος, όσο και την επίλυση του προβλήματος της λειτουργίας. ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ Ο Eisenman πάντα εστίαζε σε παραλλήλους ανάμεσα στα έργα του και στις αρχές τις φιλοοσοφίας. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στο έργο του «FIN D OU T HOU S». Οι θεωρίες των Nietzsche, Derrida, Kipnis, Vidler και Wingler είναι εκείνες που κυρίως επηρέασαν το έργο του. ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ ΣΤΟ FIN D OU T HOU S Η σημασία του FIN D OU T HOU S έγκειται στην αντιληπτική διαδικασία παρουσίας και απουσίας, στη «διαδικασία μιας πράξης αποσύνθεσης» όπως ο ίδιος ορίζει στο άρθρο του «Η ματαιότητα των αντικειμένων». Με την αμφισβήτηση της ίδιας της σύνθεσής του, το FIN D OU T HOU S αποδομείται για να δημιουργηθεί εκτενέστερα. Η αμφισβήτηση της προέλευσης του ξεκινά με την επιλογή της μορφής «Γ», η οποία αποτελεί ασταθή γεωμετρική μορφή. Ο σχεδιασμός του Eisenman ξεκινά από ένα ασταθές στοιχείο. Το FIN D OU T HOU S μοιάζει ακαθόριστο. Ο Eisenman το περιγράφει: «αιωρούμενο ανάμεσα στην υποστήριξη και την εφημερία, η κατάσταση του αντικειμένου είναι εν μέρει παρουσία, εν μέρει απουσία. Είναι ένα αντικείμενο σε εξέλιξη το οποίο ξεκίνησε από το πουθενά και καταλήγει στο πουθενά, υπάρχει στο παρόν της απουσίας και της παρουσίας, αιωρείται ανάμεσα στη λογική και την τρέλα, ανάμεσα στην τέχνη και τον παραλογισμό». H αρχιτεκτονική του Eisenman θα μπορούσε να ερμηνευτεί με Νιτσεϊκούς όρους ως «μια διαδικασία αυτό-υπερβαινόμενη» μια και ο βασικός σκοπός της αρχιτεκτονικής του είναι η συνεχής ανάλυση. Η αρχιτεκτονική για τον Eisenman είναι μία πράξη κριτικής. Ο αρχιτέκτονας μετατρέπει τους κριτικούς του στοχασμούς σε μία αρχιτεκτονική που χαρακτηρίζεται από συνεχή ανάπτυξη. Ο Kant ορίζει την κριτική ως «κατάσταση που καθιστά την ύπαρξη δυνατή», ορισμός που μεταφέρει την αρχιτεκτονική έξω από τη σφαίρα του χρήσιμου και σημαντικού. 10

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο κάναβος ήταν η οργανωτική αρχή του αρχικού έργου του Eisenman. Μια σειρά από κτίρια θεωρήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν σαν αυτόνομα και αυτόαναφερόμενα, σαν πράξεις μαθηματικής παγκοσμιότητας, ανεξάρτητα από το ανθρώπινο περιεχόμενο ή λειτουργία. Οι κατασκευές είναι ψυχρά ορθολογιστικές, ο ορθολογισμός τους είναι καθολικά αυτό-αναφερόμενος και σκόπιμα προκλητικός στις ανθρώπινες ευαισθησίες γύρω από την κομψότητα, την ομορφιά και την άνεση. Η αρχιτεκτονική του Eisenman φαίνεται να είναι προϊόν αποδεκτού μηδενισμού, μιας καταπιεσμένης συναίσθησής του από μια ανεπανόρθωτη αποξένωση από την αλήθεια. Κάνει μια προσπάθεια να υποσκάψει τον άνθρωπο που είναι προσανατολισμένος στο στόχο του δημιουργώντας μια αρχιτεκτονική γεννημένη από μια καθαρή διαδικασία. Προτείνει μία αντι-αρχιτεκτονική που όμως έχει αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Κάνει κριτική στον ανθρωποκεντρισμό, την αισθητική και τη λειτουργικότητα. Χειρίζεται την απουσία και την παρουσία με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτύχει να μετατρέψει την αποικοδόμηση από μέθοδο ανάλυσης σε μέθοδο σύνθεσης. O Eisenman αναπτύσσει μία αρχιτεκτονική που είναι αποτέλεσμα μιας αποκεντρωτικής διαδικασίας, που είναι πλήρης γνώση της απώλειας των αληθειών οι οποίες συνεχώς και επίμονα αποδομούνται. Προτείνοντας μια αρχιτεκτονική διαδικασία που είναι εκ φύσεως το αρνητικό της κλασικής, αποκαλύπτει (ή αποδομεί) σχέσεις κρυμμένες στη δομή του αντικειμένου. Ο Eisenman έχει υψώσει τα μεταμοντέρνα όρια με τη δημιουργία μιας αρχιτεκτονικής που μερικοί θεωρούν όρια στο μηδενισμό. Τα σχέδιά του, όπως η ίδια η κοινωνία, φαίνονται να είναι σε μία κατάσταση προσωρινής αναγκαιότητας ή κίνησης..//. 11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 01. Φιλοσοφία-Τέχνη-Αισθητική, Εισαγωγικά σημειώματα, Νικήτας Χιωτίνης 02. Diagram Diaries, Peter Eisenman 03. Digital Eisenman An Office of the Electronic Era, Luca Galofaro 04. Site από το Internet: Notes on Digital Eisenman An Office of the Electronic Era, Luca Galofaro 05. Site από το Internet: Study the Works of Peter Eisenman? Why?, Andrianna Rossi, Nexus Network Journal 06. Site από το Internet: The Interview That Peter Eisenman Refused, Andres Duany, Urban Journal, Metropolis Magazine 06. Site από το Internet: The Wexner Center, Mark Lamster, Metropolis Magazine 08. Site από το Internet: Architronic, Founding Nietzsche in the Fin D Ou T Hous, William T. Willoughby, Kent State University 09. Site από το Internet: Peter Eisenman Biography, Illinois Institute of Technology 10. Site από το Internet: Peter Eisenman, Eisenman Architects, New York 11. Site από το Internet: Eisenman.info/biography 12. Site από το Internet: Peter Eisenman Great Buildings Online 13. Site από το Internet: Peter Eisenman and the Architecture of Therapeutic 14. Site από το Internet: Eisenman Info Research, Research Links 15. Site από το Internet: Presidential Lectures: Peter Eisenman 16. Site από το Internet: Presidential Lectures: Peter Eisenman: Essays: Project Gallery, Peter Eisenman, Project Descriptions and Gallery 17. Site από το Internet: Αθηνά Σταυρίδου: Απόσπασμα από τη διπλωματική μου εργασία με τίτλο: «Ο χώρος χωρίς ιδιότητες / Μια άλλη όψη του δυνητικού χώρου», Οκτώβριος 2000 / Υπεύθυνος καθηγητής: Δημήτρης Παπαλεξόπουλος 12