Γιώργος Μυλωνάς Η πανούκλα της Ασδώδ

Γιώργος Μυλωνάς Η πανούκλα της Ασδώδ ΚΑΙ ἀλλόφυλοι ἔλαβον τὴν κιβωτὸν τοῦ Θεοῦ καὶ εἰσήνεγκαν αὐτὴν ἐξ Αβενέζερ εἰς Αζωτον. 2 καί ἔλαβον ἀλλόφυλοι τὴν κιβωτὸν Κυρίου καὶ εἰσήνεγκαν αὐτὴν εἰς οἶκον Δαγὼν καὶ παρέστησαν αὐτὴν παρὰ Δαγών. 3 καὶ ὤρθρισαν οἱ Αζώτιοι καὶ εἰσῆλθον εἰς οἶκον Δαγὼν καὶ εἶδον καὶ ἰδοὺ Δαγὼν πεπτωκὼς ἐπὶ πρόσωπον αὐτοῦ ἐνώπιον κιβωτοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ ἤγειραν τὸν Δαγὼν καὶ κατέστησαν εἰς τὸν τόπον αὐτοῦ. καὶ ἐβαρύνθη χεὶρ Κυρίου ἐπὶ τοὺς Αζωτίους καὶ ἐβασάνισεν αὐτοὺς καὶ ἐπάταξεν αὐτοὺς εἰς τὰς ἕδρας αὐτῶν, τὴν Αζωτον καὶ τὰ ὅρια αὐτῆς. 4 καὶ ἐγένετο ὅτε ὤρθρισαν τὸ πρωΐ, καὶ ἰδοὺ Δαγὼν πεπτωκὼς ἐπὶ πρόσωπον αὐτοῦ ἐνώπιον κιβωτοῦ διαθήκης Κυρίου, καὶ ἡ κεφαλὴ Δαγὼν καὶ ἀμφότερα τὰ ἴχνη χειρῶν αὐτοῦ ἀφῃρημένα ἐπὶ τά ἐμπρόσθια ἀμαφὲθ ἕκαστον, καὶ ἀμφότεροι οἱ καρποὶ τῶν χειρῶν αὐτοῦ πεπτωκότες ἐπὶ τὸ πρόθυρον, πλὴν ἡ ράχις Δαγὼν ὑπελείφθη. 5 διὰ τοῦτο οὐκ ἐπιβαίνουσιν οἱ ἱερεῖς Δαγὼν καὶ πᾶς ὁ εἰσπορευόμενος εἰς οἶκον Δαγὼν ἐπὶ βαθμὸν οἴκου Δαγὼν ἐν Αζώτῳ ἕως τῆς ἡμέρας ταύτης, ὅτι ὑπερβαίνοντες ὑπερβαίνουσι. 6 καὶ ἐβαρύνθη ἡ χεὶρ Κυρίου ἐπὶ Αζωτον, καὶ ἐπήγαγεν αὐτοῖς καὶ ἐξέζεσεν αὐτοῖς εἰς τὰς ναῦς, καὶ μέσον τῆς χώρας αὐτῆς ἀνεφύησαν μύες, καὶ ἐγένετο σύγχυσις θανάτου μεγάλη ἐν τῇ πόλει. 7 καὶ εἶδον οἱ ἄνδρες Αζώτου ὅτι οὕτως, καὶ λέγουσιν ὅτι οὐ καθήσεται κιβωτὸς τοῦ Θεοῦ Ισραὴλ μεθ ἡμῶν, ὅτι σκληρὰ χεὶρ αὐτοῦ ἐφ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ Δαγὼν θεὸν ἡμῶν. 8 καὶ ἀποστέλλουσι καὶ συνάγουσι τοὺς σατράπας τῶν ἀλλοφύλων πρὸς αὐτοὺς καὶ λέγουσι τί ποιήσωμεν τῇ κιβωτῷ Θεοῦ Ισραήλ; καὶ λέγουσιν οἱ Γεθαῖοι μετελθέτω κιβωτὸς τοῦ Θεοῦ πρὸς ἡμᾶς καὶ μετῆλθε κιβωτὸς τοῦ Θεοῦ Ισραὴλ εἰς Γέθ. 9 καὶ ἐγενήθη μετὰ τὸ μετελθεῖν αὐτὴν καὶ γίνεται χεὶρ Κυρίου τῇ πόλει, τάραχος μέγας σφόδρα, καὶ ἐπάταξε τοὺς ἄνδρας τῆς πόλεως ἀπὸ μικροῦ ἕως μεγάλου καὶ ἐπάταξεν αὐτοὺς εἰς τὰς ἕδρας αὐτῶν, καὶ ἐποίησαν οἱ Γεθαῖοι ἑαυτοῖς ἕδρας. 10 καὶ ἐξαποστέλλουσι τὴν κιβωτὸν τοῦ Θεοῦ εἰς Ασκάλωνα. καὶ ἐγενήθη ὡς εἰσῆλθε κιβωτὸς Θεοῦ εἰς Ασκάλωνα, καὶ ἐβόησαν οἱ Ασκαλωνῖται λέγοντες τί ἀπεστρέψατε τὴν κιβωτὸν τοῦ Θεοῦ Ισραὴλ πρὸς ἡμᾶς θανατῶσαι ἡμᾶς καὶ τὸν λαὸν ἡμῶν; 11 καὶ ἐξαποστέλλουσι καὶ συνάγουσι τοὺς σατράπας τῶν ἀλλοφύλων καὶ εἶπον ἐξαποστείλατε τὴν κιβωτὸν τοῦ Θεοῦ Ισραήλ, καὶ καθισάτω εἰς τὸν τόπον αὐτῆς καὶ οὐ μὴ θανατώσῃ ἡμᾶς καὶ τὸν λαὸν ἡμῶν 12 ὅτι ἐγενήθη σύγχυσις ἐν ὅλῃ τῇ πόλει βαρεῖα σφόδρα, ὡς εἰσῆλθε κιβωτὸς Θεοῦ Ισραὴλ ἐκεῖ, καὶ οἱ ζῶντες καὶ οὐκ ἀποθανόντες ἐπλήγησαν εἰς τὰς ἕδρας, καὶ ἀνέβη ἡ κραυγὴ τῆς πόλεως εἰς τὸν οὐρανόν 1. 1 / 7

Το 1631 ο Νικόλαος Πουσσέν φιλοτέχνησε την πανούκλα της Ασδώδ 2, έργο που αποκρυσταλλώνει πολλές από τις ιδέες του «πατέρα» της γαλλικής ακαδημίας. Στην ηλικία των τριάντα εφτά ετών κι έχοντας ήδη καθιερωθεί στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ρώμης από μνημειώδη έργα, όπως ο Θάνατος του Γερμανικού και το Μαρτύριο του Αγίου Εράσμου, ο Πουσσέν διαλέγει από την ενότητα της Παλαιάς Διαθήκης ένα θέμα ζωντανό στους χρόνους του ζωγραφίζει μια πόλη, που μαστίζεται από επιδημία. Την εποχή εκείνη κι ενώ συνέβαινε ο Τριακονταετής πόλεμος στην Ευρώπη 3, σημειώθηκε έκρηξη επιδημίας, καθοριστική για την κυριαρχία νέων δυνάμεων στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή. Στον πόλεμο αυτό συμμετείχε η πατρίδα του Πουσσέν Γαλλία, με τον καρδινάλιο Ρισελιέ να οδηγεί τους συμπατριώτες του στο πλευρό των προτεσταντών Σουηδών, ενώ ενεπλάκησαν και οι Ιταλοί της Πάρμας και της Σαβοΐας. Η Ευρώπη δηλαδή, στο πρώτο μισό του 17ου αι. γνωρίζει συνθήκες εξαθλίωσης, τρομαχτικής ανέχειας και δοκιμάζεται από την πανώλη που αποδεκατίζει πόλεις ολόκληρες Η πανούκλα της Ασδώδ είναι μια σκηνή, όχι ξένη στα μάτια του Ευρωπαίου της εποχής 4. Ξέχωρα όμως από το κλίμα της περιόδου, ο Πουσσέν, προτού φιλοτεχνήσει το έργο στα τέλη του 1630, δοκιμάστηκε ο ίδιος από μια σοβαρή ασθένεια, πιθανότατα από σύφιλη. Η έλλειψη ιατρικών γνώσεων της εποχής και οι επακόλουθες δεισιδαιμονικές προλήψεις είχαν καταστήσει τη σύφιλη αρρώστια θανατηφόρο, που είχε λάβει διαστάσεις επιδημίας. Η προσωπική περιπέτεια του καλλιτέχνη είναι πιθανό να αποτυπώθηκε στο έργο που εξετάζουμε 5. το έργο στο χρόνο Ο Πουσσέν αποτυπώνει μια σκηνή από τα βιβλία του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης, το Α' Βασιλειών (ή Α' Σαμουήλ όπως λέγεται στην εβραϊκή βίβλο) 6. Στις σελίδες του βλέπουμε την ιστορία του Ισραηλιτικού λαού από το τέλος της εποχής των Κριτών μέχρι το τέλος της βασιλείας του Δαβίδ (1020-961 π.χ.). Ειδικότερα, στο χωρίο που μας ενδιαφέρει, έχουμε μια διήγηση που αφορά στην Κιβωτό της Διαθήκης. Εκεί, ο συγγραφέας των Βασιλειών επιχειρεί να δείξει την ανωτερότητα του Γιαχβέ σε σχέση με τις θεότητες των γειτονικών λαών 7. 2 / 7

δράση του έργου 8 Οι Φιλισταίοι πήραν την κιβωτό του Θεού και την έφεραν από την Έβεν-Έζερ στην Ασδώδ, στο ναό του Θεού τους Δαγών 9. Τη άλλη μέρα το πρωί, όταν σηκώθηκαν οι κάτοικοι της Ασδώδ, είδαν το Δαγών να είναι πεσμένος με το πρόσωπο καταγής, μπροστά στην Κιβωτό του Κυρίου. Τον πήραν, λοιπόν, και τον έστησαν πάλι στη θέση του. Την άλλη μέρα το πρωί, όταν σηκώθηκαν, πάλι ο Δαγών ήταν πεσμένος με το πρόσωπο καταγής, μπροστά στην Κιβωτό του Κυρίου. Το κεφάλι του ήταν κομμένο, το ίδιο και οι παλάμες των χεριών του, και βρίσκονταν στο κατώφλι. Μόνο το σώμα του είχε μείνει σώο. Γι αυτό οι ιερείς του Δαγών και όλοι όσοι μπαίνουν στο ναό του στην Ασδώδ, δεν πατούν το κατώφλι του ναού. η αφήγηση του Πουσσέν Η πανούκλα της Ασδώδ μπορεί να διακριθεί σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο, μας εισάγει από τα δεξιά ένα νεαρό αγόρι με λευκό χιτώνιο, όπου με το δεξί χέρι δείχνει στο μέσον του έργου μια φρικώδη σκηνή. Παρά τον αποτροπιασμό του διπλανού άνδρα, που καλύπτει το πρόσωπο με το ένα χέρι και με το άλλο προσπαθεί να προφυλάξει το παιδί, το αγόρι έχει μια κίνηση όλο χάρη, παράταιρη κι εντελώς απόκοσμη για τον χαρακτήρα του έργου. Ο μικρός άγγελος, μια φιγούρα ξένη στο γενικό χαλασμό, αποκαλύπτει την ιστορικότητα ενός γεγονότος, λες κι έχει συνείδηση μιας μαρτυρίας σημαντικής. Κεντρικά πρόσωπα, στο μέσον της σκηνής, είναι το πτώμα μια νεαρής στα χρόνια μάνας με το νεκρό μωρό της. Τα δύο σώματα με τη γύμνια τους και τον τρόπο που είναι ριγμένα στο δρόμο συμπυκνώνουν όλο το νόημα του έργου είναι θύματα μιας αρρώστιας θανατηφόρας, όπως φαίνεται ταχύτατα μεταδιδόμενης. Ο Πουσσέν κατορθώνει κι ενεργοποιεί με τρόπο δραστικό αισθήματα φρίκης κι αποτροπιασμού του θεατή. Το γκρίζο, φαιό χρώμα των πτωμάτων κάνει σκληρή αντίθεση με το κόκκινο του ενδύματος της μάνας, που μόλις και κάνει να ξεχωρίζει από το κεφάλι το δεύτερο ζωντανό ωστόσο- μωρό της. Η διάταξη των σωμάτων είναι τέτοια, ώστε να δίνει βάθος στον πίνακα και κατευθύνει το κοινό κι από τις δυο μεριές του έργου, αριστερά και δεξιά, στο συγκεντρωμένο πλήθος, που βρίσκεται στο δεύτερο επίπεδο. Πάνω από τα πτώματα ένας σκυμμένος, γυμνός από τη μέση και πάνω άνδρας, θρηνεί μπροστά στη δραματική σκηνή και, προτάσσοντας το αριστερό χέρι για ν ακουμπήσει, δείχνει τσακισμένος από το γεγονός. Η ανδρική φιγούρα αποδίδεται με λευκό τουρμπάνι και πορτοκαλί χιτώνιο, τα ίδια χρώματα που φέρει και ο δεύτερος μάρτυρα της σκηνής από τα δεξιά, δημιουργώντας μια χρωματική ενότητα. Ανάμεσά τους δύο ανδρικές φιγούρες, ζωγραφισμένες μπροστά και πίσω από το σπασμένος μέλος ενός κίονα, μοιάζουν αληθινά ερείπια, θύματα κι αυτά της επιδημίας, θυμίζοντας εξαθλιωμένους του Ζερικώ 10. 3 / 7

Το πρώτο επίπεδο κλείνει στ αριστερά μ έναν άνδρα που, πεσμένος κι αυτός στο έδαφος, ψυχορραγεί. Το ελαφρώς ανασηκωμένο χέρι είναι αποκαλυπτικό υποφέρει από εξαιρετικά επώδυνη ασθένεια. Ο ποντικός μάλιστα που διακρίνεται πάνω και πίσω από την ανδρική φιγούρα μας φανερώνει πως δοκιμάστηκε η Ασδώδ, τον τρόπο δηλαδή μετάδοσης της επιδημίας. Δίπλα, με το κεφάλι γερμένο στον ετοιμοθάνατο και το σώμα κατά μέτωπο στο θεατή, ο Πουσσέν μας δίνει έναν νεαρό άνδρα στην ίδια σχεδόν στάση με τον άνδρα που είναι μαζί με το παιδί στα δεξιά του έργου. Έτσι, «αρχιτεκτονικά» βαλμένες αυτές οι δύο φιγούρες, κλείνουν την πρώτο σκηνή και ξεχωρίζουν το πρώτο επίπεδο από το δεύτερο εκεί, συναντούμε το συγκεντρωμένο πλήθος μπροστά από το ναό της Ασδώδ. Ο ναός αυτός, αρχαιοπρεπής, με μια ανάγλυφη παράσταση στα πλαϊνά και δυο εντυπωσιακούς στην όψη κίονες με κιονόκρανα κορινθιακά, έχει στην είσοδο τα δύο θεϊκά σύμβολα. Από τη μια, το σπασμένο άγαλμα του Δαγών, με τον κορμό ριγμένο πάνω στο βάθρο και το κεφάλι με το χέρι στο πάτωμα, κι αντικριστά η Κιβωτός. Μπροστά στο ναό, ακριβώς στο κέντρο του έργου, βρίσκεται μια ομάδα ανθρώπων, πιθανότατα ιερέων. Αναστατωμένο το πλήθος, με τα χέρια ανασηκωμένα κι εκφράσεις έκπληξης κι αγωνίας, ζητά εξηγήσεις. Δεξιοτεχνικά ζωγραφισμένη η ομάδα σχηματίζει κύκλο. Τα έντονα χρώματα και το τουρμπάνι ενός φανερώνουν ανατολίτικο ένδυμα. Το δράμα της πόλης στα δεξιά του δεύτερου επιπέδου αποκαλύπτεται στα σκαλιά του κτιρίου. Δύο άνδρες μεταφέρουν ένα πτώμα κι ένας άρρωστος με βαθιά έκφραση πόνου ζητά βοήθεια. Κι εδώ ο Πουσσέν κάνει φανερή την αιτία του κακού, βάζοντας ένα ποντίκι ως υπενθύμιση για τις συνθήκες μετάδοσης της επιδημίας. Στο τρίτο επίπεδο βλέπουμε την αγάπη του ζωγράφου για τα περικαλλή κτίρια. Η πόλη της Ασδώδ δε μοιάζει καθόλου βιβλική, αλλ αντιθέτως, ένδοξη πόλη των ελληνιστικών χρόνων. Η Στοά από τα δεξιά κι ο δρόμος στο κέντρο που καταλήγει σε ένα πυραμιδοειδές κτίσμα φανερώνουν τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια της Ασδώδ παράλληλα, όμως, υπηρετούν την αίσθηση του βάθους στο έργο. Κατά μήκος του δρόμου έχουμε θύματα της πανούκλας, ενώ τρεις φιγούρες επάνω στη Στοά στέκονται μάρτυρες της συμφοράς που έπεσε στην πόλη. Ένας σύγχρονος του Πουσσέν, ο Άντζελο Καροσέλι (Angelo Caroselli 1585-1652) αντέγραψε τον πίνακα, με σημαντικές όμως, διαφορές στο τρίτο επίπεδο 11. σκέψεις για το έργο 4 / 7

Στην Πανούκλα της Ασδώδ συμπυκνώνονται βασικές αρχές της ζωγραφικής του Πουσσέν. Το σχέδιο, προσεκτικά μελετημένο, είναι αποκαλυπτικό της δεξιοτεχνίας του Γάλλου ζωγράφου, ενώ το χρώμα, χωρίς εξάρσεις και υπερβολές, δίνει στη σκηνή ζωντάνια και πνοή. Πιο εντυπωσιακός ακόμη, δείχνεται ο Πουσσέν στο composition. Εκεί, με αυτοπεποίθηση ο δημιουργός προτάσσει σε πρώτο πλάνο μια σκηνή σκληρού ρεαλισμού, χωρίς γλυκερούς δραματισμούς. Έξοχο όσο κι αινιγματικό είναι το πιτσιρίκι στην άκρη του έργου, ενώ, παρά την ισχυρή παρουσία των νεκρών, ο θεατής γίνεται ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας, νιώθει τον τρόμο, «μυρίζει» τα πτώματα. Μάστορας και στη σκηνοθεσία, ο Πουσσέν ξετυλίγει σε δεύτερο επίπεδο τη storia, αφού κατορθώνει κι αποσπά το ενδιαφέρον του κοινού. Θεατρικά βαλμένα τα πρόσωπα ίσως περισσότερο απ όσο θα έπρεπε αποκαλύπτουν τί έχει συμβεί. Σκηνογραφικά, τέλος, τόσο στο βωμό, όσο και στα κτίρια του φόντου, ο Πουσσέν βάζει το κέφι και την αγάπη του για την κλασική τέχνη. Έργο ωριμότητας, με φανερές τις ζωγραφικές κατακτήσεις, δεν είναι τυχαίο πως την ίδια χρονιά (1631) δίνει στον καλλιτέχνη την αναγνώριση από τους ομότεχνούς του και τη διάκριση στην Accademia di San Luca 12. [αρχή] Σημειώσεις 1 Από Μυριόβιβλο Βιβλιοθήκη 2 Nicolas Poussin Chronology 3 Ο Τριακονταετής Πόλεμος έλαβε χώρα από το 1618 ως το 1648, κυρίως στα εδάφη της σημερινής Γερμανίας και έφερε σε σύγκρουση τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ο φόβος όμως της ανόδου των Αψβούργων στους σημαντικότερους θρόνους της Ευρώπης Ο Τριακονταετής πόλεμος υπήρξε ο τελευταίος σημαντικός θρησκευτικός πόλεμος στην Ευρώπη. 4 Τον Οκτώβριο του 1347 γενοβέζικα εμπορικά πλοία που προσέγγισαν το λιμάνι της Μεσίνας στην Σικελία, γεμάτα ετοιμοθάνατους και νεκρούς, μετέφεραν στην Ευρώπη από το λιμάνι της Κάφας στην Μαύρη Θάλασσα, την ασθένεια της πανώλης[1]. Η ασθένεια αυτή είχε δύο μορφές: τη βουβωνική (ή σηψαιμική) και την πνευμονική. Μεταδιδόταν ακαριαία και 5 / 7

βοηθούμενη από τις κακές συνθήκες υγιεινής, την έλλειψη ιατρικών γνώσεων της εποχής και τις επακόλουθες δεισιδαιμονικές προλήψεις, στις αρχές του 1348 είχε ήδη διαδοθεί από την Ιταλία, σε όλη την κεντρική Γαλλία, μέχρι τον χειμώνα του ιδίου έτους στην νότια Αγγλία και στη συνέχεια στις Κάτω Χώρες. Συνέπεια της επιδημίας ήταν να χαθεί σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού στην Ευρώπη. Η επιδημία ξαναχτύπησε και στα επόμενα χρόνια του 14ου αιώνα, με μικρά χρονικά διαλείμματα, αναιρώντας έτσι ολοκληρωτικά την δημογραφική αύξηση που είχε σημειωθεί στα μέσα του 13ου αιώνα. Η ασθένεια που έπληξε τους περισσότερους ανθρώπους μέσα στους επόμενους αιώνες ήταν η πανώλη ή πανούκλα. Αυτή μεταδίδεται με το βάκιλο του Γιερσέν και σε ορισμένες περιοχές είναι ενδημική, δηλαδή υπάρχει στον πληθυσμό αλλά με χαμηλό δείκτη μετάδοσης. Εξελίσσεται σε επιδημική λαμβάνοντας βουβωνική μορφή, με θνησιμότητα από 60 έως 80%, ή την πνευμονική, με ποσοστό θνησιμότητας σχεδόν 100%.Μια νέα έκρηξη σημειώθηκε στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα, στη διάρκεια του Τριακονταετούς Πολέμου. Η δεύτερη επιδημία πανούκλας ήταν καθοριστική για την κυριαρχία νέων δυνάμεων στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή, όπως η Γαλλία και η Αγγλία, με αποτέλεσμα να παρακμάσει η Ισπανία, αφού είχε αποδεκατιστεί από την ασθένεια. 5 Nicolas Poussin Chronology 6 Α' Βασιλειών 7 Ιστορίες της Βίβλου (όσα δε μας μαθαίνουν στο κατηχητικό) 8 Η Αγία Γραφή Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα, Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, Εμμ. Μπενάκη Αθήνα 9 Ο συγγραφέας των Βασιλείων επιχειρεί να δείξει την ανωτερότητα του Γιαχβέ σε σχέση με τις θεότητες των γειτονικών λαών. Ο Δαγών αναπαριστάται μισός άνθρωπος-μισός ψάρι. Η αρχική εξήγηση είναι ότι η λέξη σημαίνει: αυτός που μοιάζει με ψάρι. Οι Φιλισταίοι, παραθαλάσσιος λαός εγκατεστημένος στην περιοχή της Χανάαν, εικάζεται ότι κατάγονται από την Κρήτη. Άλλοι ισχυρίζονται ότι προέρχεται από την εβραϊκή λέξη Δαγάν, που σημαίνει καλαμπόκι και θεωρούν ότι ο Δαγών ήταν θεότητα της γεωργίας. 6 / 7

10 Gericault Jean-Louis-Thiodore (1791-1824) Η Σχεδία της Μέδουσας 11 Ο Καροσέλι αδιαφορεί για τα μεγαλοπρεπή κτίσματα, δίνει σαφώς μεγαλύτερο πλάτος στο δρόμο κι αφήνει απλώς στο βάθος του ορίζοντα την πυραμίδα. 12 Nicolas Poussin Chronology [αρχή] 7 / 7