Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΗΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κος ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΧΟΝΤΑΚΗ ΜΥΡΤΩ Α.Μ. 1340201200034 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: 2013-2014 ΕΞΑΜΗΝΟ: Δ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑ ΣΕΛ 3 SUMMARY ΣΕΛ 4 ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΣΕΛ 5 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΕΛ 7 ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΕΛ 8 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ- ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΕΛ 9 ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΕΛ 12 Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΕΛ 14 ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΕΛ 15 ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΕΛ 16 ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΕΛ 17 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΕΛ 18 ΠΕΡΙΛΗΨΗ/ SUMMARY ΣΕΛ 19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / ΛΗΜΜΑΤΑ ΣΕΛ 20 [2]

ΘΕΜΑ Σκοπός της εργασίας που πραγματοποιείται είναι η διερεύνηση και ο καθορισμός της έννοιας του δικαιώματος και ιδιαίτερα αυτής του συνταγματικού δικαιώματος. Πρόκειται για μια έννοια πολυσήμαντη που κάθε άνθρωπος επικαλείται στην καθημερινή του ζωή για να προστατεύσει τις θεμελιώδεις του ελευθερίες και τα κεκτημένα του. Στις σελίδες που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια σφαιρική εικόνα της βασικής έννοιας των δικαιωμάτων. Θα ακολουθήσουμε αρχικά την ιστορική εξέλιξη της έννοιας αυτής και στη συνέχεια θα εξετάσουμε τη δομή και το περιεχομένο των δικαιωμάτων. Θα αναζητήσουμε τους φορείς αλλά και τους αποδεκτές αυτών. Ενώ, τέλος, θα εξετάσουμε τη δυνατότητα παραίτησης από τα δικαιώματα. Η εξέταση όλων των ανωτέρω στοιχείων κρίνεται απαραίτητη για την καλύτερη κατανόηση της έννοιας των δικαιωμάτων, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του δικαίου. [3]

SUMMARY The purpose of this project which has been ongoing is to expand and define the meaning of the rights and especially the constitutional rights. The word rights has many different meanings which each person invokes on a daily basis in order to protect his fundamental freedom and his achievements. In the following pages we will try to offer a holistic view of the primary concept of rights. To begin with we will review the timeline of the concept and we will examine the structure and the content of the rights. Then, we will explore the institutions and the receivers of the concept. Finally, we will examine the possibility of resignation of the rights. It is essential to examine all the named above factors to better understand the concept of the rights, which is of absolute importance to the constitution of LAW. [4]

ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ «Δικαίωμα είναι η από το δίκαιο απονεμόμενη στα πρόσωπα εξουσία για την ικανοποίηση συμφέροντος». 1 Όπως προκύπτει από τον παραπάνω ορισμό το δικαίωμα διακρίνεται από δύο βασικά στοιχεία: το οντολογικό και το λειτουργικό. 2 Από οντολογική άποψη το δικαίωμα αποτελεί εξουσία, δηλαδή δύναμη αναγνωριζόμενη και ρυθμιζόμενη από το δίκαιο, νομική ικανότητα επιβολής της δύναμης του, ενώ από λειτoυργική άποψη, το δικαίωμα αποσκοπεί στην ικανοποίηση προσωπικού, στενότερου συμφέροντος μέσα στο πλαίσιο της έννομης τάξης. 3 Κατ επέκταση ως συνταγματικά δικαιώματα ορίζονται «τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, αποτελούν δηλαδή μερικότερες πλευρές της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας, τις οποίες ο συντακτικός νομοθέτης έκρινε ότι χρήζουν ιδιαίτερης προστασίας.» 4 Είναι γεγονός ότι τα συνταγματικά δικαιώματα διακρίνονται σε διάφορες κατηγορίες ως εξής: 1) Δημόσια και Ιδιωτικά δικαιώματα: 5 Δημόσιο είναι το δικαίωμα εκείνο το οποίο στρέφεται κατά του κράτους και περιέχει δημόσια αξίωση του δικαιούχου να εξαναγκάσει το κράτος σε πράξη ή παράλειψη. Αντίστοιχα, ιδιωτικά δικαιώματα ονομάζονται εκείνα τα δικαιώματα που γεννώνται στα πλαίσια διαπροσωπικών σχέσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η υπέρβαση του δυαδισμού του δικαίου στη σύγχρονη έννομη τάξη οδήγησε σταδιακά και στην υπέρβαση της διάκρισης των δικαιωμάτων σε δημόσια και ιδιωτικά. 2) Συνταγματικά και κοινά δικαιώματα: 6 Συνταγματικά είναι τα δικαιώματα που παρέχονται απευθείας από τo Σύνταγμα και αναφέρονται σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής. Κινούνται δε τόσο στο 1 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 94 2 Ό.π. σς 94, 95 3 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 95,96 4 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 94 5 5 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 102, 103 6 6 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 103, 104 [5]

χώρο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού δικαίου. Από την άλλη πλευρά, κοινά είναι τα δικαιώματα που προέρχονται από το κοινό δίκαιο. Το συνταγματικό δίκαιο βρίσκεται σε σχέση υπεροχής σε σχέση με το κοινό δίκαιο. Δηλαδή, οι ρυθμίσεις του κοινού δικαίου πρέπει να συμμορφώνονται με τις συνταγματικές επιταγές. 3) Πρωτογενή και δευτερογενή δικαιώματα: 7 Πρωτογενές είναι το δικαίωμα που γεννιέται αυτοτελώς, χωρίς να παράγεται από άλλο δικαίωμα γενικότερου περιεχομένου. Το περιεχόμενο του συνίσταται σε αυτοτελή μορφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Δευτερογενές είναι το δικαίωμα του οποίου το ουσιαστικό περιεχόμενο συνίσταται σε ειδικότερη εμφάνιση της γενικότερης μορφής της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ανάμεσα στις δύο μορφές δικαιωμάτων υπάρχει σχέση γενικού προς ειδικό. 7 7 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 105 [6]

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Απαραίτητη για την κατανόηση της έννοιας των συνταγματικών δικαιωμάτων και της σημασίας τους είναι η ενασχόληση με την ιστορική τους πορεία. Τα συνταγματικά δικαιώματα είναι ως επί των πλείστων επίτευγμα των τελευταίων αιώνων. Η ιστορία των δικαιωμάτων αποτέλεσε καθρέφτη της ιστορίας της ίδιας της ανθρωπότητας για δικαιοσύνη και ελευθερία. 8 Για πρώτη φορά η έννοια των συνταγματικών δικαιωμάτων εμφανίζεται στην Αγγλία του 1215 με την Magna Carta, η οποία διακήρυσσε τα δικαιώματα των άγγλων πολιτών έναντι των ηγεμόνων τους. Η ανάγκη για προστασία από την κρατική εξουσία, για δικαιοσύνη και ελευθερία, έκανε ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία της κατά τον 17 ο αιώνα, οπότε και εμφανίζονται διάφορα νομοθετικά κείμενα που πραγματεύονται τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η Petition of Rights (1679), η Habeas Corpus Act (1689) και η Bill of Rights (1689). Ακολουθούνε οι διακηρύξεις της πολιτείας της Βιργίνιας το 1776, τις οποίες υιοθέτησαν και άλλες πολιτείες και που τελικά οδήγησαν στη συνταγματοποίηση των ατομικών δικαιωμάτων, στο Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, το 1787. 9 Σημείο τομής για την εξέλιξη των δικαιωμάτων αποτέλεσε η Γαλλική Επανάσταση, που οδήγησε στη γαλλική διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του 1789 και στο γαλλικό Σύνταγμα του 1791. Οι αρχές και οι αξίες που προβλήθηκαν στα χρόνια του γαλλικού διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης ενέπνευσαν τους λαούς της Ευρώπης να παλέψουν για τα δικαιώματα τους ενάντια στην εκμετάλλευση και την απολυταρχία. Σταδιακά τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώθηκαν σε όλα τα Συντάγματα των ευρωπαϊκών χωρών- μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο και κατά το 19 ο και 20 ο αιώνα- και τέθηκαν υπό την προστασία διεθνών συνθηκών. Στην Ελλάδα, ειδικότερα, όλα τα Συντάγματα μετά την επανάσταση του 1822 περιέχουν διατάξεις προστατευτικές των ατομικών δικαιωμάτων έναντι της κρατικής αυθαιρεσίας. Το ισχύον δε Σύνταγμα του 1975/1986/2001 τόνισε ιδιαιτέρως την ανάγκη προστασίας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, ορίζοντας στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. Α ότι «τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του κράτους». 8 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 4,5 9 Ό.π. [7]

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Κατά τα πρώιμα στάδια της εξέλιξης των ατομικών δικαιωμάτων, οι διεκδικήσεις και οι αγώνες για ελευθερία και δικαιοσύνη είχαν καθαρά αμυντικό χαρακτήρα και στρέφονταν κατά της κρατικής εξουσίας. Ως συνέπεια τα ατομικά δικαιώματα θεωρήθηκαν ως αμυντικοί κανόνες δικαίου, απαραίτητοι για την απόκρουση των απειλών που προέρχονταν κατά αποκλειστικότητα από την κρατική εξουσία. Από τον αμυντικό χαρακτήρα προσδιορίστηκε το αρνητικό, κατά την παραδοσιακή θεωρία, περιεχόμενο των δικαιωμάτων, δηλαδή η αξίωση για παράλειψη (non facere). 10 Βασικοί σκοποί που υποστηρίζονταν από την κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων ήταν αφενός ο περιορισμός της κρατικής εξουσίας, που χαρακτηριζόταν από αυταρχικά μορφώματα κρατικής οργάνωσης με έντονο, αυθαίρετης μορφής, κρατικό παρεμβατισμό, και αφετέρου η εξασφάλιση στα άτομα μιας περιοχής που θα αποτελεί άβατο της κρατικής εξουσίας. Με άλλα λόγια, η παραδοσιακή θεωρία των ατομικών δικαιωμάτων χάραξε τα νομικά σύνορα ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία ορίζοντας ότι η κρατική περιοχή διέπεται από το δημόσιο δίκαιο, ενώ ο κοινωνικός χώρος καθορίζεται από το ιδιωτικό δίκαιο. Η διάκριση ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο δίκαιο δεν σηματοδοτεί μόνο την αυτοτέλεια και την ανεξαρτησία των δύο κλάδων δικαίου, αλλά και την αντίθεση μεταξύ κράτους-κοινωνίας. Η σύγκρουση δηλαδή που παρατηρήθηκε στην ιστορική πραγματικότητα μεταξύ κοινωνίας και κράτους οδήγησε, κατά την παραδοσιακή θεωρία των ατομικών δικαιωμάτων, στο δυαδισμό της έννομης τάξης. 10 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 24 [8]

ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η κλασική θεωρία, όπως συνοπτικά αναπτύχθηκε παραπάνω, αδυνατεί να εξηγήσει με πληρότητα και ακρίβεια τη φύση αλλά και τη λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στη σύγχρονη έννομη τάξη. Όπως γίνεται εύλογα αντιληπτό, η ιστορική εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού δεν θα μπορούσε παρά να παρασύρει και να εξαναγκάσει σε μεταβολή και το νόημα των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Το δίκαιο δεν αποτελεί μόνο εξωτερίκευση της βούλησης της νομοθετικής εξουσίας, όπως ισχυρίζονται οι υποστηρικτές του κρατικού θετικισμού 11. Το δίκαιο, ως κανόνες που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά στο εκάστοτε κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, αποτελεί ένα μέγεθος μεταβλητό, δυναμικό, που αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του. Ο δυναμικός χαρακτήρας της κοινωνίας σημαίνει και δυναμικό χαρακτήρα του δικαίου. Η εξέλιξη του «είναι» (Sein) ακολουθείται από την εξέλιξη του «δέοντος» ( Sollen). 12 «Η μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν είναι αυτόνομη, αλλά αναγκαία αποτελεί τμήμα της γενικότερης μεταβολής της έννομης τάξης, από ατομικιστική σε κοινωνική ανθρωπιστική, της μεταβολής της δημοκρατίας, της δημοκρατικοποίησης του κράτους και της δημιουργίας κοινωνικού κράτους δικαίου.» 13 Τα στάδια της ιστορικής εξέλιξης της έννομης τάξης αποτελούν και στάδια της ανάπτυξης των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Την ανυπαρξία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και το απολυταρχικό παρεμβατικό κράτος ακολούθησε- μετά τις φιλελεύθερες επαναστάσεις- η σχετική αναγνώριση των ατομικών δικαιωμάτων που στρέφονται μόνο κατά της κρατικής εξουσίας και αποκτούν αρνητικό περιεχόμενο. Η συνταγματική εξέλιξη οδήγησε τελικά στην απόλυτη αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και στην διεύρυνση του λειτουργικού και προστατευτικού τους περιεχομένου. Στη σύγχρονη έννομη τάξη τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν διπλή φύση, αντικειμενική και υποκειμενική. Από τις αντικειμενικές αρχές απορρέουν υποκειμενικά δίκαια( δικαιώματα) του κάθε φορέα θεμελιώδους δικαιώματος. Για παράδειγμα το Σύνταγμα, στο άρθρο 5 παρ. 2, καθιερώνει την αντικειμενική αρχή της ανθρώπινης ζωής και παράλληλα κατοχυρώνει υπέρ κάθε φορέα το υποκειμενικό δικαίωμα στη ζωή. Ανεξάρτητα από τη νομοτεχνική διατύπωση οι 11 Ο κρατικός θετικισμός αποτελεί τάση εντός του φιλοσοφικού ρεύματος του νομικού θετικισμού. Σύμφωνα με τον κρατικό θετικισμό δίκαιο είναι μόνο εκείνο που θεσπίζεται από τα κρατικά όργανα που είναι αρμόδια για τη δημιουργία του. 12 Δημητρόπουλος Α., Κοινωνικός Ανθρωπισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα, Αθήνα 1998, σ 68 13 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 35 [9]

συνταγματικές διατάξεις κατοχυρώνουν αντικειμενικές αρχές από τις οποίες απορρέουν υποκειμενικά δίκαια (δικαιώματα). Στη σύγχρονη έννομη τάξη η κατοχύρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων σημαίνει ταυτόχρονα και κατοχύρωση θεσμών, η οποία εξασφαλίζει την ελευθερία του ανθρώπου. Η δικαιική προστασία δεν περιορίζεται στην παροχή δικαιωμάτων, αλλά επεκτείνεται και στην ίδρυση και λειτουργία θεσμών. Οι θεσμοί δε αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ασκούνται τα συνταγματικά δικαιώματα. 14 Δικαιώματα και θεσμοί αποτελούν τους δύο πόλους της σύγχρονης θεσμικής θεωρίας. Η θεσμική θεωρία είναι σύνθετη και διπολική. Στα πλαίσια της θεσμικής θεωρίας/ ερμηνείας, η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις δεν έχει την έννοια της «μεταφοράς» του κανονιστικού περιεχομένου των δικαιωμάτων στο πεδίο των διαπροσωπικών σχέσεων, αλλά σημαίνει εφαρμογή του περιεχομένου σε συσχετισμό με τη διαπροσωπική σχέση στα πλαίσια της οποίας εφαρμόζεται, δηλαδή πρόκειται για προσαρμογή του περιεχομένου στις ανάγκες της διαπροσωπικής σχέσης. Για αυτό και λέγεται ότι η θεσμική εφαρμογή είναι διαλεκτική, «βασίζεται στον εντοπισμό των αντιθέσεων, στην ανάλυση του περιεχόμενου τους και στη διερεύνηση της μεταξύ τους ενότητας» 15. Η σύγχρονη έννομη τάξη είναι η τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού, η οποία στηρίζεται στο απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας. Η έννομη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού έχει ως πρότυπο ανθρώπου τον κοινωνικό άνθρωπο, που δεν παραβιάζει την αξία των λοιπών κοινωνούντων, και ως πρότυπο κράτους το κοινωνικό κράτος δικαίου, που παρεμβαίνει για την προστασία της ανθρώπινης αξίας, καταστατικής αρχής και βασικού σκοπού του δικαίου. Ειδικά στα πλαίσια της παραπάνω περιγραφόμενης έννομης τάξης, το Σύνταγμα δεν μπορεί να είναι αποκομμένο από την αξία της ανθρώπινης ζωής. Η ανθρωπιστική αρχή αποτελεί την πηγή της δημιουργίας, αλλά και του προσδιορισμού των δικαιωμάτων, που πλέον εγκαταλείπουν την αποκλειστικά ατομικιστική και αμυντική σύνθεση τους. Η ιδεολογική αυτή μετακίνηση από τον ατομικισμό στον ανθρωπισμό είχε ως έμμεση συνέπεια την ηθικοποίηση της νομικής ζωής και προσέγγιση της ηθικής και του δικαίου με φιλική διάθεση και με τρόπο, ώστε οι επιταγές τους να αλληλεπικαλύπτονται, να βαίνουν παράλληλα. 16 Η τοποθέτηση της αρχής της ανθρώπινης αξίας στην κορυφή της νομικής πυραμίδας και η αναγνώριση της ως βασικής καταστατικής αρχής του δικαίου, την κατέστησε αυτόματα και βασική ερμηνευτική αρχή του δικαίου που αναφέρεται στο σύνολο 14 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 42 15 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 43 16 Δημητρόπουλος Α., Κοινωνικός Ανθρωπισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα, Αθήνα 1998, σ 124 [10]

της έννομης τάξης. Ως ερμηνευτικός κανόνας προσδιορίζει τόσο το περιεχόμενο των συνταγματικών διατάξεων όσο και το περιεχόμενο των διατάξεων του κοινού δικαίου. 17 17 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 264 [11]

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Στις αρχές του 20 ου αιώνα, ο γερμανός νομικός G. Jellinek συστηματοποίησε τη θεωρία των συνταγματικών δικαιωμάτων, τα οποία και κατέταξε σε τρεις κατηγορίες, τα ατομικά ( status negativus), τα πολιτικά (status activus) και τα κοινωνικά (status socialis). 18 Κριτήριο της διάκρισης αποτέλεσε το περιεχόμενο της πράξης του αποδέκτη της ενέργειας του συνταγματικού δικαιώματος, δηλαδή της κρατικής εξουσίας. Αναλυτικότερα, ατομικά δικαιώματα είναι τα δημόσια δικαιώματα, που παρέχουν στα άτομα αρνητική αξίωση, η οποία στρέφεται κατά του κράτους και το εξαναγκάζει σε παράλειψη (nec facere). Tο περιεχόμενο τους είναι αρνητικό και προσδιορίζει το status negativus των δικαιωμάτων, στρέφονται δε κατά της κρατικής εξουσίας. 19 Τα κοινωνικά δικαιώματα έχουν και αυτά κατά του κράτους κατεύθυνση, περιέχουν, όμως, θετική αξίωση προς πράξη (facere) και προσδιορίζουν το status positivus του δικαιώματος. Τα κοινωνικά δικαιώματα δεν είναι δικαιώματα στην κυριολεξία του όρου. Πολύ περισσότερο αποτελούν κατευθυντήριες γραμμές, για αυτό και από το περιεχόμενο τους δεν προκύπτουν νομικές δεσμεύσεις. Τα κοινωνικά δικαιώματα κατοχυρώνονται τόσο στα εθνικά συντάγματα, όσο και στις διεθνείς συμβάσεις. 20 Τέλος, τα πολιτικά δικαιώματα είναι εκείνα που στρέφονται προς το κράτος και παρέχουν στους πολίτες αξίωση ενεργητικής συμμετοχής (status activus) στην άσκηση της κρατικής εξουσίας. Τα πολιτικά δικαιώματα αποτελούν ουσιαστικά ατομικά δικαιώματα, αφού παρέχονται στους πολίτες ως άτομα. Τα πολιτικά δικαιώματα συνδέονται άρρηκτα με την πολιτική εξουσία και το δημοκρατικό πολίτευμα. 21 H θεωρία του status των συνταγματικών δικαιωμάτων έχει ως βάση διάκρισης ποιοτικά και όχι απλά συστηματικά κριτήρια. H κλασική τριμερής διάκριση δεν ανταποκρίνεται στο σύγχρονο περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Τα θεμελιώδη δικαιώματα, ανεξάρτητα από το πώς κατονομάζονται, παραμένουν σε σχέση στενής αλληλεξάρτησης και αλληλοσυμπλήρωσης, αφού σε κάθε δικαίωμα συνυπάρχουν αρνητικές και θετικές αξιώσεις, καθώς και αξιώσεις συμμετοχής. Τα συνταγματικά δικαιώματα δεν αποτελούν τρεις απόλυτα διακρινόμενες μεταξύ τους κατηγορίες. Αντίθετα συνιστούν ενότητα, ενιαίο σύστημα βασιζόμενο στην ανθρώπινη αξία. Η ανωτέρω ανεπάρκεια της θεωρίας των status οδήγησε αρκετούς 18 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 124 19 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 126-137 20 Ό.π. 21 Ό.π. [12]

νομικούς στην πρόταση μιας νέας διάκρισης που θα αντικαταστάσει την κλασική θεωρία και θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης έννομης τάξης. Ως τέτοια διάκριση προτείνεται η διάκριση σε αμυντικά, προστατευτικά και διεκδικητικά/ εξασφαλιστικά δικαιώματα, όπως επίσης και τη χρήσιμη από άποψης κατάταξης, σε πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα. 22 Με βάση την πηγή κινδύνων το περιεχόμενο των σύγχρονων δικαιωμάτων διακρίνεται σε αμυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό. Αναλυτικότερα, η πηγή κινδύνων προς την οποία στρέφεται το αμυντικό περιεχόμενο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ανεξάρτητα από τη μορφή με την οποία εμφανίζεται, δηλαδή ως φορέας ιδιωτικής ή δημόσιας εξουσίας. Τα αμυντικά δικαιώματα είναι δικαιώματα απόλυτα (erga omnes) και αποσκοπούν στη διαφύλαξη του ανθρώπου από τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων του. Ο όρος «αμυντικά δικαιώματα» αναφέρεται σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα ανεξάρτητα από οποιαδήποτε περαιτέρω διάκριση. Η αμυντική διάσταση των δικαιωμάτων περιέχει καταρχήν αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια. 23 To προστατευτικό περιεχόμενο περιέχει αξίωση για προστασία από τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων και αποσκοπεί στη διαφύλαξη του ανθρώπου. Νομική βάση του προστατευτικού περιεχομένου αποτελεί η συνταγματική αρχή της προστασίας του ανθρώπου, που επιβάλει την παροχή βοήθειας στον αμυνόμενο για την απόκρουση οποιασδήποτε ενέργειας θέτει σε κίνδυνο τα δικαιώματά του. Το κράτος είναι υποχρεωμένο όχι μόνο να σέβεται άλλα και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και να εγγυάται την ελεύθερη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Κατά γενικό συνταγματικό κανόνα δεν αναγνωρίζεται προστατευτικό δικαίωμα προς τους ιδιώτες, χωρίς αυτό να αποκλείει την ύπαρξη εξαιρετικής διάταξης. Τα προστατευτικά δικαιώματα είναι σχετικά και περιέχουν αρχικά αξίωση προς προστατευτική ενέργεια. 24 Σε ότι αφορά το διεκδικητικό περιεχόμενο, σκοπός του είναι η παροχή αξίωσης διαφύλαξης του δικαιώματος από κινδύνους άλλους- πέρα από τις ανθρώπινες ενέργειες- αλλά και αξιώσεις για βελτίωση της θέσης των ανθρώπων. Αναζητούνται δηλαδή τα κατάλληλα εκείνα μέσα που είναι απαραίτητα για την ακώλυτη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. 25 22 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 125 23 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 139, 140 24 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 140-142 25 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 142-145 [13]

Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Η δομή του συνταγματικού δικαιώματος μπορεί να γίνει κατανοητή ως αυτή ενός κύκλου, ο οποίος χωρίζεται σε δύο ανισομερή τμήματα. Η επιλογή της αναπαράσταση της δομής του δικαιώματος ως αυτής ενός κύκλου είναι επιτυχής, διότι ο κύκλος έχει κέντρο και περιφέρεια. 26 Ακριβώς, όπως το συνταγματικό δικαίωμα, το οποίο έχει και αυτό κέντρο, γνωστό ως πυρήνας, αλλά και περιφέρεια. Σχετικά με τον προσδιορισμό του πυρήνα έχει επικρατήσει στο παρελθόν έντονη διχογνωμία. Κατά τη σχετική θεωρία, το περιεχόμενο του πυρήνα πρέπει να προσδιορίζεται (όχι μόνο) για κάθε θεμελιώδες δικαίωμα, αλά και για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Σύμφωνα δε με την απόλυτη θεωρία, ο πυρήνας πρέπει να γίνει αντιληπτός ως ένα σταθερό μέγεθος, ανεξάρτητο από τις εκάστοτε συνθήκες. Και οι δύο θεωρίες πάντως αντιλαμβάνονται τον πυρήνα ως ένα μινιμαλιστικό, ελάχιστο, εσωτερικό προσδιορισμό του εκάστοτε δικαιώματος. Πρόκειται δηλαδή για μια περιοχή ανεπίδεκτη συρρίκνωσης. Ο πυρήνας συνδέεται με την κτήση του δικαιώματος και ταυτίζεται με αυτήν. Η κτήση δηλαδή οριοθετεί τον πυρήνα. Ως κτήση δικαιώματος λογίζεται η νομική σύνδεση ανάμεσα στο δικαίωμα και το δικαιούχο. Ο πυρήνας περιλαμβάνει δύο στοιχεία, ένα αντικειμενικό, δηλαδή το προστατευόμενο αγαθό και ένα υποκειμενικό, δηλαδή τον φορέα. Σχηματικά η εσωτερική περιοχή του πυρήνα περιβάλλεται από δύο «φλοιούς», τους εννοιολογικούς προσδιορισμούς και την ικανότητα κτήσης. 27 Η περιφέρεια του συνταγματικού δικαιώματος αφορά και ταυτίζεται με την έννοια της άσκησης του δικαιώματος. Ως άσκηση ορίζεται «η με την ενεργοποίηση της σύμφυτης εξουσίας και σύμφωνα με τους κανόνες δικαίου, απόλαυση, προστασία και διάθεση του δικαιώματος από το δικαιούχο. Άσκηση δικαιώματος είναι η σύμφωνα με τους κανόνες δικαίου χρησιμοποίηση της εξουσίας, που εμπεριέχεται στο δικαίωμα.» 28 Η περιφέρεια αποτελεί τον εξωτερικό φλοιό του δικαιώματος. Πρόκειται για εξωτερικό προσδιορισμό, για ένα απώτατο όριο του γενικού, δηλαδή του ανώτατου, του μέγιστου περιεχομένου του δικαιώματος. 29 26 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 106, 107 27 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 107-110 28 Σπυριδάκης, Γενικές Αρχές, τεύχος Α, 1985, σς 120 επ. 29 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 147-149 [14]

ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ «Φορέας του δικαιώματος είναι το πρόσωπο, το οποίο αναγνωρίζεται από το δίκαιο ως ικανό να φέρει- όχι και να ασκήσει- την από το δικαίωμα απορρέουσα εξουσία» 30. Η ικανότητα κτήσης είναι νομικό μέγεθος. Καταρχήν, υποκείμενα, φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι τα φυσικά πρόσωπα. Η ικανότητα κάθε ατόμου να είναι φορέας δικαιωμάτων συνυφαίνεται με την ανθρώπινη φύση του και προκύπτει αμέσως από το Σύνταγμα. 31 Ως εκ τούτου νομοθετική ρύθμιση που θα περιόριζε ή θα αφαιρούσε την ιδιότητα του υποκειμένου από ομάδες ατόμων, θα ήταν αντισυνταγματική. Ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως για παράδειγμα το δικαίωμα στη ζωή, κατοχυρώνονται υπέρ οιουδήποτε προσώπου, άλλα κατοχυρώνονται μόνο υπέρ των ελλήνων πολιτών κατ αποκλειστικότητα, για παράδειγμα τα πολιτικά δικαιώματα. Γίνεται γενικότερα αποδεκτό ότι φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων, δεν είναι μόνο τα φυσικά πρόσωπα, αλλά και τα νομικά πρόσωπα. Η ικανότητα αυτή των νομικών προσώπων δεν συνδέεται με τη σωματειακή ή ιδρυματική φύση τους και δεν εκτείνεται στα δικαιώματα εκείνα που αφορούν μόνο φυσικά πρόσωπα. 32 Έτσι, φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων θεωρούνται ενώσεις προσώπων που δεν έχουν αποκτήσει νομική προσωπικότητα και νομικά πρόσωπα ιδιωτικά δικαίου. Κατά κανόνα τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου δεν είναι φορείς δικαιωμάτων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζονται ορισμένες εξαιρέσεις για παράδειγμα ως προς τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα ή τα δικονομικά δικαιώματα. 33 Στη σύγχρονη έννομη τάξη τα συνταγματικά δικαιώματα δεν είναι απλά υποκειμενικά δίκαια, αλλά και αντικειμενικές αρχές, που προστατεύουν όλους και από όλους τους κινδύνους. Η μεταβολή της έννομης τάξης συνεπάγεται αναγκαία και επέκταση της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων και σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. 30 Βλάχος, Η αντινομία του ανθρώπου και του πολίτη. Το κοσμοπολίτικο δικαίωμα του ανθρώπου στα Ελληνικά προεπαναστατικά και επαναστατικά κείμενα και η συνταγματική προστασία αλλοδαπού, τιμητικός τόμος ΣτΕ, ΙΙ, 1982, σς 25 επ. 31 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 114, 115 32 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 117-119 33 Δατόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Α, 1991, σς 80 επ. [15]

ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Το αμυντικό περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων αναπτύσσει απόλυτη ενέργεια (erga omnes). Με άλλα λόγια, αποδεκτές του δικαιώματος είναι τόσο η κρατική όσο και η ιδιωτική εξουσία. Αποδεκτές των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι καταρχήν τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου και πολύ περισσότερο το νομικό πρόσωπο του κράτους. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι φορείς της κρατικής εξουσίας που έχουν την ιδιότητα του οργάνου του κράτους αποτελούν φορείς των υποχρεώσεων που αντιστοιχούν στα συνταγματικά δικαιώματα. 34 Τα ανωτέρω θεμελιώνονται ρητά και στο άρθρο 25 παρ.1 του Συντάγματος, το οποίο ορίζει ότι «τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση τους». Με την αναθεώρηση του 2001 διευρύνθηκε η κατεύθυνση των συνταγματικών δικαιωμάτων. Σε παράλληλη βάση με τη γερμανική θεωρία της τριτενέργειας, που υποστηρίζει ότι τα συνταγματικά δικαιώματα αναπτύσσουν ενέργεια και κατά της ιδιωτικής εξουσίας, το ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. Γ καθιερώνει την εφαρμογή του αμυντικού περιεχόμενου των δικαιωμάτων και στις διαπροσωπικές σχέσεις. 35 Ειδικότερα, ορίζεται ότι «τα δικαιώματα αυτά (θεμελιώδη δικαιώματα) ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». 34 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 118, 119 35 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σς 87-91 [16]

ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Γίνεται ευρέως δεκτό ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι καταρχήν απαράγραπτα και αναπαλλοτρίωτα. 36 Παραίτηση από τα θεμελιώδη δικαιώματα δεν είναι δυνατή, αφού κάτι τέτοιο θα ερχόταν σε αντιπαράθεση με τη φύση των δικαιωμάτων αυτών και με την προστατευτική υποχρέωση του κράτους, όπως αυτή ρητά προβλέπεται στο άρθρο 2 παρ. 1 και άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγματος. Σύμφωνα με τα παραπάνω, ανίσχυρη και άκυρη ως αντιβαίνουσα στο Σύνταγμα θεωρείται οποιαδήποτε γενική για το μέλλον παραίτηση. Ωστόσο, ειδική παραίτηση, αν και δεν είναι δυνατή στην περίπτωση των ανθρωπίνων και προσωπικών δικαιωμάτων, μπορεί να γίνει δεκτή στην περίπτωση των περιουσιακών δικαιωμάτων. 37 36 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σ 120 37 Ό.π. [17]

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στα πλαίσια της εργασίας αυτής έγινε μια προσπάθεια προσέγγισης και κατανόησης της έννοιας του δικαιώματος και ιδίως των συνταγματικών θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στο πλαίσιο αυτό αναζητήσαμε την ιστορική πορεία των δικαιωμάτων, το περιεχόμενο και τη δομή τους, τους φορείς και τους αποδέκτες, τη δυνατότητα παραίτησης και τις διακρίσεις του περιεχόμενου. Η σπουδαιότητα της συνταγματικής κατοχύρωσης των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων είναι αδιαμφισβήτητη. Μέσω αυτών προστατεύεται η ανθρώπινη ζωή και αξία σε όλες τις εκφάνσεις τους, καθώς και όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Ο κάθε άνθρωπος είναι φορέας δικαιωμάτων, γεγονός που του επιτρέπει την ανέλιξη και πρόοδο του, τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό χώρο. Η κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτέλεσε σημαντικότατο βήμα στην ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού και σημείο κομβικής σημασίας για την εξέλιξη της ιστορικής πραγματικότητας. [18]

ΠΕΡΙΛΗΨΗ/ SUMMARY Tα συνταγματικά δικαιώματα δεν ήταν ανέκαθεν όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, με την έννοια και το περιεχόμενο που έχουν στη σύγχρονη έννομη τάξη. Στη σύγχρονη κοινωνική-ανθρωπιστική έννομη τάξη τα δικαιώματα αντιμετωπίζονται ως αντικειμενικές αρχές με διαπροσωπική ενέργεια, εφαρμογή δηλαδή όχι μόνο στο πλαίσιο της γενικής σχέσης. Ως ύψιστο αγαθό του οποίου η προστασία και ο σεβασμός αναγνωρίζονται συνταγματικά καθίσταται η ανθρώπινη αξία. Constitutional rights haven t always been considered as nowadays, carrying the meaning and having the content they do have in the current law system. In the modern social-humanitarian law system, rights are considered as objective principles with interpersonal transaction and application. Human value is considered to be the ultimate good and constitutionally recognized. [19]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΛΗΜΜΑΤΑ Βλάχος, Η αντινομία του ανθρώπου και του πολίτη. Το κοσμοπολίτικο δικαίωμα του ανθρώπου στα Ελληνικά προεπαναστατικά και επαναστατικά κείμενα και η συνταγματική προστασία αλλοδαπού, τιμητικός τόμος ΣτΕ, ΙΙ, 1982 Δατόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Α, 1991 Δημητρόπουλος Α., Κοινωνικός Ανθρωπισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα, Αθήνα 1998 Δημτρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008 Σπυριδάκης, Γενικές Αρχές, τεύχος Α Συνταγματικά δικαιώματα Παραδοσιακή θεωρία ατομικών δικαιωμάτων Συγχρονή θεσμική θεωρία δικαιωμάτων Πυρήνας/ περιφέρεια Φορείς/αποδέκτες παραίτηση [20]