PRAGMATIQUE ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Αγγελική Αλεξοπούλου
Ο αποστολέας ή πομπός Το πλαίσιο αναφοράς Το μήνυμα Το κανάλι Ο επικοινωνιακός κώδικας Ο παραλήπτης ή δέκτης
coordonnées spatiales et temporelles canal graphique ou phonique et / ou gestuel la langue
ΔΕΙΞΗ (LES DÉICTIQUES) demain je devant tu maintenant hier ici là
ΔΕΙΞΗ Η δείξη αποτελεί την πιο εμφανή περίπτωση όπου εξωγλωσσικοί παράγοντες του περιστασιακού πλαισίου κωδικοποιούνται στη γλωσσική δομή
ΔΕΙΞΗ (LES DÉICTIQUES) je Celui qui parle Έξω από το περιστασιακό πλαίσιο
ΔΕΙΞΗ Je voudrais celui-là. Laisse-le ici. Qu est-ce que tu fais maintenant? Vous devriez faire mieux. Je prends ce livre. Ce livre-ci n est pas à moi.
ΔΕΙΞΗ Κάθε γλωσσική έκφραση που χρησιμοποιούμε για να «δείξουμε» ονομάζεται δεικτική έκφραση δεικτικές αντωνυμίες: εγώ, εσύ δεικτικά επιρρήματα: τώρα, τότε, αύριο, εδώ, εκεί
ΔΕΙΞΗ Από το ρήμα δείκνυμι (δείχνω) Εξέταση γλωσσικών εκφράσεων, όπως εγώ, εδώ, τώρα των οποίων η σημασία εξαρτάται από την περίσταση του εκφωνήματος, το ποιος μιλάει σε ποιον (πρόσωπο), πού (τόπος) και πότε (χρόνος)
Οι δεικτικές εκφράσεις η λειτουργία των στοιχείων αυτών είναι να αντικαθιστούν σωματικές κινήσεις δείξης, δεικτικές χειρονομίες (déictiques gestuels) Οι δεικτικές εκφράσεις συχνά συνδυάζονται με τέτοιες χειρονομίες
Οι δεικτικές εκφράσεις Η έννοια ενός στοιχείου δείξης καθορίζεται μέσα στο συγκεκριμένο τόπο και χρόνο του κάθε εκφωνήματος και πάντα σε συνάρτηση με τον ομιλητή το πλήρες νόημα ενός εκφωνήματος είναι αναπόσπαστα δεμένο με τον ομιλητή και το χώρο και χρόνο μέσα στον οποίο εξελίσσεται
Οι δεικτικές εκφράσεις Η ερμηνεία αυτών των εκφράσεων εξαρτάται από το γεγονός ότι οι συνομιλητές μοιράζονται το ίδιο εξωγλωσσικό περιστασιακό πλαίσιο. Επιστρέφω σε μισή ώρα Ποιος Σε ποιον Πού Πότε Γιατί
Οι δεικτικές εκφράσεις Η βασικότερή τους χρήση γίνεται στην πρόσωπο με πρόσωπο διεπίδραση (interaction), όπου τα εκφωνήματα γίνονται κατανοητά από τα άτομα που είναι παρόντα. Θα το αφήσω εδώ
ΔΕΙΞΗ Η δείξη είναι μια μορφή αναφοράς άμεσα συνδεδεμένης με το περιστασιακό πλαίσιο του ομιλητή με βασικότερη τη διάκριση ανάμεσα σε δεικτικές εκφράσεις υποδηλώνουν την εγγύτητα ή την απόσταση από τον ομιλητή (δεικτικό κέντρο)
Το δεικτικό κέντρο Οι συντεταγμένες της δείξης είναι εγωκεντρικές O ομιλητής διαλέγει για τον εαυτό του το ρόλο του δεικτικού κέντρου και συνδέει την οπτική του με όλες τις παραμέτρους της εκφώνησης: το τώρα γίνεται κατανοητό ως αναφερόμενο σε ένα χρονικό σημείο που έχει στο κέντρο του τον χρόνο της εκφώνησης του ομιλητή
Οι δεικτικές εκφράσεις Δεδομένου ότι ο αριθμός τους είναι μικρός αλλά οι πιθανές τους χρήσεις πολλές, οι δεικτικές εκφράσεις πάντοτε μεταδίδουν επικοινωνιακά πολύ περισσότερα από όσα λέγονται
ΔΕΙΞΗ Με τον όρο δείξη εννοούμε τον εντοπισμό και την αναγνώριση προσώπων, αντικειμένων, γεγονότων, διαδικασιών και ενεργειών για τα οποία γίνεται λόγος ή στα οποία γίνεται αναφορά σε σχέση με τα χωροχρονικά συμφραζόμενα που δημιουργούνται και συντηρούνται από την πράξη εκφώνησης και τη συμμετοχή σε αυτή, χαρακτηριστικά, ενός ομιλητή και τουλάχιστον ενός ακροατή (Lyons, 1977: 637)
Les déictiques Les déictiques constituent des indices de l activité d énonciation; leur interprétation exige de connaître certains paramètres de la situation de communication verbale. C est en effet leur mode de mise en relation avec la réalité extralinguistique qui détermine la spécificité des déictiques, autrement dit leur fonctionnement référentiel
ΔΕΙΞΗ Οι δεικτικές εκφράσεις αφορούν: Τα πρόσωπα (ομιλητές) που παίρνουν μέρος στη συνομιλία (Προσωπική δείξη) Το χρόνο κατά τον οποίο συμβαίνει (Χρονική δείξη) Το χώρο στον οποίο εκτυλίσσεται (Τοπική δείξη)
ΔΕΙΞΗ Προσωπική δείξη Χρονική δείξη Τοπική δείξη
Προσωπική δείξη (les déictiques personnels) Αναφέρεται στους ρόλους των συμμετεχόντων στο επικοινωνιακό γεγονός Κάθε άτομο σε μια συνομιλία μετακινείται συνεχώς από τη θέση του εγώ στη θέση του εσύ.
Προσωπική δείξη (les déictiques personnels) Η προσωπική δείξη λειτουργεί βάσει ενός θεμελιώδους τριμερούς διαχωρισμού, που εκφράζεται με τις αντωνυμίες για: Το πρώτο πρόσωπο (εγώ) Το δεύτερο πρόσωπο (εσύ) Το τρίτο πρόσωπο (αυτός, αυτή, αυτό)
Προσωπική δείξη (les déictiques personnels) Garric et Calas, 2007
Προσωπική δείξη (les déictiques personnels) στα ελληνικά η δείξη προσώπου ενσωματώνεται υποχρεωτικά στους ρηματικούς τύπους και εκφράζεται με τις προσωπικές καταλήξεις ρημάτων, οι οποίες έχουν δεικτική λειτουργία, παραπέμπουν δηλαδή σε προσωπικές αντωνυμίες που εννοούνται Πάμε σινεμά; Θέλω να φύγεις
Κοινωνική δείξη (déixis sociale) σε πολλές γλώσσες αυτές οι δεικτικές κατηγορίες γίνονται πιο σύνθετες με ενδείξεις του κοινωνικού κύρους του ενός σε σχέση με τον άλλον Δήλωση της κοινωνικής θέσης και της απόστασης μεταξύ των συμμετεχόντων
Κοινωνική δείξη (déixis sociale) Η εξέταση των περιστάσεων που οδηγούν στην επιλογή μίας από αυτές τις εκφράσεις έναντι κάποιας άλλης περιγράφεται ως μελέτη της κοινωνικής δείξης Βλ. τύποι που χρησιμοποιεί κάποιος για να απευθυνθεί σε ένα οικείο ή μη οικείο πρόσωπο (Διάκριση T/V) Tu / Vous (tutoiement et vouvoiement ) Du / Sie Tú / Usted Εσύ / Εσείς
Κοινωνική δείξη (déixis sociale) ταυτοποιείται η μεταξύ τους κοινωνική σχέση: με τη χρήση του πληθυντικού ο ομιλητής δηλώνει μια κοινωνική απόσταση από τον ακροατή καθώς και τη διάθεσή του να είναι ευγενής απέναντί του. Οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό αποτελούν γλωσσικά στοιχεία κοινωνικής δείξης
Κοινωνική δείξη (déixis sociale) Η επιλογή ενός από τους δύο τύπους εκφράζει με τρόπο άρρητο την αντίληψη του ομιλητή ως προς τη σχέση του με τον ακροατή Sa Majesté Monsieur le président
τριτοπρόσωπη ταυτοποίηση του ακροατή Αν και η προσωπική δείξη αφορά κυρίως το α και β πρόσωπο, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί και το γ ενικό για να ταυτοποιήσει τον ακροατή αποτελεί έναν τρόπο για να εκφράσουμε απόσταση έχει κοινωνικές και συναισθηματικές συνδηλώσεις.
τριτοπρόσωπη ταυτοποίηση του ακροατή για λόγους τυπικότητας που επιτάσσει η κοινωνική απόσταση Θα ήθελε τίποτε άλλο ο κύριος; με διάθεση ειρωνείας ή αστεϊσμού : Η Αυτού Μεγαλειότης θα επιθυμούσε λίγο καφέ; για να διατυπωθεί με πλάγιο τρόπο μια μομφή: κάποιος δεν καθάρισε το μπάνιο ή όταν μια μητέρα, απευθυνόμενη στο μικρό παιδί της, λέει Τώρα η Μαιρούλα θα φάει όλο της το φαγητό.
Η χρήση του α πληθυντικού Τυπικά, το πρόσωπο αυτό δηλώνει τον ομιλητή και τον ακροατή ή τους ακροατές, όπως όταν ένας μαθητής ανακοινώνει στους συμμαθητές του Αύριο γράφουμε Γεωμετρία. Ωστόσο, το α πληθυντικό πρόσωπο μπορεί να δηλώνει τον ομιλητή και ίσως και άλλα άτομα τα οποία εκπροσωπεί αλλά να εξαιρεί τον ακροατή, όπως όταν ο μαθητής απευθύνεται στον καθηγητή λέγοντας Δεν θέλουμε να γράψουμε Γεωμετρία αύριο.
Η χρήση του α πληθυντικού Είναι ακόμη δυνατόν το α πληθυντικό να εξαιρεί τον ομιλητή και να δηλώνει τον ακροατή, όπως όταν μια μητέρα απευθύνεται στο παιδί της λέγοντας Πώς γράψαμε Γεωμετρία; εκφράζοντας έτσι, ίσως, μια ταύτιση με το παιδί.
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) η έκφραση της σχέσης του εκφωνήματος και της επικοινωνιακής πράξης με τη χρονική στιγμή κατά την οποία εκτυλίσσεται.
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) Η χρήση της έκφρασης εγγύτητας τώρα υποδηλώνει τόσο τον χρόνο που συμπίπτει με την εκφώνηση του ομιλούντος όσο και το χρόνο κατά τον οποίο ακούγεται η φωνή του (το τώρα του συνομιλούντος)
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) Τώρα: υποδηλώνει τον χρόνο που συμπίπτει με την εκφώνηση του ομιλούντος το χρόνο κατά τον οποίο ακούγεται η φωνή του (το τώρα του συνομιλούντος)
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) Η ερμηνεία των εκφράσεων χρονικής αναφοράς βασίζεται στη γνώση του σχετικού χρόνου εκφώνησης Αν δεν γνωρίζουμε τον χρόνο εκφώνησης (γραφής) ενός σημειώματος πάνω στην πόρτα ενός γραφείου, δε θα ξέρουμε αν πρόκειται να περιμένουμε πολύ ή λίγο Επιστρέφω σε μια ώρα
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) η χρονική δείξη εκφράζεται με: Χρονικά επιρρήματα (τώρα, τότε, σήμερα) Ορισμένα επίθετα (περασμένος, ερχόμενος) Το ρηματικό χρόνο (όλες οι προτάσεις έχουν δεικτικό χαρακτήρα, αφού ο γραμματικός χρόνος χαρακτηρίζει όλες τις προτάσεις)
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) Χρονικές σχέσεις μπορούμε να εκφράσουμε κατά τρόπο απόλυτο Οι εξετάσεις είναι τον Ιούνιο ή κατά τρόπο σχετικό (σε αυτή την περίπτωση πρέπει να ξέρουμε τη χρονική θέση του ομιλητή, το χρόνο δηλαδή παραγωγής του μηνύματος Φεύγει αύριο
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) Όλα τα γραμματικά συστήματα χρόνου που έχουν περιγραφεί στις διάφορες γλώσσες έχουν σαν κεντρικό σημείο αναφοράς το λεκτικό γεγονός, την παρούσα στιγμή όπως αυτή ορίζεται βάσει του χρόνου παραγωγής, και η χρήση των διαφόρων χρόνων συνίσταται ακριβώς στην τοποθέτηση γεγονότων πριν (προτερόχρονο), μετά (υστερόχρονο) ή ταυτόχρονα με την παρούσα στιγμή
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) κεντρικό σημείο αναφοράς είναι η παρούσα στιγμή όπως αυτή ορίζεται βάσει του χρόνου παραγωγής Coïncidence: aujourd hui, maintenant, en ce moment, à cette heure-ci, ce matin-ci Antériorité: hier, avant-hier, la semaine passée, l année dernière, le mois passé Postériorité :demain, après-demain, la semaine prochaine, l année prochaine, le mois prochain
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) Μπορούμε να χειριστούμε τα χρονικά γεγονότα ως αντικείμενα που κινούνται προς εμάς (αρχίζουν να γίνονται ορατά) ή μακριά από μας (παύουν να είναι ορατά Φαίνεται ότι αντιμετωπίζουμε το εγγύς ή άμεσο μέλλον σαν να βρίσκεται κοντά στον χρόνο εκφώνησης, χρησιμοποιώντας τη δεικτική έκφραση εγγύτητας αυτός / ce Αυτό (το ερχόμενο) το Σαββατοκύριακο Cette semaine
Χρονική δείξη (les déictiques temporels) - Avez-vous le journal d hier? - Ah non! Mais je peux vous le donner demain. -Comment cela? - Parce que j ai celui d aujourd hui. -Et alors? - Si je vous le donne demain, il sera d hier! Raymond Devos, Rêvons de mots, 2007
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) εξετάζει τις εκφράσεις που αναφέρονται στη σχέση της επικοινωνιακής πράξης με το χώρο μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται Το σημείο αφετηρίας είναι αυτό του ομιλητή σε σχέση με τον τόπο του εκφωνήματος (εγωκεντρική δείξη)
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) Εδώ: Τόπος του εκφωνήματος του ομιλούντος ατόμου
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) Έχουμε τη δυνατότητα να εκφράσουμε τη σχέση αυτή είτε κατά απόλυτο τρόπο είτε κατά τρόπο σχετικό Η Αθήνα απέχει 20 χλμ από το σταθμό Η Αθήνα απέχει 20 χλμ από εδώ Το δεύτερο εκφώνημα απαιτεί γνώση της θέσης του ομιλητή κατά την ώρα της εκφώνησης για την πλήρη κατανόησή του.
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) η τοπική δείξη εκφράζεται με: Déterminants démonstratifs (αυτό, εκείνο / ce, cette) Pronoms démonstratifs (celui-ci) Des éléments adverbiaux: ici/là / ; près /loin ; devant / derrière, etc Locutions adverviales (en haut/ en bas; à gauche / à droite ) Présentatifs (voici / voilà)
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) Μερικά ρήματα κίνησης (έρχομαι (venir) / πηγαίνω (aller)), διατηρούν μια δεικτική έννοια όταν χρησιμοποιούνται για να σημαδέψουν την κίνηση προς το ομιλούν άτομο (Α) ή μακριά από αυτό (Β) Α. έλα στο κρεβάτι! Β. πήγαινε στο κρεβάτι!
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) Je voudrais celui-ci, s il vous plaît. mais Marie m a annoncé que Pierre a réussi ses examens de fin d année. Cela m a beaucoup réjoui. (Cela: anaphorique,ανήκει στο γλωσσικό περικείμενο)
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) Το φαινόμενο της δεικτικής προβολής πραγματοποιείται όταν: Ο ομιλητής προβάλλει τον εαυτό του σε άλλο τόπο, προτού βρεθεί πραγματικά εκεί Θα έρθω αργότερα (κίνηση προς τον τόπο του συνομιλητή)
Τοπική δείξη (les déictiques spatiaux) Ο ομιλητής χρησιμοποιεί ευθύ λόγο για να αναπαραστήσει το πρόσωπο, τον τόπο και τα συναισθήματα κάποιου άλλου Κοίταζα αυτό το μικρό σκυλάκι στο κλουβί που είχε τόσο θλιμμένο βλέμμα και ήταν σαν να έλεγε «Αχ, είμαι τόσο δυστυχισμένο εδώ, θα με ελευθερώσεις;» Το εδώ του κλουβιού δεν είναι ο πραγματικός φυσικός τόπος του ατόμου που εκφωνεί τις λέξεις (του ομιλούντος ατόμου), αλλά ο τόπος του ατόμου αυτού στον ρόλο του σκύλου