Κογκίδου ήµητρα Χαιρετισµός στην ηµερίδα του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης στο Α.Π.Θ. ΦΥΛΟ, ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ Κατά τα δύο προηγούµενα ακαδηµαϊκά έτη το Α.Π.Θ. προσφέρει ένα πρόγραµµα προπτυχιακών σπουδών για θέµατα φύλου και ισότητας στο πλαίσιο του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, ράση 4.2.1Β. Στόχος του προγράµµατος αυτού είναι η προώθηση και η προαγωγή της ισότητας των φύλων µέσω της διερεύνησης της κοινωνικής κατασκευής του φύλου και της επίδρασης των κατά φύλα διαφορών και ανισοτήτων στην παραγωγή της γνώσης, στη δόµηση των κυρίαρχων επιστηµονικών παραδειγµάτων και στη δηµιουργία µηχανισµών νοµιµοποίησης και αναπαραγωγής τους. Ειδικότερα, το πρόγραµµα στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των νέων επιστηµόνων, αντρών και γυναικών, σε θέµατα κοινωνικού φύλου µέσα από τον προβληµατισµό για τη σχέση κοινωνίας και επιστήµης, στην ανάδειξη της συµβολής των γυναικών στην επιστήµη, την επίσηµη ιστορία (και, κυρίως, την «ανεπίσηµη» κοινωνική ιστορία), τη λογοτεχνία, την τέχνη, την πολιτική κ.λπ., στον σταδιακό µετασχηµατισµό των πανεπιστηµιακών προγραµµάτων σπουδών, ώστε η εκπαίδευση να παρέχει τις προϋποθέσεις για τη βελτίωση της θέσης των γυναικών στην κοινωνία, στην αγορά εργασίας, καθώς επίσης και στα κλιµάκια λήψης αποφάσεων, 1
στη δηµιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων για την ουσιαστική ανάπτυξη των Γυναικείων Σπουδών σε µεταπτυχιακό επίπεδο στο άµεσο µέλλον, στη δηµιουργία ενός νέου επιστηµονικού δυναµικού, ικανού να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των σηµερινών πολυπολιτισµικών κοινωνιών και να προωθεί την αρχή της ισότητας στη βάση της κατανόησης της διαφοράς, σε όλους τους τοµείς (εκπαίδευση, διοίκηση, οικονοµία κ.λπ.). Για όσους και όσες δεν το γνωρίζετε το ιατµηµατικό Προπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών για Θέµατα Φύλου και Ισότητας συνίσταται σε έναν κύκλο τεσσάρων µαθηµάτων τα οποία οι φοιτήτριες/τές του Α.Π.Θ. ανεξαρτήτως τµήµατος µπορούν να επιλέξουν από έναν µεγάλο αριθµό προσφεροµένων µαθηµάτων και να αποκτήσουν το σχετικό πιστοποιητικό παρακολούθησης παράλληλα µε τις σπουδές τους στο Τµήµα όπου φοιτούν. Για το σκοπό αυτό συνεργάζονται ορισµένα τµήµατα του Α.Π.Θ. και προσφέρουν σε τρεις ενότητες µαθηµάτων : Εισαγωγικών, Γενικής Κατεύθυνσης και Θεµατικών Kύκλων Κατεύθυνσης. Για το δικό µας τµήµα αυτή η οπτική δεν είναι κάτι νέο. Αντίστοιχα µαθήµατα υπάρχουν από την έναρξη της λειτουργίας του το ακαδηµαϊκό έτος 1986-87. Λειτουργήσαµε µ ένα πρόγραµµα σπουδών που ήταν καινοτόµο για τα ελληνικά δεδοµένα, τόσο ως προς το περιεχόµενο όσο και ως προς την οργάνωση σπουδών. Στις καινοτοµίες εντάσσονται: Η θεσµοθέτηση της «Μη σεξιστικής αγωγής» ως υποχρεωτικού γνωστικού αντικειµένου στο πρόγραµµα σπουδών του προπτυχιακού κύκλου, στο πλαίσιο του οποίου προσφερθηκαν διάφορα «υποχρεωτικά κατ επιλογήν» και επιλεγόµενα µαθήµατα. Επίσης, µαθήµατα που 2
εντάσσονται στον τοµέα των σπουδών φύλου προσφερθηκαν και προσφέρονται και σε άλλα γνωστικά αντικείµενα. Η προώθηση της φεµινιστικής επιστηµονικής προσέγγισης ή και ο προβληµατισµός στο πλαίσιο των περισσότερων γνωστικών αντικειµένων. Η προκήρυξη της πρώτης θέσης ειδικού επιστήµονα για «γυναικείες σπουδές µη σεξιστική αγωγή» σε ελληνικό πανεπιστήµιο. Η πρόταση για δηµιουργία τοµέα «Κοινωνικό Φύλο και Εκπαίδευση» (η πρόταση του τµήµατος για τους τοµείς δεν είχε υπογραφεί από το Υπουργείο Παιδείας). Στη περίπτωση του Π.Τ..Ε. η καινοτοµία αυτή αποτελούσε οργανικό τµήµα ενός συνολικού οράµατος για την κοινωνία και, κατά συνέπεια, του ρόλου του πανεπιστηµίου και, πιο συγκεκριµένα, ενός τµήµατος που κατά κύριο λόγο καταρτίζει εκπαιδευτικούς (στο προπτυχιακό επίπεδο, στην µετεκπαίδευση, στα προγράµµατα ακαδηµαϊκής και επαγγελµατικής αναβάθµισης και στο µεταπτυχιακό). ίνεται έµφαση σε όλες τις πηγές κοινωνικών ανισοτήτων καθώς καµιά σχέση εξουσίας και καµιά µορφή καταπίεσης δεν είναι αυτόνοµες αλλά διαπλέκονται µεταξύ τους. Η οπτική του φύλου είτε σε αυτόνοµα µαθήµατα είτε ως προβληµατισµός στο πλαίσιο ορισµένων γνωστικών αντικειµένων υπάρχει επίσης στα προγράµµατα σπουδών του όλων των θεσµών που έχει την ευθύνη ( ιδασκαλείο «ηµήτρης Γληνός», Πρόγραµµα ακαδηµαϊκής και επαγγελµατικής αναβάθµισης εκπαιδευτικών Α βαθµιας εκπαίδευσης δηλ. εξοµοίωση, µεταπτυχιακό πρόγραµµα Π.Τ..Ε.). 3
Η εισαγωγή τους σ ένα νεοσύστατο τµήµα µε έντονη διάθεση για καινοτοµίες είχε τη δυνατότητα να επιδράσει µεταρρυθµιστικά και να συµβάλλει στην καθιέρωση της τρέχουσας πρακτικής και οργάνωσης της ζωής στο Τµήµα, γεγονός που αποτελεί εγγύηση για µακροπρόθεσµες θεσµικές αλλαγές. Η ουσιαστική κατοχύρωση και συνεπώς και η διασφάλιση της θεσµοθέτησης ήταν αποτέλεσµα επίπονης καθηµερινής δουλειάς πολλών µελών του Τµήµατος αλλά και θεσµικής υποστήριξης σε επίπεδο προεδρίας. Οι σπουδές φύλου µπορεί να αποτελέσουν µια από τις πιο ενδιαφέρουσες καινοτοµίες στο διανοητικό, παιδαγωγικό και θεσµικό επίπεδο στον 21 ο αιώνα γιατί, όπως έχει υποστηριχθεί πολλές φορές στο παρελθόν, η οργάνωση τους είναι ένα εγχείρηµα αλλαγών σε πολλαπλά επίπεδα -θεωρίας, µεθόδου, οργάνωσης, εκπαιδευτικής πρακτικής, σχέσεων διδασκόντων / διδασκοµένων. Η γνώση που παρέχεται στα πανεπιστήµια είναι έµφυλη, µε την έννοια του ποιο φύλο την παράγει και πιο σηµαντικό το τι παράγεται. Η καινοτοµία των γυναικείων σπουδών στα πανεπιστήµια συνίσταται στο ότι έθεσε τα ζητήµατα των σχέσεων εξουσίας στην τάξη και στο πανεπιστήµιο και αµφισβήτησε τον τρόπο συγκρότησης και αξιολόγησης της γνώσης. Παρά, όµως, την αισιοδοξία που προκύπτει από την εγκαθίδρυση και την αύξηση των µαθηµάτων/ προγραµµάτων στις γυναικείες σπουδές διεθνώς και τη χρήση των φεµινιστικών θεωριών, παρατηρείται υποεκπροσώπηση των γυναικών στα µέλη του διδακτικού προσωπικού και στη διοίκηση των πανεπιστηµίων και περιορισµένη πρόσβαση των γυναικών στην παραγωγή της γνώσης. Μάλιστα τις δύο προηγούµενες µέρες διοργανώσαµε µια διηµερίδα που είχε στόχο την αποτίµηση της λειτουργίας των προγραµµάτων για θέµατα φύλου και ισότητας που λειτουργούν στα ελληνικά Α.Ε.Ι. -αλλά και στα ξένα - και έγινε συζήτηση για τις προοπτικές τους. Υπάρχουν πολλά κρίσιµα ζητήµατα - 4
θεωρητικά, µεθοδολογικά, οργανωτικά και άλλα - για το µέλλον των Σπουδών Φύλου και Ισότητας στα Ελληνικά Α.Ε.Ι. Υπάρχουν πολλά ερωτήµατα. Ένα κύριο ζήτηµα είναι αν δικαιολογείται αισιοδοξία από τον απολογισµό της λειτουργίας τους. Είναι ένας απολογισµός επιτυχίας; Κατοχυρώθηκαν θεσµικά ή η θέση τους είναι εύθραυστη στο επίπεδο αυτό; Πρόσφεραν τη δυνατότητα ανάπτυξης ενός φεµινιστικού παραδείγµατος στο σχεδιασµό και την ανάπτυξη των προγραµµάτων σπουδών; Αποτέλεσαν πρόκληση για αλλαγές τόσο στα θέµατα, στο περιεχόµενο των γνωστικών αντικειµένων και τη διαδικασία διδασκαλίας, όσο στην οργάνωση των σπουδών; Έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στην αλλαγή του εκπαιδευτικού τοπίου παρέχοντας την δυνατότητα για διεπιστηµονική και διεθνή προσέγγιση των θεµάτων; Έδρασαν µεταρρυθµιστικά στην οργάνωση της πανεπιστηµιακής ζωής και γνώσης, καθώς και στη ζωή των γυναικών πανεπιστηµιακών και των φοιτητριών; Υπάρχουν δείγµατα τέτοιας προοπτικής για το µέλλον; Κάτω από ποιες προϋποθέσεις (στη παρούσα φάση) µπορούν να ενδυναµωθούν, ώστε να αποτελέσουν υπόσχεση αλλαγής στην ακαδηµαϊκή ζωή και γνώση; Προς το παρόν δεν µπορούµε να αναγνωρίσουµε ένα τυπικό παράδειγµα ανάπτυξης των σπουδών φύλου στην Ελλάδα. Μπορούµε όµως να σκιαγραφήσουµε ορισµένα χαρακτηριστικά του. Στα ελληνικά πανεπιστήµια, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 90, υπήρχε µια σταθερή άνοδος της προσφοράς αντίστοιχων µαθηµάτων σε ορισµένα τµήµατα αν και όχι πάντοτε ως υποχρεωτικών γνωστικών αντικειµένων ενταγµένων στο προγράµµατα σπουδών των τµηµάτων. Ταυτόχρονα εµφανίζεται και ένας αυξανόµενος αριθµός εργασιών, διδακτορικών, ηµερίδων, συνεδρίων, προγραµµάτων κατάρτισης σε σχετικά θέµατα. Όσον αφορά στην κατανοµή σε επιστηµονικούς κλάδους, υπήρξε µεγαλύτερη ανάπτυξη και παράδοση για φεµινιστικές 5
προσεγγίσεις στους κλάδους των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστηµών, και µεγάλο έλλειµµα στις θετικές επιστήµες και στην τεχνολογία. Επιπρόσθετα στις σχολές αυτές στα Α.Ε.Ι. υπάρχει υποεκπροσώπηση των γυναικών στο φοιτητικό δυναµικό και στο διδακτικό προσωπικό. Αυτό το κενό θέλει να υποσηµειώσει και η διηµερίδα αυτή και να αποτελέσει έναυσµα για συντονισµό της δράσης έτσι ώστε να υπάρξει πρόοδος και σε οργανωτικό επίπεδο σε αυτούς τους τοµείς (δηλ. σε επιστηµονικές ενώσεις γύρω από τα θέµατα των φύλων στις θετικές επιστήµες και τις νέες τεχνολογίες, σε προώθηση αντίστοιχων υποτροφιών ή βραβείων, στην ανάπτυξη υποστηρικτικών δράσεων, όπως κέντρα τεκµηρίωσης, διεπιστηµονικές οµάδες δράσης για ειδικά θέµατα, σεµινάρια για ειδικές οµάδες, συγγραφή εγχειριδίων, έκδοση περιοδικών). Θετικές δράσεις µπορούν, επίσης, να αναπτυχθούν στη διαδικασία επιλογής και εξέλιξης των µελών του διδακτικού προσωπικού, την προκήρυξη ειδικών θέσεων για τη διδασκαλία αντίστοιχων µαθηµάτων από γυναίκες καθώς και την χρηµατοδότηση σχετικών ερευνών. Η προώθηση της οπτικής του φύλου στις θετικές επιστήµες και στις τεχνολογίες -σε όλα τα επίπεδα - µπορεί να είναι αποτέλεσµα συντονισµένης δράσης για ανάπτυξη πρωτοβουλιών δραστήριων µελών του διδακτικού προσωπικού και των φοιτητών /τριών στην ακαδηµαϊκή κοινότητα, καθώς και υποστηρικτικών διοικήσεων, της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, επαγγελµατικών οργανώσεων, θεσµών, κινηµάτων ή άλλων πρωτοβουλιών. ΚΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ 6
7
8