ΠΟΛΙτΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ, ΙΣτΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΕ ΣΥΓΚΡΙτΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠτΙΚΕΣ

Γεράσιμος Κουζέλης Δημήτρης Χριστόπουλος [ E Π I M E Λ E I A ] ΙΔΙΟτητΑ του ΠΟΛΙτη ΠΟΛΙτΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ, ΙΣτΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΕ ΣΥΓΚΡΙτΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠτΙΚΕΣ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Εισαγωγή........................................................... 9 Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ρ Ω τ Ο Η ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ: ΚΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΩΛΕΙΑ Sara Wallace Goodman: Προϋποθέσεις και εξετάσεις ενσωμάτωσης στην Ευρώπη: μια συγκριτική οπτική........................................ 21 Maarten Peter Vink & Gerard-René de Groot: Απώλεια της ιθαγένειας: τάσεις και κανονισμοί στην Ευρώπη....................................... 36 Χρήστος Παπαστυλιανός: η ιθαγένεια της ΕΕ: τι μπορούν να προσδοκούν οι μετανάστες από ένα καθεστώς ατελούς κυριαρχίας;................. 57 Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ τ Ε Ρ Ο ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΥΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΔΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης: Όψεις νομικού κοινοτισμού στην Ελλάδα: Μεταξύ μιλλέτ και ιθαγένειας.............................................. 73 Δημήτρης Χριστόπουλος: Οι βασικές αλλαγές που επέφερε ο Ν. 3838/2010 στο ελληνικό δίκαιο ιθαγένειας σε δέκα σημεία........................... 91 Δημήτρης Χριστόπουλος: η πολιτική κοινότητα ως όριο: δημοψήφισμα για ιθαγένεια στους μετανάστες;........................................... 94 Ανδρέας Τάκης: Ξένοι για πάντα; Κυριαρχία, δικαιώματα και ιδιότητα του πολίτη........................................................... 112 Μ Ε Ρ Ο Σ τ Ρ Ι τ Ο ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Patricia Jerónimo: η ιθαγένεια σε μεταποικιακό πλαίσιο. Συγκριτική ανάλυση της ολλανδικής και της πορτογαλικής περίπτωσης..................... 137 Λάμπρος Μπαλτσιώτης: η ιθαγένεια ως μέσον συμπερίληψης και αποκλεισμού στα μεταοθωμανικά Βαλκάνια: Συγκρίνοντας τις περιπτώσεις της Βουλγαρίας, της Ελλάδας και της τουρκίας................................. 154

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Δημήτρης Δημούλης & Soraya Lunardi: η ιδιότητα του πολίτη ως πολλαπλός αποκλεισμός. Συγκριτικές παρατηρήσεις............................. 199 Σταύρος Κωνσταντακόπουλος: Ιδιότητα του πολίτη στην Αμερική και τη Γαλλία τον 19ο αιώνα: η οπτική του τοκβίλ.............................. 223 Μ Ε Ρ Ο Σ τ Ε τα Ρ τ Ο Η ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΜΕΤΑΞΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΩΝ Κύρκος Δοξιάδης: η ιδιότητα του πολίτη και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.. 235 Αθηνά Αθανασίου: Υπολείμματα της «ιδιότητας του πολίτη»: φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και άλλες εξαιρέσεις με σημασία........................ 242 Μάρω Παντελίδου Μαλούτα: Έμφυλες διεκδικήσεις και δημοκρατία....... 260 Γεράσιμος Κουζέλης: Ο πολίτης ως υποκείμενο: διεκδίκηση δικαιώματος ή ευκαιρίας;........................................................ 271 Βιογραφικά συγγραφέων............................................. 281

Προϋποθέσεις και εξετάσεις ενσωμάτωσης στην Ευρώπη: μια συγκριτική οπτική Sara Wallace Goodman Εισαγωγή Στις 11 Μαρτίου 2010, το ελληνικό κοινοβούλιο υιοθέτησε τον Νόμο 3838 που εισήγαγε μια σειρά σημαντικών αναθεωρήσεων στο ελληνικό δίκαιο ιθαγένειας, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται η καθιέρωση του διπλού jus soli, 1 η μείωση του χρόνου διαμονής, η μείωση του παραβόλου αίτησης πολιτογράφησης, καθώς και ένας αριθμός διαδικαστικών αλλαγών, όπως η αιτιολόγηση μιας απόφασης πολιτογράφησης. Δίπλα σε αυτές τις αλλαγές, απαριθμούνταν οι προϋποθέσεις ενσωμάτωσης (γνώση της γλώσσας και της χώρας κ.λπ.), ενώ τίθεται το ενδεχόμενο να καθιερωθεί μια εξέταση ενσωμάτωσης. Από ιστορική άποψη, για την Ελλάδα η γνώση της γλώσσας ήταν ανέκαθεν ένας όρος που αποδείκνυε την ύπαρξη «γνήσια ελληνικής συνείδησης». Πώς απομακρύνονται από αυτό το πρότυπο οι νέες προϋποθέσεις ενσωμάτωσης; Και ποια η σχέση αυτών των μεταρρυθμίσεων με πρακτικές που ακολουθούνται σε άλλα κράτη της Ευρώπης; Ευθυγραμμίζουν περαιτέρω την Ελλάδα με τις πολιτικές άλλων κρατών-μελών της EΕ, στο πλαίσιο της οποίας η Ελλάδα λογιζόταν συνήθως ως ένα προπύργιο του περιορισμού της ενσωμάτωσης των μεταναστών στην εθνική πολιτική κοινότητα; Ή μήπως η προσθήκη γενικών προϋποθέσεων σηματοδοτεί έναν de facto περιορισμό της ενσωμάτωσης; Δεδομένων των σημαντικών αλλαγών που έγιναν στην πολιτική περί ιθαγένειας μέσα στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα όσον αφορά τις προϋποθέσεις ενσωμάτωσης, δικαιολογείται μια νέα και σημαντική άποψη για την πολιτογράφηση. 1. Αυτή η πρόταση αμφισβητήθηκε προσφάτως, τον Φεβρουάριο του 2011, όταν το 4ο Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας αμφισβήτησε τη συνταγματικότητα του Νόμου 3838/2010 όσον αφορά την αυτόματη, ex lege, απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από μετανάστες δεύτερης γενιάς. Η τελική απόφαση αναμένεται. (Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Christopoulos 2011.)

22 SARA WALLACE GOODMAN Η παρούσα εργασία εξετάζει τις μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα προσφέροντας μια συνολική περιγραφική εικόνα των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης στο μπλοκ χωρών που απαρτίζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και συνορεύουν με αυτήν. Βασίζεται κυρίως σε στοιχεία που συνέλεξε και παρουσίασε το πρόγραμμα EUDO-Citizenship, 2 όπου εξετάζονται οι πολιτικές πολιτογράφησης στην Ευρώπη των 27, στην Ελβετία, την Κροατία, τη Μολδαβία, τη Νορβηγία και την Τουρκία (βλ. Goodman 2010b). Η παρούσα μελέτη προσφέρει μια μοναδική και ολοκληρωμένη οπτική γύρω από τις ομοιότητες και τις διαφορές των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης σε ολόκληρο το ευρωπαϊκό τοπίο. Μετά τον ουσιαστικό ορισμό των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης, παρουσιάζω περιγραφικά στοιχεία με σκοπό τη διάκριση και σύγκριση των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης στα ευρωπαϊκά κράτη. Θεωρώ τις ελληνικές μεταρρυθμίσεις μέρος μιας τάσης προς πιο αυστηρές προϋποθέσεις ένταξης, όχι μόνο ως μέρος της διαδικασίας πολιτογράφησης, αλλά και στις περιπτώσεις μόνιμης διαμονής. Τέλος, μελετώ αν αυτό που ονομάζω «αντικειμενική» στροφή, από τις υποκειμενικές αξιολογήσεις της ένταξης και της ενσωμάτωσης οι οποίες περιλαμβάνονται στις συνεντεύξεις σε πιο προβλέψιμα και τυποποιημένα εργαλεία αξιολόγησης όπως οι εξετάσεις για τη γνώση της γλώσσας και της χώρας, επιτυγχάνει πιο περιεκτικά αποτελέσματα, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα την Ελλάδα. Το συμπέρασμά μου είναι ότι οι προϋποθέσεις ενσωμάτωσης δεν είναι αυτές καθαυτές περιοριστικές ή ανελεύθερες, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να κατευθυνθούν προς τέτοιου τύπου συνέπειες. 1. Προϋποθέσεις ενσωμάτωσης για την απόκτηση της ιθαγένειας Η διάρκεια διαμονής σε μια χώρα και ο όρος αποποίησης της προηγούμενης ιθαγένειας υπήρξαν σημαντικοί τομείς αλλαγής στη συνηθισμένη διαδικασία πολιτογράφησης τις δεκαετίας του 1990 και του 2000, ωστόσο οι πιο εκτεταμένες αλλαγές αφορούν τις γλωσσικές δεξιότητες, τη γνώση της χώρας, τις αξιακές δεσμεύσεις και τις γενικές προϋποθέσεις ενσωμάτωσης. Οι αλλαγές αυτές επιφέρουν σοβαρότερες συνέπειες στην εθνική ιθαγένεια και την ταυ- 2. Ο πλήρης κατάλογος των χωρών του EUDO-Citizenship είναι: Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ελλάδα, Εσθονία, Ιρλανδία, Ισλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κροατία, Κύπρος, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Μ. Βρετανία, Μολδαβία, Νορβηγία, Ολλανδία, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τουρκία, Τσεχία, Φινλανδία.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 23 τότητα που αυτή θεσμοθετεί. Εξαιτίας αυτού του δεσμού, ομαδοποιώ αυτές τις προϋποθέσεις υπό τη γενική κατηγορία της «ένταξης» και αναφέρομαι σε αυτές εναλλακτικά ως προϋποθέσεις ένταξης ή προϋποθέσεις ενσωμάτωσης. Οι όροι ένταξης απαιτούν από τον υποψήφιο να λάβει προληπτικά μέτρα ή να δηλώσει την αφοσίωσή του προκειμένου να ολοκληρωθεί η διαδικασία πολιτογράφησης, σε αντίθεση με τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω και επιτρέπουν σε ένα άτομο να υποβάλει αίτηση για ιθαγένεια pro forma. Ένας υποψήφιος απαιτείται να επιδείξει έναν βαθμό γλωσσικής επάρκειας ή/και γνώσης της χώρας, μέσω μιας συνέντευξης ή εξέτασης (γραπτής ή/και προφορικής), να υπογράψει ή να ορκιστεί πίστη στη χώρα και στο Σύνταγμά της, να διακηρύξει την αφοσίωσή του στις δημοκρατικές αξίες ή να διατρανώσει την αφοσίωσή του με άλλους τρόπους. Είναι επίσης δυνατό να απαιτείται από τον υποψήφιο να καλύπτει είτε κάποια γενική προϋπόθεση ενσωμάτωσης όπως να διατηρεί μια σχέση με την κοινότητα είτε να συμμετέχει σε κοινωνικές δραστηριότητες, όπως η καινούρια, ανεφάρμοστη ακόμα, βρετανική προϋπόθεση «ενεργητικής ιθαγένειας», που καθιερώθηκε το 2009, με τον Νόμο περί Συνόρων, Ιθαγένειας και Μετανάστευσης. Η ύπαρξη ή μη προϋποθέσεων ενσωμάτωσης για την απόκτηση της ιθαγένειας απεικονίζεται στον Πίνακα 1, παρακάτω, και χωρίζεται σε: (1) γλωσσική επάρκεια, (2) γνώση της χώρας, (3) γενική προϋπόθεση ενσωμάτωσης και (4) δήλωση πίστης, με όρκο ή υπογραφή. Περιλαμβάνονται επίσης τα έτη κατά τα οποία συνέβησαν οι σημαντικότερες νομοθετικές αλλαγές όσον αφορά τη γλωσσική επάρκεια και τη γνώση της χώρας. Σε έναν αριθμό περιπτώσεων, αυτό δεν σημαίνει ότι η πολιτική δεν εφαρμοζόταν πριν από αυτή την περίοδο, αλλά ότι συνέβη μια σημαντική αλλαγή κατά τη διάρκειά της. Ο ρυθμός και η διάδοση των αλλαγών στηρίζει, γενικά, τον ισχυρισμό του Christian Joppke (2007) ότι φαίνεται πως ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες αρχίζουν να συγκλίνουν όσον αφορά τα κριτήρια ενσωμάτωσης υπό το λάβαρο της πολιτικής (civic) ενσωμάτωσης. Όπως δηλώνει το όνομά τους, οι προϋποθέσεις ένταξης συνιστούν πρότυπα συμπερίληψης και ενσωμάτωσης και, σε κάθε περίπτωση, έναν σύγχρονο ορισμό της εθνικής ένταξης. Το να θεωρούμε, ωστόσο, αυτές τις προϋποθέσεις πρότυπα συμπερίληψης μπορεί να μας παραπλανήσει στο πλαίσιο της αξιολόγησης της σχετικής περιεκτικότητας μιας πολιτικής ιθαγένειας οι πλήρως αρθρωμένες προϋποθέσεις ένταξης είναι δυνατό να συνυπάρχουν με πολιτικές υλικού αποκλεισμού και οι αδύναμα προσδιορισμένες ή ανύπαρκτες προϋποθέσεις είναι δυνατό να εντάσσονται σε παραδοσιακά περιεκτικές πρακτικές απόδοσης ιθαγένειας (Goodman 2010a).

24 SARA WALLACE GOODMAN

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 25 1.1. Γλώσσα Η επαρκής γνώση της γλώσσας μιας χώρας μετανάστευσης είναι μια δεξιότητα που αποκτάται με την πάροδο του χρόνου μέσω της διαμονής και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και, έτσι, είναι μια από τις βασικές ενδείξεις του επιπέδου προσωπικής ενσωμάτωσης ενός υποψηφίου. Σήμερα, ένας αριθμός ευρωπαϊκών κρατών πρωτοστατούν στην καθιέρωση διατάξεων που προβλέπουν, και ενίοτε απαιτούν, τη γνώση της γλώσσας. Με έξι μόνο εξαιρέσεις (Βέλγιο, 3 Κύπρος, Ιρλανδία, Ιταλία, Πολωνία, Σουηδία), όλες οι χώρες του Πίνακα 1 απαιτούν ρητώς τη γνώση της γλώσσας. Αυτός ο όρος εκπληρώνεται συνήθως μέσω κάποιου τύπου πιστοποίησης, είτε με μια εθνική γλωσσική εξέταση είτε με την προσκόμιση επίσημων πιστοποιητικών γνώσης της εθνικής γλώσσας (ή των εθνικών γλωσσών). Οι χώρες που απαιτούν εξέταση ή πιστοποιητικά είναι η Αυστρία, η Βουλγαρία, η Γερμανία, η Δανία, η Εσθονία, η Ισλανδία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Μ. Βρετανία, η Μολδαβία, η Νορβηγία, η Ολλανδία, η Πορτογαλία, η Ρουμανία, η Σλοβενία και η Φινλανδία. Η Ελλάδα τόσο πριν, όσο και μετά τις αλλαγές του 2010 μπορεί να ενταχθεί σε αυτή την κατηγορία. Η γλωσσική επάρκεια μπορεί να τεκμηριωθεί επίσης μέσω μιας συνέντευξης ή συζήτησης με κάποιον αρμόδιο υπάλληλο, όπως γίνεται στη Γαλλία, την Κροατία, στο Λουξεμβούργο, στη Μάλτα, την Τουρκία και την Τσεχία. Αυτό συμβαίνει ιδίως σε περιπτώσεις όπου οι γλωσσικές δεξιότητες αξιολογούνται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης προϋπόθεσης ενσωμάτωσης, όπως στην Ισπανία. Σε ομοσπονδιακά κράτη, οι μέθοδοι αξιολόγησης παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές. Τα περισσότερα κρατίδια εφαρμόζουν προφορικές εξετάσεις, στο πλαίσιο συνεντεύξεων, αλλά σε περιπτώσεις πολιτογράφησης που βασίζονται στη νομική παροχή της ιθαγένειας, έχουν χρησιμοποιηθεί και γραπτές εξετάσεις. Υπάρχουν, όμως, και εξαιρέσεις στον όρο της γλωσσικής επάρκειας για την πολιτογράφηση. Κατεξοχήν εξαίρεση είναι η εκπαίδευση στη χώρα (αυτό ισχύει στην Αυστρία, τη Βουλγαρία, την Εσθονία, τη Λετονία, στο Λουξεμβούργο, στην Ολλανδία και τη Σλοβενία). Εξαιρέσεις υφίστανται επίσης σε πολλές περιπτώσεις υποψηφίων άνω των 65 ετών ή σε περιπτώσεις ατόμων με αναπηρίες που τους εμποδίζουν να εκπαιδευτούν. Μια τελευταία εξαίρεση είναι η περίπτωση ο υποψήφιος να έχει ήδη εκπληρώσει αυτό τον όρο για 3. Πέρα από την επιμήκυνση της απαιτούμενης διαμονής στη χώρα, το νομοσχέδιο του 2010 πρότεινε επίσης να αποκατασταθεί η προϋπόθεση γνώσης της γλώσσας που είχε καταργηθεί το 2000. Αν ψηφιστεί το νομοσχέδιο, οι υποψήφιοι θα πρέπει να επιδείξουν την προθυμία τους να ενσωματωθούν στη βελγική κοινωνία και να παράσχουν αποδείξεις επάρκειας σε μία από τις τρεις εθνικές γλώσσες (γαλλικά, ολλανδικά ή γερμανικά).

26 SARA WALLACE GOODMAN να αποκτήσει άδεια μόνιμης διαμονής. Στην Αυστρία, η προϋπόθεση γνώσης της γλώσσας για την απόκτηση της ιθαγένειας μπορεί να εκπληρωθεί μέσω πιστοποίησης ή αν ο υποψήφιος έχει ολοκληρώσει τον απαιτούμενο κύκλο μαθημάτων γερμανικών (300 ώρες) σύμφωνα με τη «Συμφωνία Ενσωμάτωσης», η οποία είναι προϋπόθεση για την απόκτηση άδειας μακροχρόνιας παραμονής. Και άλλες χώρες προβλέπουν αντίστοιχες εξαιρέσεις, όπως η Μ. Βρετανία. Αυτή η εξαίρεση δεν ισχύει στην Ελλάδα, όπως θα δούμε παρακάτω. Το Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για τη Γλώσσα (2001 - ΚΕΠΑ) συνιστά ένα τυποποιημένο εργαλείο συγκριτικής αξιολόγησης της δυσκολίας των εθνικών γλωσσικών επιπέδων. Το ΚΕΠΑ χωρίζει τα επίπεδα αναφοράς σε τρεις ευρείες κατηγορίες (Α: βασικός χρήστης, Β: ανεξάρτητος χρήστης και Γ: ικανός χρήστης), τα οποία χωρίζονται περαιτέρω σε έξι υποκατηγορίες (με αυξανόμενη δυσκολία: Α1: breakthrough, A2: waystage, B1: threshold, B2: vantage, C1: effective operational proficiency, C2: mastery). Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει τις προϋποθέσεις γλωσσικής επάρκειας βάσει των κατηγοριών του ΚΕΠΑ. Παρατηρούμε, λοιπόν, μια σαφή συγκέντρωση χωρών στο επίπεδο Α2/Β1. Μολονότι κάθε χρήστης είναι διαφορετικός και ορισμένες γλώσσες είναι πιο απαιτητικές από άλλες, μπορεί κανείς να φτάσει σε αυτά τα επίπεδα μετά από μαθήματα γλώσσας συνολικής διάρκειας περίπου 300 ωρών. 4 Το Πίνακας 2: ΚΕΠΑ: Επίπεδα στις Γλωσσικές Εξετάσεις για την Πολιτογράφηση 4. Ένας αριθμός χωρών χρησιμοποιούσαν το ΚΕΠΑ προκειμένου να ορίσουν το γλωσσικό επίπεδο ή να ερμηνεύσουν τα μέτρα σύγκρισης για τις εθνικές γλώσσες (π.χ. η Δανία). Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, υπεύθυνοι για την ερμηνεία των γλωσσικών απαιτήσεων και των ωρών εκμάθησης της γλώσσας ήταν ειδικοί του EUDO-Citizenship, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τις οδηγίες του ΚΕΠΑ για σύνδεση με τα επίπεδα εκμάθησης.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 27 μοτίβο αυτό δείχνει ότι υπάρχει ένας κανόνας σχετικά χαμηλών επιπέδων αξιολόγησης μεταξύ των κρατών. Ας σημειωθεί ότι τα περισσότερα κράτη απαιτούν ανεξαρτησία χρήσης, όχι επίπεδο επάρκειας C1. Η Γαλλία ξεχωρίζει ως η χώρα με την πιο φιλελεύθερη αξιολόγηση των γλωσσικών δεξιοτήτων, απαιτώντας από τους υποψηφίους για απόκτηση ιθαγένειας να διαθέτουν επίπεδο επάρκειας Α1 ή εισαγωγικό. Η Δανία, από την άλλη, διακρίνεται για την πιο περιοριστική τυπική αξιολόγηση της γλωσσικής επάρκειας, η οποία φαίνεται από το γεγονός ότι την τελευταία δεκαετία το επίπεδο γλωσσικής επάρκειας που απαιτείται αυξάνεται βαθμιαία (Β1 το 2002, Β2 το 2006, αύξηση του απαιτούμενου βαθμού το 2008). Σύμφωνα με το Άρθρο 5(2β), ο υποψήφιος που επιθυμεί να αποκτήσει την ελληνική ιθαγένεια μέσω πολιτογράφησης πρέπει να «έχει επαρκή γνώση της ελληνικής γλώσσας». Η τρέχουσα πρακτική είναι να διενεργηθεί μια ανεπίσημη συνέντευξη του υποψηφίου από την Επιτροπή Πολιτογράφησης, σύμφωνα με το Άρθρο 7(3), προκειμένου να διαπιστωθεί η επάρκεια και η γνώση του για την ελληνική κοινωνία. Το επίπεδο, ωστόσο, είναι ανακριβές, λόγω αυτής της υποκειμενικής πρακτικής αξιολόγησης. Η νέα νομοθεσία επιτρέπει την καθιέρωση μιας εξέτασης ενσωμάτωσης, η οποία μπορεί να τυποποιήσει τη διαδικασία αξιολόγησης. Μπορεί, επίσης, να τυποποιηθεί και η αξιολόγηση της γνώσης για τη χώρα, γεγονός που θα ευθυγραμμίσει την Ελλάδα με μια σειρά άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως θα δούμε παρακάτω. 1.2. Γνώση της χώρας Μια δεύτερη, ευρέως διαδεδομένη στα ευρωπαϊκά κράτη, προϋπόθεση ένταξης είναι η γνώση της χώρας. Η προϋπόθεση αυτή διαφέρει έντονα από κράτος σε κράτος και περιλαμβάνει τη γνώση των εθνικών και πολιτικών θεσμών, της κοινωνίας, της ιστορίας, του συντάγματος, των δημοκρατικών αξιών και του κοινοβουλίου. Η γνώση της γλώσσας με τη μορφή της «αγωγής του πολίτη» και των εξετάσεων ή συνεντεύξεων ενσωμάτωσης δεν είναι τόσο διαδεδομένη, όσο η αξιολόγηση της γλωσσικής επάρκειας, αλλά είναι μια από τις πιο ιδιαίτερες αλλαγές στις πολιτικές περί ιθαγένειας στην Ευρώπη την τελευταία δεκαετία και οδηγεί σε αναπόφευκτες συγκρίσεις με παραδοσιακές χώρες μετανάστευσης που διαθέτουν εξετάσεις ιθαγένειας επί μακρόν, δηλαδή τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά και την Αυστραλία. Στα κράτη που χρησιμοποιούν γραπτές εξετάσεις ιθαγένειας περιλαμβάνονται η Αυστρία, η Γερμανία, η Δανία, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Μ. Βρετανία, η Μολδαβία, η Ολλανδία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία. Το ποσοστό των ερωτήσεων που πρέπει να απαντηθούν σωστά και ο αριθμός των ερωτήσεων που τίθενται είναι γενικά, αλλά όχι σε απόλυτο βαθμό, υψηλότερος

28 SARA WALLACE GOODMAN στην Ευρώπη σε σχέση με παραδοσιακές χώρες μετανάστευσης. Στις ΗΠΑ πρέπει να απαντηθούν σωστά έξι από δέκα ερωτήσεις, στον Καναδά δεκαπέντε από είκοσι (75%) και στην Αυστραλία δώδεκα από είκοσι (60%). Οι ανάλογες προϋποθέσεις σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες είναι: Αυστρία 12/18 (66%), Γερμανία 17/33 (51%), Δανία 32/40 (80%), Μ. Βρετανία 18/24 (75%). Υπάρχουν επίσης παραλλαγές όσον αφορά τη δημόσια διαθεσιμότητα εκπαιδευτικού υλικού και παλαιότερων θεμάτων ή όσον αφορά τον χρόνο που έχει στη διάθεσή του για να ολοκληρώσει την εξέταση ο υποψήφιος, καθώς και όσον αφορά τη δυνατότητά του να επανεξεταστεί σε περίπτωση που αποτύχει. Υπάρχουν επίσης διαφορές στον σχεδιασμό των εξετάσεων ως προς τη σύνδεση της γλωσσικής αξιολόγησης με τη γνώση της χώρας. Στο αμερικανικό μοντέλο, μπορεί κανείς να απαντήσει τις απαντήσεις που αφορούν την αγωγή του πολίτη σε άλλη γλώσσα εκτός αγγλικών πρόκειται για μια τελείως ξεχωριστή εξέταση από το τεστ της αγγλικής γλώσσας. Στη Μ. Βρετανία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι μη αγγλόφωνοι υποψήφιοι μπορούν να επιλέξουν την εκπαιδευτική οδό για να αποκτήσουν την ιθαγένεια, η οποία αποτελείται από μαθήματα πολιτικής αγωγής και γλώσσας. Στην ολλανδική περίπτωση, ωστόσο, η ολοκλήρωση της τετράωρης εξέτασης για τη γλωσσική επάρκεια (μέρος Ι της εξέτασης πολιτογράφησης, η οποία μετατράπηκε σε εξέταση εγκατάστασης από το 2007) είναι υποχρεωτική και αποτελεί προαπαιτούμενο για την εξέταση στη γνώση της χώρας (μέρος ΙΙ, η οποία καλύπτει τη γνώση της χώρας, της κοινωνίας και των αξιών). Το Λουξεμβούργο είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση καθόσον, από το 2008, ένας υποψήφιος για ιθαγένεια απαιτείται να παρακολουθήσει τρία δίωρα μαθήματα αγωγής του πολίτη σχετικά με την ιστορία και την κοινωνία του Λουξεμβούργου, ως προϋπόθεση για την πολιτογράφησή του. Πέρα από τις εξετάσεις στην αγωγή του πολίτη, ένας δεύτερος τρόπος αξιολόγησης της γνώσης της χώρας είναι διαμέσου συνέντευξης (Γαλλία, Σλοβακία και Ελβετία). Στην Ελλάδα, από το 2000, διεξάγεται μια ανεπίσημη συνέντευξη για την αποτίμηση της γλωσσικής κατάρτισης του υποψηφίου και των γνώσεών του περί της ιστορίας και του πολιτισμού της Ελλάδας. Η Επιτροπή Πολιτογράφησης εκδίδει ένα βιβλίο, με τίτλο Ελλάδα: Η δεύτερη πατρίδα μου και, στη συνέντευξη, οι ερωτήσεις προέρχονται από αυτό το βιβλίο. Η προτεινόμενη εξέταση ενσωμάτωσης θα αντικαθιστά αυτή τη συνέντευξη. Μολονότι η αξιολόγηση των γνώσεων περί της χώρας είναι μια χαρακτηριστική τάση στην Ευρώπη, ο ρυθμός υιοθέτησης και αλλαγής αυτής της προϋπόθεσης κινήθηκε πιο αργά απ ό,τι η γλωσσική εξέταση. Οι περισσότερες χώρες δεν απαιτούν τέτοια γνώση. Σ αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται έξι χώρες που δεν διαθέτουν ούτε την προϋπόθεση της γλωσσικής επάρκειας

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 29 (Βέλγιο, Ιρλανδία, Ιταλία, Κύπρος, Πολωνία και Σουηδία) και δέκα που τη διαθέτουν (Βουλγαρία, Ισλανδία, Ισπανία, Κροατία, Μάλτα, Πορτογαλία, Σλοβενία, Τουρκία, Τσεχία και Φινλανδία). Παρά την πιο μετριοπαθή διάδοση των εξετάσεων πολιτικής αγωγής, είναι σημαντικό να επισημάνουμε τη σταδιακή υιοθέτηση αυτών των εξετάσεων στη Δυτική Ευρώπη μέσα στην τελευταία δεκαετία. 1.3. Ενσωμάτωση και ορκωμοσία Κάτω από την κατηγορία-ομπρέλα των κριτηρίων ένταξης συμπεριλαμβάνονται δύο σχετικές προϋποθέσεις: η ενσωμάτωση και η ορκωμοσία. Η ενσωμάτωση μπορεί να αποβεί μια ιδιαίτερα ασαφής προϋπόθεση, η οποία εκπληρώνεται είτε μέσω της επίδειξης επαρκούς γνώσης για τη χώρα (μέσω συνέντευξης ή εξέτασης) ή μέσω της κοινωνικής ενσωμάτωσης γενικά. Η προϋπόθεση της Ισπανίας δίνει ένα εύστοχο παράδειγμα ενός ασαφούς όρου, καθώς ο υποψήφιος καλείται να επιδείξει «επαρκή κοινωνική ενσωμάτωση στην ισπανική κοινωνία». 5 Αυτή η αμφισημία προσφέρει μεγάλο βαθμό διακριτικής ευχέρειας κατά την αξιολόγηση υποψηφίων πολιτών, καθώς οι δικαστές που ηγούνται της έρευνας μπορούν να διερευνήσουν την οικογένεια και τους κοινωνικούς δεσμούς του υποψηφίου, τις επαγγελματικές και πολιτισμικές του δραστηριότητες, καθώς και τις προσωπικές του συμπάθειες σχετικά με την ισπανική κοινωνία και τις ισπανικές αξίες. Η τρέχουσα ελληνική διαδικασία μπορεί επίσης να καταγραφεί σ αυτή την κατηγορία. Μόνο ένας περιορισμένος αριθμός χωρών διαθέτει είτε ρητές (Αυστρία, Ελβετία Ολλανδία, Ρουμανία και Τουρκία) είτε άρρητες και ασαφείς (Τσεχία ) προϋποθέσεις ενσωμάτωσης. Η Γαλλία είναι η μόνη χώρα που απαιτεί ρητά «αφομοίωση», η οποία σημαίνει να υπάρχουν τεκμήρια «κοινωνικής και πολιτισμικής ενσωμάτωσης» (σύμφωνα με διατύπωση εγκυκλίου του 2000). Και από αυτές τις χώρες, μόνο ελάχιστες αρθρώνουν μια συνεκτική σύλληψη της ενσωμάτωσης που υπερβαίνει τη γλωσσική κατάρτιση, όπως είναι οι κοινωνικές δραστηριότητες (Μάλτα), η απουσία πολυγαμίας (Ολλανδία) και η προθυμία εκπλήρωσης των δημόσιων καθηκόντων (Ελβετία). Τέλος, ορισμένες χώρες απαιτούν τη δήλωση αφοσίωσης ή την ορκωμοσία στο τέλος της διαδικασίας πολιτογράφησης. Η ορκωμοσία είναι μεταξύ των παλαιότερων συστατικών του δικαίου της ιθαγένειας, αντικατοπτρίζοντας λιγότερο την προσαρμογή των εθνικών νόμων περί ιθαγένειας στη μετανάστευση μεγάλης κλίμακας και περισσότερο το πλαίσιο του έθνους-κρά- 5. Παρόμοιες προϋποθέσεις ισχύουν για τους συζύγους στην Πορτογαλία («επαρκής δεσμός με την πορτογαλική κοινότητα»), αλλά όχι για τη συνηθισμένη πολιτογράφηση.

30 SARA WALLACE GOODMAN τους όπως αναδύθηκε τον 19ο αιώνα. Η Γαλλία διέθετε την ορκωμοσία από τον 18ο αιώνα, η Φινλανδία από το 1920 έως το 1941, η Ελλάδα από το 1955. Μόνο στη Μ. Βρετανία και την Ολλανδία η ορκωμοσία εντάσσεται στις παραδοσιακές, αμερικανικού τύπου, τελετές πολιτογράφησης σε άλλες περιπτώσεις οι όρκοι είναι γραπτοί (Βέλγιο, Γερμανία, Δανία, Εσθονία, Κύπρος, Λετονία και Φινλανδία) ή εκφωνούνται ενώπιον ενός πρωτοδίκη ή ειρηνοδίκη (Ιρλανδία, Ιταλία). Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι οι χώρες όπου δεν εφαρμόζονται προϋποθέσεις γλωσσικής κατάρτισης και γνώσης της χώρας περιλαμβάνονται στην περιορισμένη κατηγορία χωρών που διαθέτουν όρκους πίστης. Αυτό υπονοεί ότι τα τρέχοντα εργαλεία ενσωμάτωσης (επάρκεια γλώσσας, εξετάσεις πολιτικής αγωγής) ίσως θεωρείται ότι αντικαθιστούν τα παλαιότερα εργαλεία (ρήτρες ενσωμάτωσης, όρκοι). 2. Ενσωμάτωση για μόνιμη διαμονή και είσοδο Πέρα από την προώθηση της πολιτικής αγωγής και των αξιακών δεσμεύσεων των δυνητικών πολιτών, οι κυβερνήσεις έχουν καθιερώσει μια πληθώρα προϋποθέσεων «πολιτικού εξοπλισμού», όπως τα συμβόλαια ενσωμάτωσης, καθώς και τα μαθήματα και οι εξετάσεις ενσωμάτωσης για τους νεοφερμένους. Και, μολονότι όλες αυτές είναι «πολιτικές» (civic) προϋποθέσεις, γεγονός που υπονοεί μια άμεση συνάφεια με την ιδιότητα του πολίτη, η πραγματική καινοτομία αυτής της ανερχόμενης ευρωπαϊκής παραμέτρου σε αντίθεση με τη βορειοαμερικανική περίπτωση είναι ότι προωθεί τις αξίες και τις δεξιότητες του «πολίτη» όχι μόνο σε υποψηφίους για ιθαγένεια, αλλά, ολοένα και περισσότερο, στα διάφορα στρώματα ένταξης, όπως η μόνιμη εγκατάσταση (βλ. Groenendijk 2004), ακόμα και η είσοδος (βλ. Goodman 2011). 6 Τόσο από συγκριτική όσο και από εννοιολογική άποψη, η πρακτική να απαιτείται γνώση της χώρας και να αποτιμάται η εθνική αφοσίωση για κάθε τύπο διαμονής και ιθαγένειας έχει διευρυνθεί σημαντικά με την εφαρμογή της Οδηγίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (2003/86/EC) σχετικά με το Δικαίωμα Οικογενειακής Επανένωσης και την Οδηγία (2003/109/EC) σχετικά µε το Καθεστώς Κατοίκου Μακράς Διαρκείας υπέρ των Υπηκόων Τρίτων Χωρών. Η Ελλάδα εισήγαγε αυστηρές προϋποθέσεις ενσωμάτωσης για εγκατά- 6. Μέχρι σήμερα, στις χώρες που εφαρμόζουν ή σκοπεύουν να εφαρμόσουν την ενσωμάτωση από το εξωτερικό περιλαμβάνονται η Αυστρία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Δανία, η Μ. Βρετανία και η Ολλανδία.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 31 σταση, σε εναρμόνιση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όπως η Αυστρία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Δανία, η Μ. Βρετανία και η Ολλανδία. Παρ όλα αυτά, η τρέχουσα ελληνική πρακτική διαφέρει σημαντικά όσον αφορά τη ρητή διατύπωση των κριτηρίων και της αξιολόγησης. Από το 2007, οι υποψήφιοι να λάβουν την ευρωπαϊκή Άδεια Διαμονής «Επί Μακρόν Διαμένοντος» (το καθεστώς δηλαδή μόνιμης διαμονής που δημιουργήθηκε προκειμένου να ενσωματωθούν οι Οδηγίες της ΕΕ στην εθνική νομοθεσία της Ελλάδας) απαιτείται να παρακολουθήσουν μαθήματα διάρκειας περίπου 175 ωρών (100 ώρες γλώσσας και 75 ιστορίας και πολιτισμού), να υποβληθούν σε συνέντευξη σχετικά με τον ελληνικό πολιτισμό και να περάσουν ένα τεστ πολλαπλών επιλογών για την ελληνική γλώσσα. Η συνέντευξη είναι υποκειμενική, καθώς δεν υπάρχουν υλικά προετοιμασίας για πιθανές ερωτήσεις. Σε αντίφαση με άλλες ευρωπαϊκές πρακτικές, αυτή η προϋπόθεση δεν επεκτείνεται στους συζύγους ή στα άλλα μέλη της οικογένειας του υποψηφίου. Επίσης, σε αντίθεση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη που καλύπτουν τα περισσότερα, αν όχι όλα, τα δίδακτρα για τα μαθήματα ενσωμάτωσης, τα μαθήματα πληρώνονται εξολοκλήρου από τον μετανάστη. Σε μια τελική επισήμανση, πρέπει να προσθέσουμε ότι η Ελλάδα δεν διαθέτει προϋποθέσεις ενσωμάτωσης από το εξωτερικό γνωστές και ως εξετάσεις μετανάστευσης προκειμένου να προωθεί την προκαταβολική ενσωμάτωση και να συμπληρώνει τις προϋποθέσεις μόνιμης διαμονής. Η επέκταση των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης από την ιθαγένεια στα προγενέστερα στάδια του νομικού καθεστώτος, συγκεκριμένα του καθεστώτος μόνιμης διαμονής και μετανάστευσης, φανερώνει, αφενός, ότι η ενσωμάτωση είναι κρίσιμη στα κράτη που αναγνωρίζουν τη μονιμότητα της μετανάστευσης και, αφετέρου, ότι η ενσωμάτωση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μηχανισμός ελέγχου. Η στρατηγική χρήση των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης ως μηχανισμού ελέγχου φαίνεται ξεκάθαρα στις εξετάσεις και αξιολογήσεις μεταναστών πριν από την είσοδο στη χώρα (Goodman 2011). Ο Etzioni (2007) υποστηρίζει μάλιστα ότι η πολιτική (civic) αξιολόγηση για την απόκτηση ιθαγένειας είναι ένας φραγμός. Παρ όλα αυτά, μπορεί κανείς να δει ότι τα αμφίσημα ή σκοπίμως συγκεχυμένα κριτήρια μόνιμης διαμονής με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την ελληνική περίπτωση συμβάλλον στην εξαίρεση ορισμένων μεταναστευτικών πληθυσμών από ένα σταθερό νομικό καθεστώς. Αυτό το ζήτημα γίνεται πιο εμφανές σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπου παρατηρούμε όχι μόνο την άρση των προϋποθέσεων, αλλά κυρίως τη διατύπωση αντικειμενικών προτύπων ενσωμάτωσης.

32 SARA WALLACE GOODMAN 3. Η αντικειμενική στροφή Οι πρόσφατες αλλαγές στις προϋποθέσεις ενσωμάτωσης έχουν ερμηνευτεί από τον Christian Joppke (2008), ανάμεσα σε άλλους (βλ. Smooha 2008), ως μια «περιοριστική στροφή» στην Ευρώπη, μέσω της οποίας οι προϋποθέσεις ενσωμάτωσης αντιπροσωπεύουν την «επανεθνικοποίηση» της ένταξης μέσω της ιθαγένειας. Θα τροποποιούσα, ωστόσο, αυτή την κρίση, επισημαίνοντας ότι η ξεκάθαρη κατεύθυνση αλλαγής, αφενός όσον αφορά τη γλώσσα και αφετέρου όσον αφορά τη γνώση της χώρας, κινείται προς την ενίσχυση της τυποποίησης. Οι ισχυρότερες προϋποθέσεις αντικειμενικής αξιολόγησης δεν αποδεικνύουν υποχρεωτικά μεγαλύτερο περιορισμό μια ανεπίσημη συνέντευξη μπορεί να επιφέρει μεγαλύτερους αποκλεισμούς από μια τυποποιημένη γραπτή εξέταση. Η διαθεσιμότητα υλικών για μελέτη, η προβλεψιμότητα των ερωτήσεων ή η προσωπικότητα του συνεντευκτή μπορούν να επηρεάσουν τη διαδικασία με έναν τρόπο που βάζει περισσότερους φραγμούς απ ό,τι ένα μηχανογραφημένο τεστ. Νέες πολιτικές ενσωμάτωσης δημιουργούνται από την καθιέρωση τυποποιημένων εξετάσεων και όχι μέσω άτυπων συνεντεύξεων. Η εμπειρία δείχνει μια τυποποιημένη αλλαγή, αλλά μόνο μια ευρύτερη εξέταση των κρατικών κινήτρων για υιοθέτηση πολιτικών και αλλαγή, καθώς και μια ανάλυση της αλληλεπίδρασης των νέων προϋποθέσεων με τις υφιστάμενες πολιτικές, μπορεί να προσδιορίσει αν αυτή η αντικειμενική στροφή είναι επίσης και μια στροφή προς μεγαλύτερους περιορισμούς. Οι χώρες που βιώνουν τις μεγαλύτερες αλλαγές και προχωρούν σε αναπροσαρμογή των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης είναι μεγάλοι υποδοχείς μεταναστών. Αυτό στηρίζει την άποψη ότι οι προϋποθέσεις γνώσης της γλώσσας και της χώρας εξυπηρετούν τον σκοπό της προώθησης ή έστω της αντιμετώπισης των ζητημάτων της ενσωμάτωσης. Η προσθήκη προϋποθέσεων μπορεί να μην εξυπηρετεί υποχρεωτικά περιοριστικούς σκοπούς, αλλά να αντιπροσωπεύει μια ανατοποθέτηση των πολιτικών μιας χώρας ως υποδοχέα. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η υιοθέτηση εργαλείων ενσωμάτωσης για τη μόνιμη διαμονή, το 2007, ήρθε σαν απάντηση σε μια νέα ανάγκη: το καθεστώς της μόνιμης διαμονής ενόψει του προγράμματος για τους επί μακρόν διαμένοντες της ΕΕ. Με χαμηλά επίπεδα ζήτησης, τα κόστη που σχετίζονται με την τυποποίηση και την παροχή αυστηρής ενσωμάτωσης είναι απαγορευτικά. Παρ όλα αυτά, με μεγαλύτερη ζήτηση, δεν υπάρχουν ενδείξεις που να δείχνουν ότι οι προϋποθέσεις γνώσης της γλώσσας και της χώρας δεν θα τυποποιηθούν, όπως σε άλλες χώρες της Ευρώπης, ως ένα μέσο μείωσης του κόστους και του χρόνου που απαιτείται για την ενσωμάτωση ενός μεγαλύτερου πληθυσμού. Ενώ οι προϋποθέσεις ενσωμάτωσης εξυπηρετούν, προς το

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 33 παρόν, περιοριστικούς σκοπούς, δεν είναι απίθανο οι πολιτικές αυτές να εξελιχθούν στο πλαίσιο της αυξημένης μεταναστευτικής ζήτησης και των πιέσεων για τυποποίηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Μεταξύ των αρχικών 15 κρατών-μελών της ΕΕ, η υιοθέτηση των εξετάσεων ενσωμάτωσης σχετίζεται σαφέστατα με μια παρατηρημένη αποτυχία των παλαιότερων πολιτικών ενσωμάτωσης των μεταναστών. Μεταξύ ορισμένων εκ των νέων 12 κρατών-μελών της Ένωσης, ωστόσο, διακρίνουμε μια πιθανώς διαφορετική τάση, η οποία μπορεί να είναι χρήσιμη για την ανάλυση της ελληνικής αλλαγής. Οι εξετάσεις στα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη, ορισμένα εκ των οποίων διέθεταν εξετάσεις γλωσσικής επάρκειας και αξιολόγησης των γνώσεων του υποψηφίου για τη χώρα πριν από τη στροφή του αιώνα (η Εσθονία, π.χ., διέθετε μια εξέταση ιθαγένειας ήδη από το 1995), στοχεύουν συχνά σε εξωτερικές ομάδες που έχουν το δικαίωμα να αποκτήσουν την ιθαγένεια λόγω προγονικών σχέσεων με τη χώρα. Οι προϋποθέσεις γλωσσικής επάρκειας, συνεπώς, εξυπηρετούν την επιλογή εκείνων που έχουν διατηρήσει καλύτερα τη γλώσσα και την κουλτούρα της χώρας. Είναι εύλογο, επομένως, να συμπεράνουμε ότι οι λόγοι για την ύπαρξη κριτηρίων ένταξης σ αυτές τις δύο περιφερειακές ομάδες είναι διαφορετικοί. Από τη σύγκρισή τους, βλέπουμε ότι παρόμοια εργαλεία μπορούν να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς. Μένει να φανεί αν οι αλλαγές στην Ελλάδα θα αντικατοπτρίσουν τη λογική της Δυτικής έναντι της Ανατολικής Ευρώπης, και ίσως είναι πιο ακριβές να θεωρήσουμε την τρέχουσα μορφή του ελληνικού συστήματος ως ένα μείγμα και των δύο. Η μετάβαση στην αυστηρή και τυποποιημένη αξιολόγηση πιθανόν να δυσχεράνει την απόκτηση ιθαγένειας και άδειας παραμονής ειδικά αν οι νομοθέτες προσθέσουν εξετάσεις ως εμπόδια αλλά καθιστά τη διαδικασία και πιο ρητή. Για να δώσουμε ένα παράδειγμα από τη Μ. Βρετανία, η προϋπόθεση της «επαρκούς γνώσης της αγγλικής, ουαλικής ή σκοτσέζικης γλώσσας» καθιερώθηκε το 1981, αλλά μόλις το 2002 ο Νόμος περί Εθνικότητας, Μετανάστευσης και Ασύλου εισήγαγε έναν τυποποιημένο μηχανισμό αξιολόγησης των υποψηφίων, ο οποίος αφορά είτε εξετάσεις στη γνώση της «Ζωής στη Μ. Βρετανία» είτε μαθήματα αγγλικών για ενήλικες, στο εγκύκλιο πρόγραμμα των οποίων περιλαμβάνονται και στοιχεία αγωγής του πολίτη. Όταν η ένταξη ορίζεται μέσω χειροπιαστών πεδίων γνώσης και μέσω γλωσσικής αξιολόγησης, η εθνική ταυτότητα καθίσταται λιγότερο ασαφής από ποτέ. Οι εξετάσεις μπορεί να είναι δυσβάσταχτες και ανελεύθερες, αλλά ο αντικειμενικός τους χαρακτήρας μπορεί μόνο να ιδωθεί ως μια καθαρή συνεισφορά στην απομάγευση της εθνικής ένταξης.

34 SARA WALLACE GOODMAN Συμπέρασμα Η παραπάνω ανάλυση των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης αναδεικνύει την αυξανόμενη σύγκλιση όσον αφορά τη γλώσσα (21 κράτη-μέλη της ΕΕ εφαρμόζουν γλωσσικές προϋποθέσεις) και μια πιο μετριοπαθή υιοθέτηση των προϋποθέσεων γνώσης της χώρας, με μόνο 14 κράτη-μέλη να απαιτούν ρητά ή άρρητα αυτή τη γνώση. Βλέπουμε, επίσης, την επέκταση των προϋποθέσεων σε διάφορα νομικά καθεστώτα, γεγονός που διευρύνει τις προσδοκίες ενσωμάτωσης από την ιθαγένεια σε προγενέστερα στάδια, όπως η διαμονή και η είσοδος. Πώς μπορούμε να εκτιμήσουμε αυτές τις καινούριες προϋποθέσεις ένταξης, τόσο στο πλαίσιο της προηγούμενης φιλελευθεροποίησης, όσο και στην περίπτωση χωρών όπως η Ελλάδα, οι οποίες κάνουν ταυτόχρονα αλλαγές, αφενός προς την κατεύθυνση της φιλελευθεροποίησης και, αφετέρου, προς πιο αυστηρά σχήματα ενσωμάτωσης; Η υιοθέτηση προϋποθέσεων ενσωμάτωσης αλλάζει τη διαδικασία πολιτογράφησης σε κράτη που διαθέτουν συγκριτικά και φιλελεύθερες και περιοριστικές πολιτικές. Μ άλλα λόγια, οι προϋποθέσεις γνώσης της γλώσσας και της χώρας είναι πολιτικές τάσεις σε κράτη με υψηλές και χαμηλές προϋποθέσεις διαμονής, σε κράτη που επιτρέπουν τη διπλή ιθαγένεια και σε εκείνα που απαιτούν την αποποίηση της προηγούμενης ιθαγένειας, καθώς και σε διάφορες πρακτικές jus soli. Υπό αυτή την έννοια, θα πρέπει να αποφύγουμε να εξισώσουμε τις καινούριες προϋποθέσεις με τον ολόπλευρο περιορισμό, χωρίς να παρατηρήσουμε τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματά τους στα ποσοστά τόσο της ενσωμάτωσης, όσο και της πολιτογράφησης και απόκτησης άδειας διαμονής. Σε περιπτώσεις όπως η Ελλάδα, οι μεταρρυθμίσεις του 2010 εναρμονίζουν τη χώρα με μια σειρά ευρωπαϊκές πρακτικές, όχι μόνο όσον αφορά τη μικρότερη διάρκεια διαμονής και τα αυξημένα διοικητικά δικαιώματα, αλλά και όσον αφορά την τυποποιημένη αξιολόγηση της γλωσσικής επάρκειας και μια (πιθανή) τυποποίηση της αξιολόγησης της γνώσης της χώρας μέσω μιας εξέτασης ενσωμάτωσης. Εν κατακλείδι, παρά τις σημαντικές κινήσεις φιλελευθεροποίησης που φέρνουν την Ελλάδα πιο κοντά στον ευρωπαϊκό μέσο όρο (Goodman 2010b), η χώρα μπορεί ακόμα να καυχιέται ότι διαθέτει ένα από τα πιο περιοριστικά καθεστώτα απόκτησης ιθαγένειας. Μέσω ιδίως της εφαρμογής διάφορων όρων ενσωμάτωσης, οι μεταρρυθμίσεις του 2010 στην Ελλάδα αντισταθμίζουν σε σημαντικό, αλλά περιορισμένο, βαθμό τον περιοριστικό τόνο των συνακόλουθων κριτηρίων πολιτογράφησης. Μια τυποποίηση των προϋποθέσεων ενσωμάτωσης ίσως μετριάσει τη σκληρότητα αυτής της πρακτικής, αλλά, ως έχει, η υποκειμενική αξιολόγηση περιορίζει το εύρος της φιλελευθεροποίησης.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 35 Βιβλιογραφία ChriStOpOUlOS D., 2011, Greek State Council strikes down ius soli and local voting rights for third country nationals. An Alarming Postscript to the Greek Citizenship Reform. Διαθέσιμο στο http://eudo-citizenship.eu/citizenship-news [Προσπελάστηκε στις 12 Μαρτίου 2011]. ChriStOpOUlOS D., 2010, Update: Amendments in the Greek citizenship legislation. Διαθέσιμο στο http://eudo-citizenship.eu/citizenship-news [Προσπελάστηκε στις 8 Οκτωβρίου 2010]. Common European Framework of reference for languages, 2001, The Common European Framework of Reference for Language: Learning, Teaching, Assessment. Κέμπριτζ: Cambridge University press. EtziOni A., 2007, «Citizenship tests: A Comparative, Communitarian perspective», The Political Quarterly, 78 (3), σελ. 353 63. GOODmAn S.W., 2011, «Controlling immigration through language and Country Knowledge requirements», West European Politics, 34 (2), σελ. 235-255. GOODmAn S. W., 2010a, «integration requirements for integration s Sake? identifying, Categorizing and Comparing Civic integration policies», Journal of Ethnic and Migration Studies, 36(5), σελ. 753-772. GOODmAn S. W., 2010b, «naturalisation policies in Europe: Exploring patterns of inclusion and Exclusion», Comparative report. 2010/7. EUDO-Citizenship, Φλορεντία: robert Schuman Centre for Advanced Studies, European University institute. GrOEnEnDiJK K., 2004, «legal Concepts of integration in EU migration law», European Journal of Migration and Law, 6(x), σελ. 111 26. JOppKE C., 2008, «Comparative Citizenship: A restrictive turn in Europe?», Journal of Law and Ethics of Human Rights, 2(1), σελ. 1-41. JOppKE, C. 2007. «Beyond national models: Civic integration policies for immigrants in Western Europe», West European Politics, 30(1), σελ. 1-22 SmOOhA S., 2008, «Comparative Citizenship: A restrictive turn in Europe and a restrictive regime in israel: response to Joppke», Journal of Law and Ethics of Human Rights 2(1), σελ. 1-41.